Ένα άρθρο του Καθ. Δρ. Εδουάρδου Έγγελ περί του ζητήματος της Ιθάκης
Αναδημοσιεύουμε ένα ολίγον τι μακροσκελές άρθρο του Γερμανού Εδουάρδου Έγγελ περί του ζητήματος της Ομηρικής Ιθάκης, όπως συνηθίζεται να λέγεται η αναζήτηση της πατρίδος του Οδυσσέως. Ο Καθηγητής Δρ. Έγγελ υπήρξε ένας από τους σφοδρούς επικριτές του Νταίρπφελντ, όταν αυτός διατύπωσε τη γνωστή του θεωρία, ότι η Λευκάδα είναι η Ομηρική Ιθάκη. Είχε επισκεφτεί τότε την Ιθάκη και τη Λευκάδα, όπου πήγε στο Νυδρί και στο χώρο των ανασκαφών, για να σχηματίσει μια καλύτερη άποψη. Το ταξίδι του συνέπεσε με αυτό του αυτοκράτορα της Γερμανίας Γουλιέλμου. Το άρθρο του δημοσιεύτηκε στον «Βαυαρικό Ταχυδρόμο» και στην «Εφημερίδα του Μαγδεμβούργου» με τίτλο «Ο αυτοκράτορας στη Λευκάδα και το ζήτημα της Ιθάκης». Αναδημοσιεύτηκε μεταφρασμένο στην εφημερίδα «Σκριπ» στο φύλλο της 21ης Μαΐου 1908 απ” όπου και το πήραμε.
«… Παρρησία εκδηλώ την πεποίθησίν μου, ότι δεν υπάρχει και το ελάχιστον έτι της απωτάτης πιθανότητος ίχνος, ότι ο ποιητής της Οδυσσείας εν τω θεάτρω της ποιήσεώς του είχεν υπ” όψιν την Λευκάδα και ιδιαιτέρως το σημερινόν χωρίον Νιδρί. Εις την πεποίθεσιν ταύτην στερρώς θα ενέμενον και αν ακόμη ο Δαίρπφελδ δια των ανασκαφών του ήγεν εις φως το τόξον, δι” ου ο Οδυσσεύς εφόνευσε τους μνηστήρας ή ανεύρισκε τμήματα του ιστού της υπό των μνηστήρων καταπιεζομένης Πηνελόπης…».
Εν Νιδρίω Λευκάδος Μαΐω 1908
Δια δευτέραν φοράν επεσκέφθην την Ιθάκην, το πρώτον δε την Λευκάδα. Και η επίσκεψις αύτη συνέπεσεν ακριβώς καθ” ας ημέρας ο εξ Ελλάδος εις Γερμανίαν επανερχόμενος αυτοκράτωρ Γουλιέλμος περιηγείτο αμφοτέρας τας νήσους, εις τας οποίας μετά σφοδρότητος πάλιν ανεφύη η παλαιά έρις περί της πατρίδος του Οδυσσέως. Προχθές εγκαταλείπων την Ιθάκην παρετήρησα ασυνήθη όλως εν τη πόλει ζωηρότητα. Οι Ιθακήσιοι εξεδήλουν την χαράν των επί τη προσεχεί αφίξει του αυτοκράτορος, προητοιμάζοντο δι” όσον οιόν τε λαμπροτέραν αυτού υποδοχήν, ανήρτων Γερμανικάς σημαίας, η μουσική της Φιλαρμονικής Εταιρίας εξησκείτο εις την εκμάθησιν του Γερμανικού ύμνου και το γυναικείον φύλον επεμελείτο των πολυτελών αυτού αμφιέσεων δια την υποδοχήν του αυτοκράτορος της Γερμανίας.
Μετ” αυχαριστήσεως ανεγίγνωσκον εν τω τηλεγραφήματι, όπερ ο νομάρχης Λευκάδος προς τον δήμαρχον Ιθακησίων απηύθυνε, την επιθυμίαν των προϊσταμένων αρχών, όπως οι κάτοικοι του Βαθέος υποδεχθώσι δια ζητωκραυγών τον υψηλόν ξένον, εξ επισήμου δε το πρώτον πηγής ασμένως εγνώριζον τας επιμελείς οδηγίας προς παρασκευήν της ενθουσιώδους δεξιώσεως. Αλλ” εν τω μεταξύ οι τε ανεπτυγμένοι και μη ήρχισαν κυριευόμενοι υπό του συναισθήματος, ότι εκ της επισκέψεως του αυτοκράτορος απειλητικόν διέτρεχε κίνδυνον της νήσου του Οδυσσέως η παλαιά ιστορική δόξα, διασειομένης της επί την Ιθάκην πίστεως ως πατρίδος του πολυπλάγκτου ήρωος ή ως θεάτρου των σκηνών της Οδυσσείας.
[Το λιμάνι στο Βαθύ -πρωτεύουσα της Ιθάκης από τον 16ο αιώνα- όπου ταυτίζεται απ” πολλούς με το Ομηρικό λιμάνι του Φόρκυνος]
Επί των χειλέων όλων εφέρετο το όνομα του αξιοσεβάστου άλλως, αλλ” εν τη προκειμένη περιστάσει τρομερού Δαίρπφελδ, όστις δια των επί της Λευκάδος ανασκαφών και των διατριβών, ας εξέδωκεν επί των δήθεν αποτελεσμάτων αυτών, προσεπάθησε την τρισχιλιετή της Ιθάκης αίγλην να αφαιρέση και αφανή ταύτην νησίδα του Ιονίου πελάγους να καταστήση. Αφού δε μάλιστα ούτος ήρχετο ως συνοδός του αυτοκράτορος, ως επιστημονικός αυτού οδηγός και σύμβουλος ουδόλως απίθανον και ο ισχυρός μονάρχης να προσεχώρει εις την επαναστατικήν αυτού γνώμην, ότι πατρίς του Οδυσσέως είνε ουχί η Ιθάκη, αλλ” η Λευκάς προς ην του λοιπού αι περιγραφαί του Ομήρου δέον να αναφέρωνται.
Ο φόβος, ον εμπνέει εις Γερμανίαν η σκαπάνη του αρχαιοδίφου τούτου και η αναγκαιότης των εξ αυτοψίας ειδήσεων εις τους κύκλους των λογίων με έκαμε να μη αρκεσθώ μόνον εις το να παραβάλω τας ιδέας του Δαίρπφελδ προς το Ομηρικόν κείμενον αλλά -τουθ” όπερ απαραίτητον ωσαύτως είνε- επιτοπίως μετά μιαν ώραν της αφίξεώς μου εις την πεδιάδα του Νιδρίου να επιληφθώ της ερεύνης του ζητήματος. Ούτως αι ανακοινώσεις μου στηρίζονται νυν επί ακριβούς γνώσεως αμφοτέρων των συσχετιζομένων μερών, το δε ζήτημα της Ιθάκης πραγματεύομαι ως κριτής τελείως αμερόληπτος. Θεωρώ μάλιστα τον εαυτόν μου μάλλον του Δαίρπφελδ απροσωπόληπτον, διότι ούτε ανασκαφάς επεχείρησα, ούτε επί του ζητήματος έγραψα, ως εκ του οποίου μοι είνε εντελώς αδιάφορον, αν η Ιθάκη, ή η Λευκάς, η Πόλις ή το Νιδρίον ήτο η έδρα του Οδυσσέως ή η πρωτεύουσα του βασιλείου του ήρωος, ην ο Όμηρος είχε κατά νουν. Ουδεμίαν επιστημονικήν γνώμην έχω να υπερασπίσω, αλλ” απλώς να εκφράσω εκείνο το οποίον είνε αληθές.
Από πρωΐας το Νιδρίον διετέλει εις κίνησιν ως εκ της αναμενομένης επισκέψεως του αυτοκράτορος. Το σώμα της χωροφυλακής Λευκάδος, ικανώς εκ των γειτονικών νήσων ενισχυθέν, παρετάχθη πέριξ του χωρίου, καταλαβόν το πεδίον των ανασκαφών. Κλάδοι μυρσίνης εκόσμουν την κατασκευασθείσαν τιμητικήν αψίδα και ο πιστός του Δαίρπφελδ ακόλουθος Αγγελής, ο από τριάκοντα και επέτεινα ετών εις την υπηρεσίαν του τυγχάνων, επήστραπτε με την εαρινήν φουστανέλλαν του και τα επί του στήθους του υπηρεσιακά χρυσά γερμανικά μετάλλια. Παν ό,τι ο αυτοκράτωρ θα έβελεπεν εις Νιδρίον είνε τα εξής: Τάφροι τινές, εντός των οποίων εφαίνοντο τα θεμέλια τειχών σπουδαίου τινός αγροτικού οικοδομήματος, εις απόστασιν 200 βημάτων του οποίου, εν ετέρα τινί ανασκαφείση θέσει, ανευρέθησαν ανθρώπινοι σκελετοί.
[Από τις ανασκαφές του Νταίρπφελντ στο Νυδρί. Ο άνδρας με το καπέλο που στέκεται όρθιος πάνω στον κυκλικό τάφο R 12 είναι ο ίδιος ο Νταίρπφελντ]
Εκ του μέρους τούτου κατά φυσικόν λόγον ουδεμίαν ισχυράν απόδειξιν δύναταί τις να ακουσθή, ότι αι σπουδαίαι τοπογραφικαί της Οδυσσείας μαρτυρίαι υποδηλούσι την Ιθάκην, και αναμφιβόλως εις αυτήν αρμόζουσιν, ότι συνηγορούσιν υπέρ του ότι ο ποιητής της Οδυσσείας εγνώρισε τους τόπους και εν ταυτώ υπέρ του σκοπού αυτού, όπως ως ποιητής χρησιμοποιήση παν ό,τι ακριβώς είδε και εν τη μνήμη διεφύλαξε. Τούτο μετ” ου πολύ θα καταδείξω εις ιδιατέραν τινά πραγματείαν, εν η όλως ακαταμάχητον θέλγητρον παρέχει η προς αλλήλας σύγκρισις της Λευκάδος και Ιθάκης. Ενταύθα ενίας μόνον θα παραθέσω αποδείξεις δια των οποίων δεδομένου όντος, ότι πραγματικώταται ομολογίαι μου είνε αληθείς, καταρρίπτεται ολόκληρον το οικοδόμημα της περί Λευκάδος θεωρίας του Δαίρπφελδ.
Παρρησία εκδηλώ την πεποίθησίν μου, ότι δεν υπάρχει και το ελάχιστον έτι της απωτάτης πιθανότητος ίχνος, ότι ο ποιητής της Οδυσσείας εν τω θεάτρω της ποιήσεώς του είχεν υπ” όψιν την Λευκάδα και ιδιαιτέρως το σημερινόν χωρίον Νιδρί. Εις την πεποίθεσιν ταύτην στερρώς θα ενέμενον και αν ακόμη ο Δαίρπφελδ δια των ανασκαφών του ήγεν εις φως το τόξον, δι” ου ο Οδυσσεύς εφόνευσε τους μνηστήρας ή ανεύρισκε τμήματα του ιστού της υπό των μνηστήρων καταπιεζομένης Πηνελόπης. Μικρά έγχρωμα αγγείων προμυκηναίας ή μετ” αυτήν εποχής ουδέ την ελαχίστην δύνανται να έχωσιν αποδεικτικήν δύναμιν εν ζητήματι όπερ κατ” ουσίαν έχει απλούστατα ως εξής: Οι τοπικοί χαρακτηρισμοί του Ομήρου προς την πραγματικήν φύσιν της Ιθάκης ή της Λευκάδος αρμόζουσιν; Τούτο δέον να εξετάσωμεν περιοριζόμενοι εις τας γενικάς μόνον γραμμάς της Ομηρικής τοπογραφίας, διότι ο ποιητής δεν είνε γεωμέτρης, αλλά καλλιτέχνης, του οποίου πιθανόν αι περιγραφαί να προέρχωνται εκ προγενεστέρων παρατηρήσεων ή ζωηρών αναμνήσεων, ουχί δε και εκ σημειώσεων τηρηθεισών δια τας αποστάσεις, εκ διαγραμμάτων κτιρίων, εξ ακριβούς συγκρατήσεως των ελαχίστων γεωγραφικών ιδιοτήτων. Υπό την άποψιν δε ταύτην θέλω ακόμη να παρατηρήσω, ότι οι τοπικοί χαρακτηρισμοί του Ομήρου και εν αυτή τη Οδυσσεία επιδέχονται αυστηροτάτην εξέτασιν δια πάντα μη ενδιατρίβοντα περί τα μικρά και μη θεωρούντα τον ποιητήν ως σχολαστικόν λόγιον.
Δια την ολοσχερή εξόντωσιν της θεωρίας του Δαίρπφελδ, ότι η Λευκάς είνε η Ιθάκη του Ομήρου έχω ισχυρότατον όπλον το επόμενον χωρίον της Οδυσσείας, εν τω οποίω ο Τηλέμαχος δικαιολογών την άρνησιν της παραλαβής εις Ιθάκην των υπό του Μενελάου δωρηθέντων αυτώ ίππων περιγράφει ως εξής τον χαρακτήρα της πατρίου νήσου:
«Τους δε ίππους δεν θα μεταφέρω εις Ιθάκην, αλλ” εις σε τον ίδιον εδώ θ” αφήσω ως (?)όσμημα, διότι συ βασιλεύεις επί ευρείας πεδιάδος, ένθα αφθόνως φύεται το τριφύλλιον, υπάρχει δε σίτος, βρίζα και με αραιούς κόκκους λευκή κριθή».
Απ” εναντίας όμως εις Ιθάκην δεν υπάρχουσι καθόλου ούτε ιπποδρόμια, ούτε πεδιάς. Είνε χώρα, ίνα βόσκουσιν αίγες, θελκτικωτέρα δε άλλης ιπποτρόφου. Δεν είνε βεβαίως κατάλληλος εις ιππασίαν ουδ” έχει καλάς πεδιάδας ουδεμία εκ των νήσων, τας οποίας περικυκλοί η θάλασσα· α λ λ” η Ι θ ά κ η ε ί ν ε π ο λ ύ ο λ ι γ ώ τ ε ρ ο ν κ α τ ά λ λ η λ ο ς ό λ ω ν τ ω ν ά λ λ ω ν (σ. 601 κ. ε.). Καθώς και το επόμενον χωρίον, εν τω οποίω (ν. 242 κ. ε.) η γλαυκώπις Αθηνά λέγει περί της Ιθάκης, ότι είνε τραχεία και όχι ιππήλατος· ουχί όμως και εντελώς ελεεινή (κακορρίζικη) καίτοι στερείται πεδιάδων.
Έτι και σήμερον εφ” ολοκλήρου της Ιθάκης δεν πιστεύω να υπάρχωσιν ούτε είκοσιν ίπποι, τινάς των οποίων χρησιμοποιούσιν εις τα τρία μόνον μικρά οχήματα της πρωτευούσης της νήσου. Όστις δε και μίαν μόνην ημέραν επί της αληθούς νήσου του Οδυσσέως διέτριψεν, ως κατ” εξοχήν ακριβή τον οξυδερκέστατον τούτον του Ομήρου χαρακτηρισμόν οφείλει να κρίνη. Η Ιθάκη είνε εντελώς ορεινή νήσος και των ορέων αυτής αι κλιτύες είναι τραχείαι και απότομοι. Πάσα προσπάθεια διατροφής ή εκγυμνάσεως ίππων είνε ενταύθα αδύνατος. Η ποιητική ρήσις «καίτοι στερείται πεδιάδων» επαληθεύει κατά γράμμα. Ουδεμία πεδιάς υπάρχει εν Ιθάκη, ο δε ποιητής δι” ουδεμιάς άλλης βραχυτέρας και σαφεστέρας εκφράσεως ήτο δυνατόν να ποιήση την διάκρισιν της Ιθάκης από πασών άλλων Ιονίων ή Ελληνικών νήσων, ων γίνεται ποιά τις μνεία εν τω ζητήματι.
Απ” εναντίας όμως υπάρχουσι πολλαί εν Λευκάδι και μάλιστα η ευρεία πεδιάς του Νιδρίου εις την ανατολικήν παραλία της νήσου. Περιηγήθην σχεδόν όλας τας σημαντικωτέρας επαρχίας της Ελλάδος και δύναμαι ως εκ τούτου να είπω, ότι ουδεμίαν άλλην τόσον κατάλληλον δι” ιπποτροφίαν και ιπποδρομίαν πεδιάδα εύρον, όσον τον τόπον εις το κέντρον του οποίου κείται το Νιδρί, η πρωτεύουσα της Ιθάκης του Δαίρπφελδ. Πεδιάς έχουσα μήκος δύο και πλέον χιλιομέτρων από της θαλάσσης μέχρι των υπωρειών των προβούνων, μήκος δε δέκα χιλιομέτρων, εις τας χλοεράς γαίας της οποίας εκατοντάδες ίππων εκ του τριφυλλίου αυτής διατρέφονται, ιδού το μέρος εις το οποίον φρονούσιν, ότι ο Οδυσσεύς είχε την ακρόπολίν του.
Αλλά που ηκούσθη καθ” άπασαν την ιστορίαν της προϊστορικής Ελλάδος ηγεμονική έδρα, άνευ της φυσικής κατασκευής βραχώδους ακροπόλεως, παρεχούσης προπύργιον εναντίον των πειρατών ή άλλων κακοβούλων επιδρομέων; Μοι φαίνεται εντελώς ακατανόητον, ότι επιφανής ερευνητής, οίος ο Δαίρπφελδ, αναζητεί το βασιλικόν μέγαρον του Οδυσσέως εις το μέσον καρποφόρου πεδιάδος παρά την θάλασσαν. Ουδ” επ” ελάχιστον με εκπλήσσει η δια των ανασκαφών αυτού ανακάλυψις των θεμελίων τειχών μεγάλης αγροτικής επαύλεως, μηδέν υπέρ των ιδεών αυτού αποδεικνυούσης, μάλιστα δε πάσαν ιστορικήν ή μυθολογικήν ή ποιητικήν σχέσιν προς μυκηναϊκόν Οδυσσέα αποκλειούσης. Τοιαύτα οικοδομήματα άπειρα τον αριθμόν δι” ανασκαφών θα προκύψωσι και αλλαχού της Ελλάδος, δι” ο και ουδαμώς πρέπει να εμβάλλη ημάς εις θαυμασμόν ή από παναρχαίων χρόνων συνοίκισις καρποφόρου πεδιάδος.
Καθ” όλας τας πιθανότητας ο Δαίρπφελδ ανεκάλυψε τα θεμέλια τείχη κτιρίου ανήκοντος εις μέγαν τινά ιδιοκτήτην και διατροφέα ίππων. Καίτοι δε -κύριος οίδε δια τίνα σκοπόν- τονίζει «ότι το βασιλικόν μέγαρον της Ιθάκης εν τε τη κατασκευή και το διαγράμματί του διαφέρει των ανακαλυφθέντων τοιούτων εν Μυκήναις και Τίρυνθι» εγώ δύναμαι να το είπω, ότι ουδεμία ουσιώδης διαφορά υφίσταται μεταξύ βασιλικού μεγάρου, όπερ ούτος υποθέτει, και των ποικίλων διαμερισμάτων του επ” εμού παραδεχομένου αγροτικού οικοδομήματος εις το οποίον κατώκει η οικογένεια του ιδιοκτήτου των ίππων, διέμενον οι υπηρέται, υπήρχον οι σταύλοι και αι αποθήκαι της φορβής.
Ο Δαίρπφελδ ισχυρίζεται έτι, ότι ανεκάλυψε την διαμονήν του συβώτου Ευμαίου. «Εν τη λεβητοειδή κοιλάδι κάτωθεν της Ευγήρου βλέπω τον πανταχόθεν κεκλεισμένον τόπον, εις τον οποίον ο Εύμαιος είχεν οικοδομήσει την καλύβην του» (Οδυσσ. XIV, 6).
Μετά μεγίστης εκπλήξεως ανέγνων την νέαν ταύτην ερμηνείαν, ην ο Δαίρπφελδ αποδίδει εις το χωρίον τούτο, όπερ από των γυμνασιακών μου σπουδών ζωηρώς τετυπωμένον διέμεινεν εν τη μνήμη μου. Τι πράγματι εννοεί ο Όμηρος δια του ανωτέρω μνημονευθέντος στίχου «περισκέπτω ενί χώρω;». Ουδείς τας λέξεις ταύτας άλλως ηρμήνευσεν ή δια του εις μέρος μακρόθεν ή εν πάση περιπτώσει εκ των πέριξ ορατόν. Κατά τύχην έχω πλησίον μου την γερμανικήν μετάφρασιν της Οδυσσείας του Voss όστις ορθώς ερμηνεύει:
Τον εύρε καθήμενον εις τον πρόδρομον της οικίας, όπου υπήρχεν υψηλή αυλή οικοδομηθείσα επί μακρόθεν ορατού λόφου. Πόθεν άρα γε επήλθεν εις τον Δαίρπφελδ η ιδέα μίαν τόσον αναμφισβήτητον, σαφή λέξιν δια του περισκεπής να μεταφράση; Μήπως διότι τα υπ” αυτού σκαφέντα θεμέλια τειχών κείνται εν τη λεβητοειδεί κοιλάδι; Αλλά και πάσαι αι λοιπαί περιγραφαί του Ομήρου περί της θέσεως των σηκών του Ευμαίου αντίκεινται εκ διαμέτρου προς την δοξασίαν ταύτην του Δαίρπφελδ, ιδίως δε η σπουδαιοτάτη αυτού μαρτυρία, ότι ο δαπανώμενος χρόνος δια την εκ των χοιροστασίων εις το ανάκτορον μετάβασιν και επάνοδον ήτο μία όλη ημέρα.
Η περί Ιθάκης έρις του Δαίρπφελδ, ούτινος όσον ουδείς άλλος εκτιμώ τας προγενεστέρας αρχαιολογικάς υπηρεσίας, μου υπενθυμίζει ζωηρώς την μεταξύ του Σαίκσπηρ και Βάκωνος. Ο Δαίρπφελδ εύρεν οπαδούς τινας εις τους οποίους ουδόλως απίθανον, ότι μετά την επίσκεψιν της Λευκάδος υπό του αυτοκράτορος πλείονες έτι θα προστεθώσιν. Αλλ” ουδεμία αμφιβολία, ότι οι τοιούτοι έσονται μεταξύ εκείνων, οίτινες την Ιθάκην ή την Λευκάδα ή και αμφοτέρας τας νήσους ουδαμώς είδον, μεταξύ εκείνων, οίτινες εκ καλής πίστεως δεν παρέβαλον προς τους τόπους τους ισχυρισμούς του Δαίρπφελδ, ουδ” ηρεύνησαν τους σαφεστάτους Ομηρικούς χαρακτηρισμούς. Λυπηρότατον, ότι ανήρ, οίος ο Δαίρπφελδ επί μακρόν χρόνον δαπανάται εν υποσχέσεσιν απεγνωσμένης ερεύνης, δι” ην τοσούτως έσχε κόπους.
Το αποτέλεσμα είνε μ η δ έ ν και κατ” ανάγκην μ η δ έ ν θα μείνη.
