Η παλαιολιθική Λευκάδα – Εργαλεία της Μέσης Παλαιολιθικής εποχής, θεωρούνται ότι ανήκαν στον Άνθρωπο του Νεάντερταλ

Αναδημοσίευση από την εφημερίδα «Καθημερινή», φύλλο της Κυριακής 26 Ιανουαρίου 1997, ενός άρθρου της Δρος Αγγέλικας Ντούζουγλη – Ζάχου με τίτλο «Η παλαιολιθική Λευκάδα»:

Προϊσταμένης ΙΒ” Εφορείας Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων

Κατά την εκτέλεση εργασιών αρμοδιότητος της ΙΒ” ΕΠΚΑ στη Λευκάδα (όπως είναι περιοδείες για έλεγχο δημοσίων έργων, σωστικές ανασκαφές μετά από αίτηση του ιδιοκτήτη, κήρυξη ζωνών προστασίας), μεταξύ των ετών 1990 – 1996 εντοπίστηκε μεγάλος αριθμός θέσεων με εργαλειακά λείψανα της Παλαιολιθικής εποχής (περίπου 600.000 – 10.000 π.Χ.), έτσι ώστε να μπορούμε να πούμε ότι η έρευνα αυτής της εποχής μόλις τώρα αρχίζει για τη Λευκάδα.

Όλα τα πυριτολιθικά εργαλειακά κατάλοιπα που αποκαλύφθηκαν ως τώρα ανήκουν στη Μέση Παλαιολιθική Εποχή (περ. 100 έως 35 χιλιάδες χρόνια π.Χ., αν και υπάρχουν ενδείξεις για την ύπαρξη πρωιμότερης αλλά και νεώτερης φάσης) και θεωρούνται ως εργαλεία του Ανθρώπου του Νεάντερταλ. Το ανθρώπινο αυτό είδος έζησε στην τελευταία παγετώδη περίοδο μέχρι το 35.000 περίπου π.Χ., οπότε αιφνιδίως εξαφανίζεται. Τον άνθρωπο του Νεάντερταλ διαδέχτηκε γύρω στο 35 – 30 χιλιάδες χρόνια π.Χ. ο Homo Sapiens (ο έμφρων άνθρωπος), ο σύγχρονος δηλαδή άνθρωπος. Πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι την εποχή εκείνη η Λευκάδα ήταν ενωμένη με την απέναντι ξηρά, καθώς η θάλασσα ήταν περίπου 100 μ. χαμηλότερα και επομένως η επικοινωνία των ανθρώπινων ομάδων ήταν εφικτή.

Στους Καρυώτες, στην παράκτια ζώνη του Νότιου Νεκροταφείου της Αρχαίας Λευκάδος, αποκαλύφθηκαν κατά την ανασκαφή των τάφων του 6 – 2ου αι. π.Χ. σε διάφορα οικόπεδα, μέσα σε σκληρό κιτρινέρυθρο στρώμα με αποτρίμματα ασβεστολίθου, άφθονα λείψανα όλων των τεχνολογικών σταδίων της λάξευσης του πυριτολίθου: μεγάλες κροκάλες μελίχροου ως καστανού πυριτολίθου, φολίδες φλοιού, φολίδες απλές ή προετοιμασμένες με την τεχνική Levallois, πυρήνες φολίδων Levallois και λεπίδων, αιχμές, ξέστρα. Το μέσο μήκος των εργαλείων φθάνει τα 7 εκατοστά και σε αυτά αναγνωρίζεται μια τεχνολογία τυπική Levallois – Μουστέρια, με ίχνη ισχυρής άμεσης επίκρουσης με σκληρό εργαλείο. Η εξαιρετική διατήρηση των λίθινων εργαλείων και απολεπισμάτων, όπως αυτή φαίνεται στις οξείες ακμές και στην έλλειψη «πάτινας» που προκαλείται από τη μακρόχρονη παραμονή στην επιφάνεια του εδάφους, καθιστά απίθανη την υπόθεση ότι το αντίστοιχο στρώμα συσσωρεύτηκε με τη σταδιακή διάβρωση και μετακύλιση επιχώσεων από την αρχική μακρινή τους θέση. Φαίνεται πιθανότερο ότι κατά τη συνεχή και έντοβη τεκτονική δράση, που σημειώνεται ανέκαθεν στην περιοχή του Ιονίου, το παλαιολιθικό στρώμα με όλο το περιεχόμενο της «επιφάνειας επεξεργασίας» (working floor) μετατοπίσθηκε κάποτε -και πάντως πριν από τους ιστορικούς χρόνους- από τα ασβεστολιθικά υψώματα, που εκτείνονται προς δυσμάς της παράκτιας ζώνης και καταβυθίστηκε δημιουργώντας ένα ριπίδιο, στο οποίο προστέθηκαν αργότερα αποθέσεις ιστορικής εποχής. Η άγνωστης διάρκειας χρήση του χώρου από τους παλαιολιθικούς κατασκευαστές εργαλείων πρέπει να υπαγορεύθηκε από την ύπαρξη άφθονης και καλής ποιότητας πρώτης ύλης.

Στην κάτω περιοχή του χωριού Τσουκαλάδες, σε αναβαθμίδα από ερυθρογή, που βρίσκεται σήμερα περίπου 100 μέτρα πάνω από τη στάθμη του Ιονίου, συλλέχτηκαν απασβεστωμένες φολίδες, πυρήνες και λίγα εργαλεία από πυριτόλιθο, μερικά από τα οποία προδίδουν μουστέρια τεχνολογία.

Μερική άποψη του οροπεδίου της Εγκλουβής με τους παραδοσιακούς "βόλτους"

Στο οροπέδιο της Εγκλουβής (Λειβάδι), που συμπεραίνεται ότι αποτελούσε κατά την Παλαιολιθική εποχή ένα κλειστό υδροβιότοπο (που στην ορολογία της έρευνας του παλαιοπεριβάλλοντος αποκαλείται polje), οι κάτοικοι συνεχίζουν επί αιώνες την παραδοσιακή καλλιέργεια μιας εξαιρετικής ποικιλίας λεπτόφλουδης φακής. Τη σπέρνουν στη λεκάνη που σχηματίσθηκε ανάμεσα σε ασβεστολιθικά, εντελώς γυμνά και διαβρωμένα σήμερα, πετρώματα μετά την αποξήρανση της προϊστορικής polje εξαιτίας τεκτονικών κινήσεων. Από τις στρώσεις ερυθρογής, που διατηρούνται στις παρυφές της πεδιάδας, συλλέχτηκαν απασβεστωμένα αποκρούσματα και άτυποι πυρήνες πυριτολίθου, μεταξύ των οποίων αναγνωρίστηκε ένας χελωνόσχημος Levallois πυρήνας. Είναι, ωστόσο, πιθανό, ότι τα λείψανα της λιθοτεχνίας που άφησαν οι παλαιολιθικοί κυνηγοί / τροφοσυλλέκτες ξαναχρησιμοποιήθηκαν σε νεότερες εποχές για την κατασκευή μικρών αιχμών για «δοκάνια», τα οποία χρησιμοποιούνταν ως τις αρχές του αιώνα μας για το αλώνισμα της φακής. Σήμερα, για την ίδια δουλειά, που γίνεται σε δεκάδες αλώνια με τους λιθόκτιστους «βόλτους» απλωμένα βαθμιδωτά στην ανηφορική πλαγιά, χρησιμοποιούνται παρόμοιες ξύλινες «σβάρνες», μόνο που οι για πολλές χιλιετίες χρησιμοποιούμενοι αιχμηροί πυριτόλιθοι έχουν αντικατασταθεί με πριονωτές σιδερένιες ταινίες.

Κοντά στο ακρωτήριο Λευκάτας εκτείνεται λεκάνη με αποθέσεις ερυθρογής, πάχους τουλάχιστον 5 μ., που καλύπτεται από χαμηλή θαμνώδη βλάστηση (πουρνάρια, σκίνα, κουμαριές) και διασχίζεται από βαθειά χαραγμένα ρεύματα, που είναι αποτέλεσμα της συνεχούς βόσκησης, των βροχών και της επιταχυνόμενης διάβρωσης. Η λεκάνη αποτελεί τυπικό δείγμα παλαιολιθικής polje, που κάποτε -χάρη στις ισχυρές δονήσεις που προκαλούνται από τις εφαπτόμενες ηπειρωτικές πλάκες κατά μήκος του Ιονίου- εκτινάχθηκε 100 – 120 μ. πάνω από τη θάλασσα, έχασε τις υδροφόρες φλέβες της και αποξηράνθηκε. Τα λίθινα τέχνεργα, που ήσαν αρχικά διάσπαρτα στον «ορίζοντα άσκησης δραστηριότητας» των παλαιολιθικών κυνηγών / τροφοσυλλεκτών, έχουν κατρακυλίσει στις κοίτες των ρευμάτων. Απο κει συλλέχτηκε πλήθος πυρήνων, φολίδων και εργαλείων (κυρίως μονόστομων και αμφίστομων ξέστρων) από ανοιχτόγκριζο ή ρόδινο πυριτόλιθο με μετρίως ομοιογενή σύσταση και έντονη πάτινα, Levallois – μουστέριας τεχνολογίας. Η χρήση του χώρου πρέπει να συνδέεται με την εκμετάλλευση της πλούσιας πανίδας του υδροβιότοπου. Η χωρική κατανομή των Παλαιολιθικών «θέσεων» στην ορεινή και στην παράκτια ζώνη του νησιού, οι οποίες είναι για την ώρα άγνωστο πως κατανέμονται χρονολογικά μέσα στα πλαίσια της μακράς αυτής περιόδου, υποδηλώνει την εκμετάλλευση από τον παλαιολοθικό άνθρωπο όλων των διαθέσιμων πηγών και δυνατοτήτων του παλαιοπεριβάλλοντος σε συνάρτηση με τις παλινδρομικές μετακινήσεις του από την ενδοχώρα της Ηπείρου προς τις δυτικές ακτές και τανάπαλιν. Στην ερμηνεία της παρατηρούμενης σήμερα διατάξεως των Παλαιολιθικών θέσεων πρέπει να ληφθεί κατά κύριο λόγο υπόψη η έντονη σεισμική δραστηριότητα της περιοχής, που έχει προκαλέσει δραστική ανάπλαση του φυσικού αναγλύφου και των υδρολογικών δεδομένων.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «Καθημερινή» (Κυριακή 26 Ιανουαρίου 1997).