Εβδομαδιαία στήλη «Το Κέρας της Αμάλθειας»: «Ο μορφωτικός ρόλος του σχολείου στον 21ο αιώνα»*

Τελευταία γίνεται πολύς λόγος για την ανάγκη ενίσχυσης της παιδευτικής, της ανθρωποπλαστικής, μ’ άλλα λόγια, λειτουργίας του σχολείου, δηλαδή της ολόπλευρης ανάπτυξης και καλλιέργειας των προσωπικοτήτων των μαθητών, ιδίως σε εποχές πνευματικά άνυδρες και ψυχικά απονευρωτικές, όπως είναι οι σημερινές. Τα σύγχρονα ελληνικά σχολεία δεν προωθούν τον στοχασμό, δεν εξασκούν τη φαντασία, δεν διαμορφώνουν την υπεύθυνη κριτική σκέψη, δεν καλλιεργούν την κοινωνική συνείδηση, δεν ηθικοποιούν. Λειτουργούν μόνο σαν προθάλαμοι ένταξης των νέων μας στο Πανεπιστήμιο, ενώ θα όφειλαν, πρωτίστως, να προετοιμάζουν τους νέους για τη ζωή. Κάτι τέτοιο, όμως, θα προϋπέθετε με τη σειρά του τον επαναπροσδιορισμό της αποστολής του σχολείου και τον εντοπισμό όλων εκείνων των χαρακτηριστικών του, που θα το καθιστούσαν εκ νέου ως τον κατεξοχήν θεσμό διαπαιδαγώγησης, καθοδήγησης, ανατροφής και διάπλασης των παιδιών.

Είναι επιτακτική ανάγκη, λοιπόν, οι σχολικές μονάδες να ανοιχτούν προς την κοινωνία, να ξαναγίνουν φορείς αξιών και υγιούς κοινωνικοποίησης, προκειμένου να μπορέσουν να σταθούν στο ύψος που απαιτούν οι περιστάσεις και ετούτοι οι τόσο χαλεποί καιροί.

Για να γίνει αυτό, πρέπει, καταρχάς, να παρέχουν βαθιά πνευματική καλλιέργεια, όπως και ηθική και ψυχική διαπαιδαγώγηση στα νεαρά μέλη τους. Σήμερα, που τα φαινόμενα χειραγώγησης και μαζοποίησης ανθούν, που οι μηχανισμοί παραπληροφόρησης και προπαγάνδας κυριαρχούν, είναι κάτι περισσότερο από αναγκαίο να «σφυρηλατούνται» άνθρωποι με αναπτυγμένη κρίση, οξεία αντίληψη, απροκατάληπτο φρόνημα, στέρεο πνευματικό υπόβαθρο, σφαιρικό προβληματισμό, γόνιμη αμφιβολία και περίσκεψη, προκειμένου να μην παρασύρονται από τους λαϊκισμούς και τα ψέματα των δημαγωγών πολιτικών, τις κακοήθειες και τα χαλκευμένα μηνύματα των δημοσιογράφων, τους δογματισμούς και τις σκοταδιστικές προσεγγίσεις των εκάστοτε επιτήδειων. Σε όποια κοινωνία ενδήμησαν οι δεισιδαιμονίες και οι προλήψεις, η πνευματική δουλεία και ο αποπροσανατολισμός, οι άνθρωποι πλανήθηκαν, εξαπατήθηκαν, δυστύχησαν. Μόνο κοινωνίες που εκπαίδευσαν τους πολίτες τους στο να αναζητούν πάση θυσία την αλήθεια και να την προασπίζονται -ακόμη και με το τίμημα της ζωής τους (!)- ευημέρησαν πραγματικά στο διάβα των αιώνων. Αν, μάλιστα, οι κοινωνίες αυτές εκπαίδευσαν τα μέλη τους και στην άσκηση συχνής περισυλλογής και δημιουργικής ενδοσκόπησης, τότε τους εμφύσησαν ανώτερα ιδανικά, τους εφοδίασαν με ψυχικές περγαμηνές, που όχι μόνο τα κατέστησαν πιο υπεύθυνα και δραστήρια άτομα στη ζωή τους, αλλά τα έμαθαν και να τιθασεύουν τα πάθη τους, να χαλιναγωγούν τα ένστικτά τους και να δαμάζουν τις ορμές τους. Άνθρωποι που έχουν γαλουχηθεί στο να επιστρατεύουν -σε κάθε κακιά ή υπέρτατη στιγμή τους- θάρρος, τόλμη και αγωνιστική διάθεση, δεν καταντούν ποτέ μοιρολάτρες, δεν ξεπέφτουν ποτέ στο τέλμα και, πολύ περισσότερο, στην αλαζονεία και τον αμοραλισμό, αλλά αποκρούουν όλα τα δυσάρεστα αισθήματα που ενίοτε τους κατακλύζουν, επιδιώκοντας την ισορροπία, την αρμονία και το μέτρο σε κάθε τους σκέψη, λέξη ή πράξη. Άνθρωποι με εκλεπτυσμένους τρόπους συμπεριφοράς αποδιώχνουν κάθε υποψία εγωπάθειας από πάνω τους, αρέσκονται στο να αυτοελέγχονται διαρκώς, δεν επαναπαύονται ποτέ στις δάφνες τους και μάχονται να υπηρετούν ες αεί την τιμιότητα, την ειλικρίνεια και την ηθική.

Φυσικά, ένα σχολείο που στοχεύει στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας των εκπαιδευόμενών του, έχει χρέος να τους κοινωνικοποιεί με σοβαρότητα και να τους πολιτικοποιεί με υπευθυνότητα, αν θέλει να τους εντάξει όσο το δυνατόν πιο πρώιμα και ομαλά στην κοινωνία και να τους παρωθήσει στην ανάληψη των σύνθετων κοινωνικών ρόλων, που ούτως ή άλλως θα κληθούν κάποια στιγμή να ασκήσουν. Ειδικότερα, αν η σχολική κοινότητα αντιληφθεί έγκαιρα ότι συνιστά μια μικρογραφία της κοινωνίας και ότι οι μαθητές είναι -εκτός από αποδέκτες του εκπαιδευτικού προϊόντος- και εκκολαπτόμενοι πολίτες και γονείς, αυτό που έχει καθήκον να κάνει είναι να τους μυήσει στο να προτάσσουν το συλλογικό όφελος πάνω από το ατομικό, να γίνονται αλληλέγγυοι προς τους συνανθρώπους τους που υποφέρουν, να αντιστρατεύονται κάθε μορφή βίας ή ρατσισμού που πέφτει στην αντίληψή τους, να υπακούουν ευλαβικά στους κανόνες του σχολείου και να συμμετέχουν με όρεξη και κέφι στα κοινά, αφού μόνο μέσα από τα κοινά μεταβιβάζονται πιο αποτελεσματικά οι κοινωνικές και πολιτικές αξίες και ενσταλάζεται η κοινωνική και πολιτική ταυτότητα του «συνανήκειν». Ο κόσμος στον οποίο θα περαιωθούν οι νέοι είναι, κακά τα ψέματα, ένας κόσμος άδικος, άνισος, ανάλγητος, άκρως αντιανθρώπινος και κυνικός. Είναι, ως εκ τούτου, απορίας άξιον πώς θα επιβιώσουν μέσα σε αυτόν, αν πριν δεν έχουν (συν)δεθεί με τον τόπο τους, αν δεν αγαπήσουν όλα εκείνα τα στοιχεία που συνέχουν το έθνος στο οποίο ανήκουν -δηλαδή τη γλώσσα, τη θρησκεία, την ιστορία, τα ήθη, τα έθιμα, τις παραδόσεις κ.λπ.- και αν δεν έχουν καταστεί κοινωνοί ενός ευρύτερου εθνικού οράματος, ώστε, όταν αποφοιτήσουν από το σχολείο τους, να το αγκαλιάσουν με σθένος, να το εγκολπωθούν με χαρά και να το υπηρετήσουν με περίσσεια πυγμή και αυταπάρνηση. Γενικότερα, όμως, μιλώντας, στόχος του σχολείου πρέπει να είναι ο κάθε απόφοιτός του να έχει αντιληφθεί στο έπακρο την αξία της ουσιαστικής ψυχικής επαφής και της ειλικρινούς επικοινωνίας με τους συνανθρώπους του, να έχει πιστέψει στη χρησιμότητα αρχών, όπως της ισοτιμίας, της διαφάνειας και της αξιοκρατίας, και να έχει μάθει να αγωνίζεται -με κάθε ικμάδα των δυνάμεών του- για τη διασφάλιση των τοπικών και των εθνικών συμφερόντων, από τα υπηρέτηση των οποίων ωφελείται -αν μη τι άλλο- σίγουρα πολύ.

Για να υλοποιηθούν, βέβαια, οι προαναφερθέντες παιδευτικοί στόχοι, απαιτείται σύμπραξη και από κοινού συμμέθεξη στον αγώνα αυτό τόσο των διδασκόντων όσο και των διδασκομένων. Οι διδάσκοντες, διότι είναι οι έμψυχοι «ενορχηστρωτές» του εκπαιδευτικού έργου, οι ενήλικοι καθοδηγητές, που, θεωρητικά τουλάχιστον, διαθέτουν πείρα, γνώσεις, ωριμότητα και τεχνογνωσία. Οι διδασκόμενοι, διότι το σχολείο έχει κατασκευαστεί γι’ αυτούς, για να ικανοποιεί τα «θέλω», τις «ανάγκες» και τις απαιτήσεις τους, άρα θα πρέπει να έχουν τον πρώτο και (όχι μόνο) τον τελευταίο λόγο σε κάτι που τους αφορά άμεσα – και όσο κανέναν άλλο από τη σχολική κοινότητα.

Οι καθηγητές, λοιπόν, δεν πρέπει να συμπεριφέρονται μόνο ως εκπαιδευτικοί, αλλά, πρωτίστως, ως παιδαγωγοί, ως δάσκαλοι, ως πνευματικοί άνθρωποι, που διαθέτουν ήθος, αγνότητα και πολλή αγάπη για τα παιδιά. Αν τα προαπαιτούμενα αυτά ισχύουν στην κάθε μεμονωμένη περίπτωση εκπαιδευτικού (κάτι που, δυστυχώς, ελέγχεται και εν πολλοίς αμφισβητείται), τότε έχουν χρέος να κάνουν ό,τι περνάει απ’ το χέρι τους (διότι πολλές αρμοδιότητες, τους τις έχει πάρει το υπουργείο), προκειμένου η σχολική μονάδα να καταστεί πνευματική κυψέλη και κοιτίδα διάπλασης δημιουργικών ανθρώπων. Θα μπορούσαν, λόγου χάρη, να καλλιεργούν στους μαθητές τους τις καλές συνήθειες, στο καθετί που κάνουν, αναλαμβάνοντας τον ρόλο του καθοδηγητή και εμψυχωτή, που θα υποδεικνύει, θα προτρέπει και θα μεγιστοποιεί το βαθμό ανταπόκρισής τους στις υποχρεώσεις τους ή θα επισημαίνει τα ολισθήματά τους. Αυτό, βέβαια, προϋποθέτει με τη σειρά του να λειτουργούν και οι ίδιοι σαν υποδείγματα βίου αλλά, κυρίως, να τους παρωθούν -είτε στη διάρκεια των μαθημάτων είτε στη διάρκεια των διαλειμμάτων ή των σχολικών περιπάτων- να μιλούν, να συσκέπτονται, να συναποφασίζουν, να εξωτερικεύουν τις επιθυμίες τους, τις ανάγκες τους, τις προσδοκίες τους, τους φόβους τους, τα οράματά τους, ώστε να νιώθουν ότι είναι οι ίδιοι πρωταγωνιστές της ζωής τους. Αυτά όλα, όμως, θα συμβούν μόνο αν οι μαθητές νιώσουν ότι οι καθηγητές τους βρίσκονται σε στενή συναισθηματική και ψυχική επαφή μαζί τους και ότι νοιάζονται αληθινά γι’ αυτούς. Ακόμη, οι διδάσκοντες θα διευκόλυναν πολύ το έργο τους, αν υιοθετούσαν το μαθητοκεντρικό μοντέλο διδασκαλίας, ούτως ώστε να δώσουν ένα βήμα διαλόγου στους μαθητές τους, για να βρίσκονται οι τελευταίοι διαρκώς σε επαγρύπνηση και εγρήγορση και, σταδιακά, να αναπτύξουν την αυτογνωσία τους, μέσα από μια διαρκή διαδικασία αξιολόγησης των επιτευγμάτων τους. Μαθαίνοντάς τους πώς να μαθαίνουν, τους βοηθούν επίσης στο να επινοούν προσωπικές μεθόδους μάθησης και επίλυσης των προβλημάτων τους, να αναπτύσσουν ή να ανακαλύπτουν κοινωνικές δεξιότητες και να ενισχύουν την αυτενέργειά τους. Τέλος, αν οι παιδαγωγοί επικαιροποιούν τα διδάγματα της εκπαίδευσης και τα συσχετίζουν με τα σύγχρονα κοινωνικά γεγονότα, βοηθούν τους μαθητές τους να συναρτούν το χθες με το σήμερα, όπως και να ψυχανεμίζονται το τι θα επακολουθήσει στο μέλλον.

Σε ό,τι αφορά τώρα τους μαθητές, έχουν και οι ίδιοι μεγάλη ευθύνη στο αν (και σε ποιο βαθμό) θα αναδείξει το σχολείο την ηθοπλαστική αποστολή του. Πιο συγκεκριμένα, έχουν καθήκον, αν θέλουν να αντιμετωπίζονται ως πρωταγωνιστές και όχι ως «κομπάρσοι» της εκπαιδευτικής διαδικασίας, να επιδεικνύουν στην παραμικρή ευκαιρία που θα τους δίνεται -μέσα από τη διεξαγωγή πρότζεκτ, ομαδικών παιχνιδιών, θεατρικών δρώμενων, συναυλιών, περιβαλλοντικών δράσεων, καλλιτεχνικών εκθέσεων, κ.λπ.- πνεύμα συνεργασίας, ομαδικότητας, άμιλλας, ανοχής στη διαφορετικότητα και σεβασμού στην ιδιαιτερότητα του πλησίον. Αυτό θα τους βοηθούσε να μετασχηματιστούν σε ανθρώπους πιο συγκαταβατικούς, πιο διαλλακτικούς, που θα επιδιώκουν να συμφιλιώνονται με τους γύρω τους και να βρίσκουν τις «χρυσές τομές» μαζί τους, χωρίς να χρειάζεται να τραβούν τις καταστάσεις στα άκρα ή να παρασύρονται από υψηλοφροσύνη ή υπερβάλλοντα εγωϊσμό… Πολύ θα βοηθούσε συνάμα, αν οργάνωναν καλύτερα τις κοινότητές τους, ούτως ώστε οι τελευταίες να δραστηριοποιούνται και να αναλαμβάνουν δράση όχι μόνο σε ζητήματα διοργάνωσης…χοροεσπερίδων ή συμμετοχής σε καταλήψεις αλλά και σε θέματα που άπτονται της καθημερινής πραγματικότητας του σχολείου τους, όπως την ποιότητα των παρεχόμενων σπουδών, την κατάσταση των κτιριακών υποδομών, το έμψυχο δυναμικό της μονάδας (αν δεν έχουν γίνει αναπληρώσεις εκπαιδευτικών μέχρι τις αρχές φθινοπώρου), άλλα λειτουργικά προβλήματα (αν επαρκούν τα σχολικά εγχειρίδια, αν είναι επαρκώς εξοπλισμένα τα εργαστήρια χημείας και φυσικής, αν έχει καταρτιστεί ένα στοιχειώδες χρονοδιάγραμμα των ετήσιων σχολικών δράσεων, με τη σύμφωνη γνώμη τους κ.λπ.). Μόνο έτσι θα επιτευχθεί η ουσιαστική εξοικείωση των μαθητών με τις δημοκρατικές διαδικασίες, ώστε να διαμορφώσουν μια γνήσια πολιτική συνείδηση, που θα τους συνοδεύει για μια ζωή. Τέλος, θα όφειλαν να αξιοποιούν τις εμπειρίες και τις γνώσεις των «πνευματικών τους γονέων» (δηλ. των δασκάλων τους) περισσότερο απ’ ό,τι ήδη το κάνουν, να στέκονται, εν προκειμένω, πιο «ανοιχτόμυαλα» στις παρατηρήσεις που ενίοτε τους γίνονται (οι καθηγητές, λόγω μακράς πείρας και απόστασης, τους αξιολογούν πιο σωστά), να προσπαθούν να φέρονται πιο ταπεινά και συνετά, πιο ορθολογικά και πειθαρχημένα σε περιπτώσεις που δοκιμάζεται πολύ η υπομονή τους, να μην ασπάζονται ξένες απόψεις, αν πρώτα δεν έχουν πειστεί για τη χρησιμότητά τους, να ενδιαφέρονται να αναπτύξουν σύμμετρα την προσωπικότητά τους (δεν έχουν μόνο βιολογικές και πνευματικές, αλλά και ψυχικές ανάγκες), να έχουν το θάρρος της γνώμης (παρρησία) και να μην φοβούνται να ορθώσουν το ανάστημά τους, όποτε οι συνθήκες το επιτάσσουν, να μην συμβιβάζονται με το κατεστημένο αλλά να το αντιμάχονται με όλες τους τις δυνάμεις (και πάντα μέσα σε καθωσπρεπικά πλαίσια, φυσικά), να ενδιαφέρονται για την ουσία των πραγμάτων και όχι για την επιφάνεια, κ.λπ., κ.λπ.

Ο διάλογος που έχει ανοίξει στις σχολικές κοινότητες σχετικά με τον παιδευτικό ρόλο του σχολείου θα κρατήσει πολύ σε μάκρος. Αυτό είναι το μόνο σίγουρο. Όσο, μάλιστα, θα συνεχίσουν να επιβάλλονται στην παιδεία τα πολιτικά συμφέροντα, οι ίντριγκες και οι μικροπολιτικές σκοπιμότητες, η επίλυση του προβλήματος αυτού θα πηγαίνει όλο και πιο πίσω… Το ζητούμενο, επομένως, μέσα από όλες αυτές τις διεργασίες και τις διαβουλεύσεις που ακούγονται ότι γίνονται, είναι να συγκροτηθεί κάποια στιγμή ένα σχολείο, που θα απαλλαγεί από τις μικροπρέπειες και τις μυωπικές προσεγγίσεις άλλων εποχών, θα εμφορείται από ιδανικά και αξίες, ένα σχολείο που θα ζυμώνει ισχυρές και αυτόνομες οντότητες, ικανές να αναλάβουν τα ηνία της κοινωνίας, αμέσως μόλις αποφοιτήσουν από αυτό. Διότι τα σχολεία υπάρχουν για αυτόν ακριβώς το λόγο˙ να προετοιμάσουν το αύριο που έρχεται. Και αν για αυτή την κρίσιμη αποστολή τους δεν φανούν, όσο θα όφειλαν, συνεπή, τότε το μέλλον θα τα ξεπεράσει και οι συνέπειες θα είναι ανυπολόγιστες για τη συγκεκριμένη κοινωνία που υποστεί μια τέτοια εξέλιξη. Το μέλλον, λοιπόν, δεν περιμένει (Αλμπέρτο Μοράβια). Οι άνθρωποι γιατί;

*Το εν λόγω κείμενο γράφηκε με αφορμή το θέμα που ετέθη στο μάθημα της Νεοελληνικής Γλώσσας στις Πανελλαδικές Εξετάσεις των ΓΕΛ, στις 8/6.

(Φωτό: Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών, 1510-1511, λεπτομέρεια)