Ασυμφωνία για τα δικαιώματα εκμετάλλευσης του γενετικού κώδικα των θαλάσσιων οργανισμών

Ένα είδος κωπήποδου του θαλάσσιου πλαγκτόν (Sapphirina)

Σε ασυμφωνία κατέληξε πριν από λίγους μήνες η προσπάθεια 168 κρατών, υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, υπογραφής διεθνούς συνθήκης, για τη δημιουργία τεράστιων προστατευόμενων θαλάσσιων περιοχών και την εφαρμογή αυστηρότερων κανόνων για τη βιομηχανική δραστηριότητα στις ανοιχτές θάλασσες, οι οποίες αποτελούν τα δύο τρίτα της έκτασης των ωκεανών, αν αφαιρεθούν τα εθνικά ύδατα και οι ΑΟΖ των παράκτιων χωρών. Επίκεντρο της διαφωνίας ήταν ο διαμερισμός των κερδών από την εμπορική εκμετάλλευση του γενετικού κώδικα των θαλάσσιων οργανισμών.

Τόσο οι φυτικοί, όσοι και οι ζωικοί μικροοργανισμοί του ωκεανού, αποτελούν ήδη τη βάση πολλών επιτυχημένων φαρμάκων, μεταξύ των οποίων και η ρεμδεσιβίρη, η πρώτη θεραπεία που εγκρίθηκε για την COVID, αλλά και ένα αντικαρκινικό φάρμακο που προέρχεται από ιαπωνικό θαλάσσιο σπόγγο και το οποίο έχει ετήσιες πωλήσεις άνω των 300 εκατομμυρίων δολαρίων. Το γενετικό υλικό από οργανισμούς των ανοιχτών θαλασσών, αλλά και τα ψηφιακά δεδομένα από την αποκωδικοποίηση του γονιδιώματός τους, θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε προϊόντα αξίας δισεκατομμυρίων δολαρίων. Στον καπιταλισμό, όμως, για καθετί, ακόμη και γι΄ αυτό που προφανώς ανήκει σε όλο τον κόσμο, πρέπει να υπάρχει ιδιοκτήτης, ώστε να μπορεί να κατοχυρώσει τα κέρδη από την εκμετάλλευσή του.

Κοινή κληρονομιά

Σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS), όλα τα κράτη έχουν δικαίωμα να αλιεύουν και να κερδίζουν σε διεθνή ύδατα, αλλά πρέπει να μοιράζονται τα κέρδη από τα ορυκτά που εξορύσσουν από τον θαλάσσιο βυθό, τον οποίο η UNCLOS ορίζει ως «κοινή κληρονομιά» όλων των ανθρώπων. Δεν προβλέπεται όμως δεσμευτικά το μοίρασμα των θαλάσσιων πόρων γενετικού κώδικα, είτε αυτοί βρίσκονται μέσα στα διεθνή ύδατα, είτε στον βυθό. Πολλοί επιστήμονες θεωρούν ότι η συμφωνία που τελικά δεν έγινε εφικτή, θα βοηθούσε στη διατήρηση της υγείας των ωκεανών και τον περιορισμό της μείωσης της βιοποικιλότητας και της κατάρρευσης του αλιευτικού πλούτου.

Από τη δεκαετία του 1950 μέχρι σήμερα, ερευνητές έχουν ανακαλύψει περίπου 34.000 χημικές ενώσεις στη θάλασσα, που είναι δυνατό να βρουν εμπορική χρήση για μια πλειάδα χρήσεων. Μια πρωτεΐνη με αντιψυκτικές ιδιότητες προερχόμενη από ψάρια που ζουν στους παγωμένους ωκεανούς, έχει χρησιμοποιηθεί ως βελτιωτικό στα παγωτά, ενώ ένα ένζυμο από μικρόβιο, που ζει στη Μεσο-Ατλαντική Ράχη, χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη ενός βιοκαυσίμου. Εταιρείες έχουν αναπτύξει επιτυχώς περισσότερα από δώδεκα φάρμακα από θαλάσσιους οργανισμούς, που βρέθηκαν σε διεθνή ύδατα. Εκτός από τις ουσίες που προαναφέρθηκαν, τέτοιας προέλευσης είναι η αζιδοθυμιδίνη (AZT), η πρώτη εγκεκριμένη θεραπεία για τον ιό HIV του AIDS και ένα φάρμακο για τον καρκίνο των ωοθηκών. Επιστήμονες σε χώρες με αναπτυγμένα ερευνητικά προγράμματα διερευνούν το γονιδίωμα οργανισμών από ανοιχτές θάλασσες για νέα στοιχεία, χρήσιμα στη θαλάσσια βιοτεχνολογική βιομηχανία, που εκτιμάται ότι το 2025 θα φτάσει να έχει αξία 6,4 δισεκατομμυρίων δολαρίων.

Ναγκόγια

Οι διαπραγματευτές των χωρών προσπάθησαν να χρησιμοποιήσουν ως βάση για τη συμφωνία σχετικά με τις ανοιχτές θάλασσες το Πρωτόκολλο της Ναγκόγια, που αποτελεί τμήμα της συνθήκης του ΟΗΕ για τη Βιοποικιλότητα. Το πρωτόκολλο αυτό ρυθμίζει τη χρήση γενετικού κώδικα που ανακαλύπτεται σε οργανισμούς της ξηράς ή σε παράκτια ύδατα. Επιτρέπει την εμπορευματική χρήση τους από κράτη ή εταιρείες, προβλέποντας αποζημίωση για τους αυτόχθονες των περιοχών προέλευσης. Μέχρι στιγμής έχει χρησιμοποιηθεί μόνο για μία συμφωνία, με βάση την οποία βιομηχανία τσαγιού της Νότιας Αφρικής πληρώνει 1,5% της τιμής του ανεπεξέργαστου προϊόντος σε ταμείο προς όφελος δύο κοινοτήτων ιθαγενών.

Ανάλογη συνθήκη δεν υπάρχει για τα διεθνή ύδατα. Μέλη του ΟΗΕ, όπως η Βρετανία, η ΕΕ, οι ΗΠΑ και η Ιαπωνία, που έχουν την τεχνολογία, τα κεφάλαια και τη δυνατότητα να σαρώσουν το βυθό για νέα προϊόντα, έχουν επιμείνει για το δικαίωμά τους να πατεντάρουν και να αξιοποιούν αποκλειστικά τον θαλάσσιο γενετικό πλούτο. Αναπτυσσόμενες χώρες, μεταξύ τους και μια ομάδα αφρικανικών χωρών, ζητούν τα κέρδη, τα δεδομένα και οποιοδήποτε άλλο όφελος από τον θαλάσσιο γενετικό πλούτο να μοιράζεται σε όλα τα έθνη. Η διαφωνία έγκειται στον τρόπο διαμοιρασμού των ωφελειών.

Ρυθμισμένη εκμετάλλευση

Ένας παράγοντας που περιπλέκει περισσότερο την κατάσταση είναι ότι ο γενετικός πλούτος δεν αφορά μόνο τα δείγματα που λαμβάνονται από τη θάλασσα, αλλά και τα ψηφιακά δεδομένα της αλληλούχισης του γονιδιώματος των οργανισμών, που τοποθετούνται σε τράπεζες δεδομένων, όπως η GenBank. Αυτά τα δεδομένα συχνά επαρκούν για να κατασκευαστεί ένα νέο προϊόν, όπως η χημική ένωση καχαλαλίδη F, που απομονώθηκε από θαλάσσιο σαλιγκάρι, συντέθηκε χημικά με βάση την αλληλούχιση και ελέγχεται τώρα ως αντικαρκινικό και αντιψωριασικό φάρμακο. Ούτε το Πρωτόκολλο της Ναγκόγια έχει κάποια πρόβλεψη για τη ρύθμιση ζητημάτων σχετικά με τη χρήση θαλάσσιου γενετικού κώδικα από βάσεις δεδομένων.

Η όποια ρύθμιση, η όποια σχετική συμφωνία τυχόν καταφέρει να ολοκληρωθεί στο μέλλον, μπορεί να διευκολύνει κάποια μονοπώλια, ή να μοιράσει «πιο δίκαια» τα δικαιώματα του θαλάσσιου γενετικού πλούτου μεταξύ τους, ενός πλούτου, που όπως όλος ο φυσικός πλούτος, ανήκει στους λαούς και όχι στο κεφάλαιο, που τον εκμεταλλεύεται. Τα φάρμακα και τα άλλα προϊόντα που θα κατασκευαστούν με βάση γενετικό κώδικα θαλάσσιων ειδών, δεν θα είναι περισσότερο προσιτά στους λαϊκούς ανθρώπους, που τα έχουν ανάγκη, απ΄ ό,τι είναι σήμερα τα φάρμακα και τα είδη καθημερινής διαβίωσης, που δεν σχετίζονται με πληροφορίες προερχόμενες από τη θαλάσσια βιολογία. Φάρμακα και προϊόντα χρήσιμα στον άνθρωπο προερχόμενα από την ανοιχτή θάλασσα δεν θα παραχθούν καν, αν δεν εξασφαλίσει το κεφάλαιο το απαιτούμενο ποσοστό κέρδους, για να επενδύσει στην παραγωγή τους. Οι ανοιχτές θάλασσες θα γίνουν απλώς ένα ακόμη πεδίο «ρυθμισμένης» εκμετάλλευσης του φυσικού πλούτου και των ανθρώπων που σχετίζονται με την παραγωγή και την κατανάλωση των σχετικών προϊόντων. Στο μεταξύ, το θέμα των ανοιχτών θαλασσών παραμένει αντικείμενο γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων μεταξύ των ιμπεριαλιστών, έστω και αν δεν είναι από τις πιο εμφανείς και τις πιο γνωστές.

Επιμέλεια: Σταύρος Ξενικουδάκης – Πηγή: «Scientific American». Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου 14-15 Γενάρη 2023.