Μεγανήσι: Όνειρο θερινής νυκτός ή το χρονικό ενός προαναγγελθέντος εφιάλτη;

Η παρέμβαση του Μεγανησιώτη φαρμακοποιού και συγγραφέα Παναγιώτη Κονιδάρη, στην εκδήλωση με θέμα: Τουρισμός και Ανάπτυξη της Λευκάδας που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο Κηποθέατρο «Άγγελος Σικελιανός»:

Πριν 15 χρόνια στο βιβλίο μου «Μεγανήσι, ένα ταξίδι στον χρόνο» αναρωτιόμουν: «Τι επίπτωση έχει η νέα πολυγλωσσική ταυτότητα του νησιού στο φυσικό του κάλλος; Τι είδους συνύπαρξη είναι αυτή των παιδιών που παίζουν ανέμελα στον δρόμο με τα απειράριθμα αυτοκίνητα; Του μπετόν αρμέ από την μία και των φρεσκοασβεστωμένων αυλών με τις γλάστρες τον βασιλικό από την άλλη; Είναι το Μεγανήσι του σήμερα ο τόπος των αντιθέσεων; Αναζητεί ακόμα την ταυτότητα και τα ιστορικά χνάρια του ή μήπως βαυκαλίζεται στην κούνια της χαμένης του αθωότητας;» Σήμερα, έχω πλέον την απάντηση. Και δεν μου είναι καθόλου ευχάριστη.

Το Μεγανήσι είναι ένα μικρό γαλαζοπράσινο κοράλλι το οποίο είχε την ευλογία να αργήσει να συναπαντηθεί με τον τουρισμό, αλλά και την απρονοησία να τον κάνει αφεντικό του από τα πρώτα κιόλας χρόνια που τον γνώρισε. Στην αρχή ο τουρισμός ήταν παράκτιος και σποραδικός, μα στην πορεία -από το ’90 και μετά- άρχισαν να χτίζονται δωμάτια, ύστερα ξενοδοχεία, κατόπιν βίλες και εσχάτως υλοποιούνται ή σχεδιάζονται φαραωνικές πολυτελείς μονάδες.

Το ίδιο διάστημα, μοιραία, η χρήση γης άλλαξε πλήρως χαρακτήρα. Οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις (κυρίως ελιές, περιβόλια ή βοσκοτόπια) εγκαταλείφθηκαν ή μετατράπηκαν εν μια νυκτί σε οικόπεδα προς πώληση. Το όνειρο θερινής νυκτός που λέγαμε. Μετά ήρθε η «ανάπτυξη» με την μορφή ξένων κεφαλαίων που αγόραζαν γη, συνήθως κοψοχρονιά. Θυγατρική του Ρότσιλντ στο Κεφάλι (νότια του Μεγανησίου) σάρωσε τότε 2.700 στρέμματα. Συνολικά μέχρι σήμερα εκτιμάται ότι έχουν πουληθεί σε ξένους αγοραστές γύρω στα 7.000 στρ., δηλαδή το 35% της συνολικής έκτασης του νησιού!

H ναυτιλία και η ψαροσύνη που για δεκαετίες στήριζαν το νησί οικονομικά, οδηγήθηκαν στον μαρασμό. Η οικοδομική δραστηριότητα εντάθηκε ακόμα περισσότερο μετά την Οικονομική Κρίση, αφού είχαν ήδη πουληθεί τα πάντα. Πλήθος οικονομικών μεταναστών στέριωσε στο νησί εργαζόμενοι στην οικοδομή και στον τομέα των υπηρεσιών (καθαριότητα, εστίαση, φροντίδα ηλικιωμένων κτλ). Οι σχέσεις εργασίας άλλαξαν μορφή. Τα αφεντικά των μαγαζιών προσλαμβάνουν αθρόα προσωπικό. Οι πάλαι ποτέ ανεξάρτητοι ή δραστηριοποιούμενοι σε οικογενειακές επιχειρήσεις Μεγανησιώτες μετατρέπονται σταδιακά σε εποχιακούς υπαλλήλους στην ολοένα αυξανόμενη τουριστική αγορά. Και πάλι δεν επαρκούν, οπότε τα καλοκαίρια επιστρατεύονται και από την ενδοχώρα εργάτες ή ανειδίκευτοι νέοι, μετανάστες ή φοιτητές για να κουβαλήσουν νερό στον μύλο. Μερικοί από αυτούς κοιμούνται σε κοντέινερ, που είναι και της μόδας.

Αλλάζει όμως και η μορφή του νησιού. Το καταπράσινο χαλί κατασκάβεται, σε κάθε ραχούλα και σε κάθε παραλία ξεπετάγονται τουριστικά μανιτάρια και ανοίγουν ιδιωτικοί δρόμοι σαν αυλακιές από μαστίγωμα. Η πάλαι ποτέ οργιαστική βλάστηση περιορίζεται διαρκώς για να δώσει την θέση της σε αδρανή υλικά. Παραλίες και κολπίσκοι καταπατούνται, χτίζονται, γεμίζουν προβλήτες για σκάφη και ενίοτε περιφράσσονται ως «ιδιωτικοί». Αδιαφορώντας για την παράδοση και τον Ιόνιο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα, ο καθένας χτίζει ό,τι του γουστάρει, όπου του γουστάρει, λες και είμαστε στο Μαλιμπού. Μοιραία έχει αυξηθεί κατακόρυφα ο όγκος των αποβλήτων (πάνω από 100% τα τελευταία 20 χρόνια) και πάνω από 50% η κατανάλωση του νερού που κοντεύει να φτάσει στα όριά της. Καταβροχθίζουμε τις σάρκες του νησιού σαν να είναι πασχαλινό αρνί.

Φυσικά, όλο και περισσότερες επιχειρήσεις δεν είναι πια Μεγανησιώτικες, τις έχουν ξένοι αόρατοι επενδυτές ή κάποιοι που απλά κάνουν την καλοκαιρινή αρπαχτή τους. Τον χειμώνα πάντως δεν τους βλέπουμε, ούτε αυτούς, ούτε τα παιδιά τους, ούτε τα λεφτά τους. Τότε απομένουμε πάνω στο νησί κάπου 650 ψυχές (οι 150 εκ των οποίων μετανάστες) και διεκδικούμε δασκάλους, γιατρούς, συγκοινωνία και άλλα τέτοια αιρετικά, αλλά η Πολιτεία συνήθως εκείνη την περίοδο βαριακούει.

Το Μεγανήσι είναι μικρό, η φέρουσα ικανότητά του επομένως περιορισμένη. Δεν έχει πάρκινγκ για τα εκατοντάδες αμάξια, δεν έχει μεγάλα λιμάνια για να υποδεχτεί χιλιάδες σκάφη, δεν έχει τόπο και τρόπο να φιλοξενήσει δέκα χιλιάδες επισκέπτες, δεν έχει να ξοδέψει εκατομμύρια ευρώ σε υποδομές. Κι όμως, ολοταχώς κινείται προς αυτά τα νούμερα, σαν τρένο με σπασμένα φρένα. Αυτό είναι το χρονικό του προαναγγελθέντος εφιάλτη.

Υπηρέτησα 20 χρόνια στην Τοπική Αυτοδιοίκηση, σαν αιρετός. Από την πρώτη κιόλας δεκαετία του αιώνα μας, μια ομάδα ανθρώπων είχαμε διαγνώσει την χιονοστιβάδα που ερχόταν, τους κινδύνους του ανεξέλεγκτου υπερτουρισμού. Τι κάναμε τότε; Διοργανώσαμε δύο συνέδρια με πλήθος κόσμου, ένα Πολιτισμού και ένα Τουρισμού. Εκεί προτείναμε ένα αειφόρο μοντέλο ήπιας τουριστικής ανάπτυξης, που θα βάζει φρένο στην υπερδόμηση και θα σέβεται πλήρως το περιβάλλον, θα αναδεικνύει την παράδοση και την ιστορία του τόπου ως συστατικά στοιχεία του και θα προωθεί έργα και δράσεις που θα επιτρέπουν την διάχυση του παραγόμενου πλούτου σε όλα τα λαϊκά στρώματα. Προσπαθήσαμε να πείσουμε την κοινωνία του νησιού ότι έπρεπε να μπει ένα φρένο στην αναρχία, για να υπάρχουν ίδιες ευκαιρίες για όλους. Το μεγαλύτερο όπλο μας τότε ήταν το ΣΧΟΟΑΠ, ένα πολεοδομικό και χωροταξικό σχέδιο που θα έθετε τους απαραίτητους αυστηρούς κανόνες. Το προχωρήσαμε, όπως και μια σειρά δράσεων για την εξασφάλιση των πόρων του νησιού (σε ενέργεια, ύδρευση, απόβλητα, λιμενικές δομές). Ταυτόχρονα σύνδεση του τουρισμού με την παράδοση (περιπατητικά μονοπάτια, ανεμόμυλοι) και ανάδειξη της ιστορίας (μουσεία, παραδοσιακή κουζίνα). Ο στόχος ήταν να διατηρήσουμε ένα νησί καταπράσινο και αυθεντικό ώστε να είναι πάντα ελκυστικό γιατί πιστεύαμε ότι έτσι, κι όχι με την εντατικοποίηση του τουρισμού, εξασφαλίζεται η ευημερία των κατοίκων του.

Τα καταφέραμε; Εκ του αποτελέσματος καταλαβαίνετε πώς όχι, δεν προλάβαμε. Εκείνα τα σχέδια εγκαταλείφθηκαν σύντομα, η γιγάντωση υπήρξε ταχεία, η αναρχία επικράτησε, η κατασπατάληση των φυσικών πόρων συνεχίστηκε με αμείωτη ένταση.

Τι φταίει που η κοινωνία μας ρέπει προς τον υπερτουρισμό; Πολλά:

1ον) Ένα κεντρικό κράτος που ομνύει στο όνομα του τουρισμού βλέποντάς τον ως εύκολο εισόδημα, χωρίς να λαμβάνει υπόψη του τις επιβαρύνσεις και τα δυνητικά προβλήματα που δημιουργεί σε έναν τόπο. Ένα κράτος που δίνει fast track άδειες και επιδοτήσεις εκατομμυρίων στον Ριμπολόβλιεφ, αλλά αδυνατεί να δώσει κίνητρα σε νέους ανθρώπους για να δημιουργήσουν στον τόπο τους. Ένα κράτος που δεν έχει τον παραμικρό κεντρικό σχεδιασμό και έλεγχο για κομβικά ζητήματα, όπως πχ η πολεοδόμηση ή η διαχείριση των υδάτινων πόρων και της ενέργειας. Και τέλος ένα κράτος του οποίου οι υπηρεσίες είτε δεν εφαρμόζουν τους νόμους είτε τους εφαρμόζουν επιλεκτικά, αφού διυλίζουν τον κώνωπα για τους φτωχούς και καταπίνουν την κάμηλο για τους έχοντες το φακελάκι στην τσέπη.

2ον) Οι παράγοντες της τοπικής αυτοδιοίκησης που είτε αποτέλεσαν το μακρύ χέρι της εξουσίας, είτε τους έλειπε η γνώση και το θάρρος να πατήσουν φρένο στην κατηφόρα. Στην πραγματικότητα οι εκάστοτε περιφερειάρχες και δήμαρχοι σε όλη την Ελλάδα παρακολουθούν άβουλοι και ενεοί (αν όχι και ικανοποιημένοι) την τουριστική γιγάντωση, και απλά μαζεύουν τα σκουπίδια της ή βουλώνουν καμιά τρύπα στην άσφαλτο προς τις πολυσύχναστες παραλίες –αν το κάνουν κι αυτό.

γ) Οι τοπικές κοινωνίες, που βλέπουν το τυρί του εύκολου κέρδους, αλλά όχι και την φάκα και που έχουν αρχίσει ήδη να πληρώνουν τα σπασμένα των επιλογών τους. Πώς; Σήμερα, με υποβάθμιση της ποιότητας ζωής τους και στο μέλλον με δραματική απώλεια εισοδημάτων, μιας και η συνεχής υποβάθμιση ενός τόπου παύει να τον καθιστά ελκυστικό.

Δεν είμαστε όμως απόψε εδώ για να κλαψουρίζουμε, αλλά για να ευαισθητοποιηθούμε. Το παράδειγμα του δικού μου νησιού, θαρρώ ισχύει και για την Λευκάδα, ανέκαθεν οι πορείες μας ήταν ταυτόσημες. Οι μικρές κλίμακες του Μεγανησίου μάλιστα επιτρέπουν να βγουν πιο γρήγορα συμπεράσματα, χρήσιμα για όλον τον νομό. Υπάρχει ελπίδα; Ασφαλώς και υπάρχει! Ένα αειφορικό μοντέλο -σαν κι αυτό που περιέγραψα αδρά και επί τροχάδην πριν- οφείλει, κατά την ταπεινή μου γνώμη, να είναι ένας μεσοπρόθεσμος λαϊκός στόχος. Το τρίπτυχο Πολιτισμός-Περιβάλλον-Τουρισμός μπορεί να συνυπάρξει, να δημιουργήσει υπεραξία και να παράξει πλούτο ανακυκλώσιμο και διάχυτο σε όλο το κοινωνικό εύρος.

Οι τοπικές κοινωνίες όμως πρέπει, πριν να είναι αργά, να εμπιστευτούν και να εμπεδώσουν τέτοια μοντέλα, που θα διασώζουν το μέλλον του τόπου και των παιδιών τους. Και κυρίως, μέσα από συλλογικότητες και οργανώσεις, με μαζικότητα, όχι μόνο να συμμετέχουν στον σχεδιασμό αυτών των μοντέλων αλλά και να τα απαιτήσουν δυναμικά από την τοπική και την κεντρική εξουσία. Ειδάλλως, αυτό που ζούμε σήμερα ως κωμωδία, σύντομα θα μετατραπεί σε δράμα, κι εμείς από πρωταγωνιστές, κομπάρσοι και παρείσακτοι στην γενέτειρά μας.

Παναγιώτης Κονιδάρης

Φαρμακοποιός, συγγραφέας