Πως γνώρισα τον Σικελιανό – Του Α. Πανσέληνου (Α΄ Μέρος)

«Οι ταγοί δε λογοδοτούνε…»

Ο Σικελιανός (στο κέντρο της φωτογραφίας) στην κηδεία του Κωστή Παλαμά

Σαν σήμερα το 1884 γεννιέται ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός. Ο Α. Σικελιανός έδρασε μέσα από το ΕΑΜ Διανοουμένων – Καλλιτεχνών και για αυτή τη δράση του στη συνέχεια υπονομεύτηκε τρεις φορές στην υποψηφιότητά του για το βραβείο Νόμπελ. Διετέλεσε επίτιμος Πρόεδρος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών.

Ποίημα του Αγγ. Σικελιανού για το ΕΑΜ

Το θυμούμαι ακόμα το ηλιόλουστο πρωϊνό που με συστήσανε στον μεγάλο μας ποιητή, στην οδό Ακαδημίας, μπροστά στο Δημοτικό Νοσοκομείο, μια μέρα της Κατοχής. Τα πάθη δεν είχαν ανάψει ακόμα. Κι όπως κατέβαινα το δεξί πεζοδρόμιο με τον πατριώτη μου λογοτέχνη Στρατή Μυριβήλη, πέσαμε επάνω στον όγκο του.

Τις μέρες εκείνες ο Μυριβήλης πρέπει νάχε κυκλοφορήσει το βιβλίο του «Βασίλης Αρβανίτης». Ο ποιητής όρμισε στο συγγραφέα με μεγάλες χειρονομίες, τον αγκάλιασε, τον ασπάστηκε από τις δυό μεριές και του φώναξε:

-Όταν αγαπητέ μου γράφουνται έργα σαν το δικό σου το «Βασίλη τον Αρβανίτη» και σαν το δικό μου το «Δαίδαλο», η Ελλάδα ποτέ δε θα χαθεί!

Είτανε μια φωνή μέσα από την καρδιά του και ξέσπασε σ΄ ένα γέλιο, σα νάθελε κάπως κοροϊδέβοντας την υπερβολή, να μετριάσει την εντύπωση για τη σημασία πόδινε στο έργο του Μυριβήλη και το δικό του.

Όταν σταμάτησαν οι φιλοφρονήσεις, ο Μυριβήλης με σύστησε με λόγια θερμά. Δεν είμουνα ιδιαίτερος θαυμαστής του Σικελιανικού έργου, αλλά μούκανε αμέσως εντύπωση ο τρόπος που βρήκε ο ποιητής, μέσα σε κείνες τις δεινές μέρες, να χαιρετήσει την έκδοση ενός βιβλίου του φίλου του κι ακόμα το πνεύμα της αισιοδοξίας πούχαν τα λόγια του. Μ΄ όλο που η μεγαλοστομία στο έργο του δεν είχε βρει ποτέ ιδιαίτερη απήχηση στην καρδιά μου, την υπερβολή τη μέρα εκείνη, τη βρήκα ωραία και ειλικρινή. Κι όταν φύγαμε, είχα το αίσθημα, πως αν όχι για το έργο του Μυριβήλη, οπωσδήποτε όμως για το δικό του (που δε θυμάμαι κιόλας ακριβώς αν ήταν ο Δαίδαλος ή η Σίβυλλα), ο ποιητής είτανε βέβαιος πως είχε πράγματι τη σημασία που του είχε δώσει.

Τις μέρες που ακολουθήσανε, στην κατοχή και αργότερα στο εμφύλιο πόλεμο, όταν ο ποιητής χτυπημένος από αρρώστεια βαρειά, διεκδικούσε μια μια τις στιγμές της ζωής του για να συμπληρώσει, όπως έλεγε, το έργο του, θυμόμουνα συχνά εκείνη τη σκηνή της οδού Ακαδημίας κι έβλεπα πόσο είτανε στη συνείδησή του δεμένο το έργο του μ΄ ένα αίσθημα βαθύτατο εθνικής ευθύνης. Την πίστη του τούτη πιο ξεκαθαρισμένη, από την επαφή του με την αντίσταση, τη διατύπωσε αργότερα στις σημειώσεις πόγραψε στο τέλος του βιβλίου του ο «Θάνατος του Διγενή», αποκαλώντας την εργασία του ποιητή «λαϊκό λειτούργημα». Την κατάχτηση τούτη τήνε πλήρωσε με πολλή θλίψη.

Ξυλογραφία Σπ. Βασιλείου

Από τη μέρα που γνωρίστηκα με τον ποιητή, έτυχε νάχω διάφορες επαφές μαζί του σε σπίτια φίλων κι εκείνο που μούκανε πάντα εντύπωση είταν η ενημέρωσή του, σ΄ όλα τα προβλήματα στοχασμού που είχανε προκύψει και συζητηθεί στον έξω κόσμο. Μιλούσε για το Νίτσε, το Ντοστογέφσκυ, το Σέστωφ κι είχε πάντα η σκέψη του μια ιδιαίτερη απόκλιση στο χριστιανισμό, που τον έπαιρνε σαν εκδήλωση ανατολίτικη, δίνοντας στη λέξη μιά σημασία ψυχικού πλούτου.

Σκέφτομαι τώρα πως δεν είναι χωρίς σημασία το γεγονός ότι δύο κορυφαίοι λογοτέχνες της περασμένης γενιάς, -ο Σικελιανός και ο Καζαντζάκης, που πλησιάζοντας αμεσότερα το λαό μας είδαν αμέσως την τέχνη τους να ανανεώνεται και να βγαίνει έξω από τα εθνικά πλαίσια-, αισθάνθηκαν και οι δύο να γράψουν έργα κριτικά ή αναθεωρητικά του χριστιανισμού. (Ο Χριστός στη Ρώμη, ο Χριστός ξανασταυρώνεται, κλπ.).

Και μιά και τόφερε ο λόγος, θυμούμαι ένα κυριακάτικο πρωϊνό, το καλοκαίρι του 1948 ή 49στην Κηφισιά, στο ζαχαροπλαστείο του Μιλάνου, σε τι αμηχανία μας έφερε ο Σικελιανός, εμένα και μερικούς φίλους, όταν συνεπαρμένος από μια συζήτηση με το ίδιο πάντα θέμα του Χριστού, άρχισε να φωνάζει έτσι που ν΄ ακούγεται και από τους άλλους θαμώνες.

-Εγώ δεν είμαι αντίχριστος, αλλά αντίσταυρος!

Θέλοντας με τα λόγια αυτά να υποδηλώσει πως από το χριστιανισμό αποκρούει το θεληματικό μαρτύριο και τον πόνο.

Εκείνο που έγινε αιτία να συνδεθώ περισσότερο με τον ποιητή, μέσα σε κείνες τις κολασμένες μέρες της κατοχής, είτανε μια απίθανη παρεξήγηση πού λίγο έλειψε να στερήσει και την Αντίσταση από τον Σικελιανό και το Σικελιανό από την Αντίσταση. Τον τελευταίο χρόνο όταν τα πάθη είχαν ανάψει, ο ποιητής έγραψε ένα ποίημα με τίτλο «το Μήνυμά της» και το δημοσίεψε σ΄ ένα περιοδικό πόβγαινε τότε, και λεγόταν θαρρώ, «Καλλιτεχνικά Νέα». Είταν η πρώτη συμφιλιωτική προσπάθεια κι όπως έχει περιβληθεί το μεγαλείο της ποιητικής φωνής του νεκρού πια ποιητή, ισχύει πάντα και σήμερα.

Παράσταινε λοιπόν την Ελλάδα, μιά γριά θλιμμένη, με μαύρο βαρύ καφαλοδέσι να κάθεται στη ρίζα ενός πλατάνου, -ομοίωμα της τρανής αιώνιας Μάνας,- και να στρίβει ασάλευτη το αδράχτι στα ροζωμένα χέρια της. Ο ποιητής περνάει δίπλα της, σκύβει να της πει μια καλημέρα και να πάρει την ευχή της, κι ακούει τη φωνή της να παραπονιέται για τον αλληλοσκοτωμό, παραγγέλνοντας συνάμα να πάει το μήνυμα αυτό στα παιδιά της.

Το ποίημα αυτό δημοσιεύτηκε σε μιά κρίσιμη εποχή και δεν είχε αρχικά καμιά απήχηση. Όταν όμως σε λίγο ο συσχετισμός των δυνάμεων άλλαξε και οι αντιστασιακές ομάδες περάσανε στην επίθεση, η κατοχική κυβέρνηση θυμήθηκε το ποίημα του Σικελιανού, το ανατύπωσε σε χιλιάδες αντίτυπα κι άρχισε να το σκορπάει σε κάθε γωνιά της Ελλάδας.

Όσοι δεν ξαίραν την ιστορία του ποιήματος και την αρχική πρόθεσή του ξαφνιάστηκαν. Ο ποιητής βρέθηκε μέσα σε μιαν ατμόσφαιρα καχυποψίας. Τις μέρες εκείνες της άδικης κατακραυγής τον συνάντησα στην οδό Σταδίου κι είτανε ταραγμένος και εκνευρισμένος πολύ. Είτανε πικραμένος και απογοητευμένος. Χρειάστηκε να μιλήσουμε πολύ, να του εξηγήσω πως κανείς από όσους τον ξέρουν δεν παρεξηγεί και στο κάτω-κάτω το ποίημά του δεν είναι λάθος και πως δεν φταίει αυτός αν τα όργανα του καταχτητή μεταχειριστήκαν τα λόγια του. Μπορεί κανείς να παρεξηγήσει το Σολωμό, επειδή ο Ύμνος του στην Ελευθερία βρίσκεται σήμερα στα πιο ακάθαρτα στόματα; Φάνηκε πως ηρέμησε. Και σε λίγες μέρες με την επέμβαση του Αυγέρη, όπως άκουσα τότε να λένε, το όνομα του ποιητή αποκαταστάθηκε στην αντιστασιακή κοινή γνώμη.

Ο Σικελιανός, ανήκοντας σε μια παλιά λογοτεχνική γενιά, είχε βαθειά τη συνείδηση της λογοτεχνικής κάστας, του άρεσε να συναναστρέφεται και να κουβεντιάζει με λογοτέχνες, να μετέχει σε φιλολογικές συναναστροφές, μ΄ όλη την ξεπεσούρα τους στα τελευταία αυτά χρόνια. Είχε αίσθημα αλληλεγγύης και ανοχής μπροστά σε κάθε άνθρωπο που ασχολιότανε με τα γράμματα κι όταν ακόμα δεν τον εκτιμούσε.

Τίποτε όμως δεν τον ωφέλησε αυτό στα δύσκολα χρόνια του εμφυλίου πολέμου. Τον άνθρωπο αυτό που έβγαλε την κραυγή: Σώνει η σφαγή με το ποίημα που ανάφερα παραπάνω, όσοι δεν τον χτυπήσανε καθαρά και κατάμουτρα, τον εγκαταλείψανε κανονικά ένας-ένας και μπορώ να πω πως και το καλοκαίρι του 1951 ακόμη, πέθανε σε σχετική απομόνωση.

Με συνείδηση εθνικού ηγέτη και πιστεύοντας πως αυτό που χρειαζότανε ο τόπος στην συγκεκριμένη στιγμή είταν η ειρήνευση, αρνήθηκε να υπογράψει μια διακήρυξη που μ΄ ένα τρόπο θα τακτοποιούσε τη θέση του άντικρυ στο κράτος.

Οι ταγοί δε λογοδοτούνε, απάντησε! και ο πόλεμος ξεσηκώθηκε εναντίον του τυφλός. Το τι γράφηκε στον τύπο και τι ξεστομίστηκε από το ραδιόφωνο δεν είναι πια σκόπιμο να το ξαναθυμηθούμε. Στις επιθέσεις αυτές δεν υστέρησε και ο Μυριβήλης, που τόσο θερμά χαιρέτησε στα 1941 την έκδοση του βιβλίου του ο ποιητής.

Κλείστηκε στον εαυτό του με αξιοπρέπεια και απόφευγε να σχολιάσει τις βρισιές και τις επιθέσεις. Μιλούσε μάλιστα με μιά επιείκεια για τους υβριστές του που δεν έμοιαζε και να την αισθάνεται μέσα του. Είταν η στάση του φανερά εκζητημένη, αλλά την κρατούσε αποφασιστικά και με συνέπεια.

(Συνεχίζεται)

(Πηγή: Περ. Επιθεώρηση Τέχνης, Ιούνιος 1955, αρ. τεύχους 6.)

* Ο Ασημάκης Πανσέληνος (1903-1984) ήταν λογοτέχνης, δοκιμιογράφος, πεζογράφος, ποιητής, κριτικός, δημοσιογράφος και πολιτικός – εκλέχτηκε το 1950 βουλευτής Λέσβου με την Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας. Αποτέλεσε έναν από τους εκπροσώπους και τους κορυφαίους διανοητές της γενιάς του ’30.