«Μα όποιος τα «νοιώθει», τα «νοιώθει» και δεν φελάει να τα εξηγήσεις…»

Συνεχίζοντας από τον «κλεμμένο» τίτλο της ανάρτησης, εμείς, καίτοι περασμένη ως συνήθως η ώρα, δεν θα προσπαθήσουμε να τα εξηγήσουμε, απλά θα κάνουμε μια προσπάθεια να σας τα περιγράψουμε. Ξέρουμε ότι θα μακρηγορήσουμε πάλι, αλλά που να χωρέσουν όλα αυτά! Ανάταση ψυχής βλέπετε, της λαϊκής ψυχής…

Ήταν λοιπόν μια αξιόλογη εκδήλωση η χθεσινοβραδινή, που διοργάνωσε στον Αλέξανδρο η Ένωση Αλεξανδριτών Αττικής. Ίσως η πιο αξιόλογη του φετινού καλοκαιριού, παρότι διατρέχουμε τον κίνδυνο να κατηγορηθούμε για υποκειμενισμό, να χαρακτηριστούμε αφελείς. Ήταν μια φιλότιμη και κοπιαστική προσπάθεια να καταγραφούν και να τιμηθούν μετά θάνατον οι ουκ ολίγοι παλιοί οργανοπαίχτες και τραγουδιστές της περιοχής Αλεξάνδρου. Γιατί «ο Αλέξανδρος ήταν χωριό κυρίως οργανοπαιχτών και τραγουδιστών», καθώς αναφέρει και ο Σπύρος Βρεττός στο βιβλίο του «Οι λαϊκοί ποιητές της Λευκάδας (1900-1985) ως κοινωνικό φαινόμενο» (Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1991).

Και χορευταράδων, θα συμπληρώναμε εμείς, όπως έχουμε δει δια ζώσης ή μας έχει μεταφερθεί μέσα από διηγήσεις παλαιοτέρων. Πάνε μαζί αυτά. Τότε βέβαια που ο χορός ήταν ακόμη ολόκληρη ιεροτελεστία, όχι μόνο επίδειξη κινητικής ικανότητας, αλλά μεράκι, έκφραση λεβεντιάς και περηφάνιας. Σε μια όχι και τόσο μακρινή εποχή που οι καλεσμένοι σε γάμους ή οι επισκέπτες των πανηγυριών περίμεναν υπομονετικά τους χορευταράδες να μπουν στο χορό, για να κάνουν χάζι. Έτσι έδενε αρμονικά το τρίο: οργανοπαίχτης, τραγουδιστής, χορευτής. Θέλει τέχνη αυτό, εμπειρία και επιδεξιότητα, για να μπορέσουν να συντονιστούν τα όργανα με το χορευτή. Ο χορευτής ήταν αυτός που καθόριζε πολλές φορές το σκοπό, που συνέπαιρνε με τις κινήσεις του τους οργανοπαίχτες για να δώσουν τον καλύτερο εαυτό τους.

1. Θανάσης Βλάχος (Καρανάσος) – 2. Φώτης Κατσαρός (Καραγιάννης)

Γράφει ο Σπύρος Βρεττός στο βιβλίο του «Οι λαϊκοί ποιητές της Λευκάδας (1900-1985) ως κοινωνικό φαινόμενο» (Εδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1991) στο κεφάλαιο για την πολιτιστική ζωή των χωριών της Λευκάδας (σελ. 49-52):

«… Το πολιτιστικό περιβάλλον των χωριών της Λευκάδας από το 19ο αιώνα -ή και πολύ πιο πριν- διαμορφώνεται κυρίως από την επίδραση που ασκούν τα στοιχεία του λεγόμενου προφορικού πολιτισμού: δημοτικά τραγούδια, παραμύθια, άλλες μορφές λόγου και πληροφόρησης, για όλα τα γεγονότα, παλαιότερα και σύγχρονα…

… Τα δημοτικά τραγούδια αποτελούσαν -ως το 1950 και παραπέρα- το σοβαρότερο παράγοντα της πολιτιστικής ζωής. Τα πανηγύρια που γίνονται στα περισσότερα από τα 42 περίπου χωριά της Λευκάδας -σε μερικά, δύο ή τρία το χρόνο- είναι κατεξοχήν ψυχαγωγικά, δεν έχουν εμπορικό χαρακτήρα. Μαζί με τους γάμους, που τελούνται σύμφωνα με ολόκληρο γιορταστικό τελετουργικό, αποτελούν τη βάση της ψυχαγωγίας των κατοίκων του χωριού…

… Τα δημοτικά τραγούδια είναι κυρίως Ρουμελιώτικα και Πελοποννησιακά, λιγότερο Ηπειρώτικα και νησιώτικα. (Οι πρόσφυγες που φτάνουν στη Λευκάδα το 1922, φέρνουν και μικρασιατικά τραγούδια). Τα δημοτικά τραγούδια έρχονται στη Λευκάδα πριν από το 19ο αιώνα (βλ. π.χ. στη Συλλογή του Ιωάννη Σταματέλου, την αρτιότητα των δημοτικών που σε όλο το 19ο αιώνα γράφονται στη Λευκάδα για τα τοπικά γεγονότα). Διαδίδονται προφορικά, συνακόλουθα προς τις μετακινήσεις των πληθυσμών προς το νησί της Λευκάδας».

Και συνεχίζει: «Σε ορισμένα χωριά η παρουσία τους είναι εντυπωσιακή. Π.χ. στο χωριό Αλέξανδρος (οικισμοί: Κολυβάτα – Μαυρογιαννάτα), όπου ως το 1935 αλλά και αργότερα, κάθε Κυριακή έπαιζαν δύο «κομπανίες» και χόρευαν οι κάτοικοι, άντρες και γυναίκες, ως αργά τη νύχτα. Ο Αλέξανδρος ήταν χωριό κυρίως οργανοπαιχτών και τραγουδιστών. Στον Αλέξανδρο έχουμε και το μεγαλύτερο αριθμό λαϊκών ποιητών, ήδη από το 19ο αιώνα…».

Στα της εκδήλωσης: Άνοιξε με καλοσώρισμα των επισκεπτών από τον Φώντα Στρ. Δαμιανή, αντιπρόεδρο του συλλόγου. Ακολούθησε σύντομη ομιλία-τοποθέτηση της συγγραφέας-ποιήτριας και μέλους του ΔΣ του συλλόγου Γιάννας Κόκλα για την Παράδοση και το Δημοτικό Τραγούδι. Είπε μεταξύ άλλων η ομιλήτρια (παραθέτουμε ολόκληρη την ομιλία της στην κατηγορία «Γνώμες – Απόψεις»):

«… Μέσα στο δημοτικό τραγούδι ζη και θα ζη ακέρια η πολιτισμική γλωσσική και μουσική πορεία του έθνους μας. Η κάθε του ξεχωριστή ιστορική στιγμή στο χωροχρόνο, ντύνεται την ολόδροση ροή του δημοτικού τραγουδιού που κυλάει αβίαστα, με πηγαία και ολοζώντανη την ομορφιά και την χάρη των πανανθρώπινων αξιών των Μουσών… Γέννημα και θρέμμα του ελληνικού λαού, αμάραντο άνθος χιλιετιών, ποτισμένο μέσα απ’ τα δάκρυα της χαράς, του πόνου και της αψάδας απ’ αλμύρα του ιδρώτα και του αίματός του. Χάρις δε στην εκάστοτε αυθεντική του πλαστικότητα, τούτο το ξεχωριστό χτυποκάρδι του ελληνικού λαού, γίνεται διαχρονικό σύμβολο ξεφεύγοντας απ’ το πρόσκαιρο και το περαστικό, γίνεται πολιτισμός και παράδοση…

… Σε άμετρο θαυμασμό και απορία βρίσκεται ο καθένας, για το τι να πρωτοπεί για τα δημοτικά μας τραγούδια, την ψυχή του λαού μας, πώς να τα πρωτοπαινέψει και πώς να κάνει τον άλλον να τα αισθανθεί, να τα «νοιώσει»… Μα όποιος τα «νοιώθει», τα «νοιώθει» και δεν φελάει να τα εξηγήσεις, είναι σαν την ζεστασιά της θαλπωρής του ήλιου, σαν την αρμύρα της θάλασσας, σαν την καλοκαιρινή δροσιά του απομεσήμερου, σαν το κρόξιμο του γερακιού στις κορφές των Σκάρων… Είναι ποιήματα της αγνής ψυχής του λαού μας, και της φύσης γύρωθε που και εμείς ασυνείδητα τα φέρουμε αθέλητα κρυμμένα στις φυλλωσιές και της δικής μας καρδιάς. Είναι το «λάλον ύδωρ» των Δελφών, η «ετυμόθροος» ανασεμιά της Δωδωναίας Δρυός, το άπλετο ελληνικό φως, δροσιά σ’ αποσταμούς του νού και της καρδιάς….»

Στη συνέχεια ακολούθησε παρουσίαση των παλιών οργανοπαιχτών και τραγουδιστών που τιμήθηκαν, με σύντομο βιογραφικό και οπτικοακουστικό υλικό από τον πρόεδρο του συλλόγου Ευγένιο Μανωλίτση. Την προβολή του υλικού είχε αναλάβει ο ταμίας του συλλόγου Δημήτριος Μανωλίτσης, ο οποίος είχε συλλέξει και το μεγαλύτερο μέρος των παλιών φωτογραφιών.

Πολλά είναι τα ονόματα των Αλεξανδριτών μουσικών και τραγουδιστών, γνήσιων εκφραστών της δημοτικής μας παράδοσης, που έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας. Κάποιων άλλων σίγουρα θα έχουν ξεχαστεί. Ανέφερε μεταξύ άλλων ο πρόεδρος του συλλόγου:

Διακρίθηκαν στο τραγούδι οι: Χρήστος Βρεττός (Βρυώνης), Γιώργος Βρεττός, Ξενοφώντας Βρεττός, Χρήστος Βρεττός (Βερεστόντας), Σπύρος Δουβίτσας (Κοκοσούλης), Λαμπράκης Σούνδιας του Παναή, Δημήτριος Σούνδιας, Κατερίνα του Φωτάκια, Ευδοξία του Πριόρη, Χαρίτω του Ανδριανού, Βαγγέλω του Ματζούφα, Γεωργία και Μαριώ αδελφάδες του Καρανάσου, ενώ στα προζύμια και τους γάμους ακούγονταν οι Κουφαίοι.

Την παράδοση συνεχίζουν σήμερα επαγγελματικά ή ημιεπαγγελματικά οι: Πάνος Χρήστου Βρεττός (Βρυονέλος), Ηρακλής Ανδρέα Βλάχος (Βλαχάκιας), Πάνος Χρήστου Βρεττός (Βερεστόντας), Ζώης Δημητρίου Σούνδιας (Μέτορας), οι δύο τελευταίοι στην Αυστραλία.

Ενδεικτικά αναφέρουμε όσους διακρίθηκαν στο χορό: Γιωργάκης Κόκλας, Σωτήρης Κακλαμάνης (ήταν και βιολιτζής), Ξενοφώντας Βρεττός, Κώστας Μανωλίτσης (Τσανός), Στάθης Σούνδιας (Παπαβασίλης) Σπύρος Δουβίτσας, Μπάμπης ο Γαδής, Νάσος Μανωλίτσης (Βρακάς), Βελισάριος Μανωλίτσης (Τζαβούλιας) και στην επόμενη γενιά οι: Νίκος Βρεττός (Μπακατώρος), Μήτσος Φρεμεντίτης (Μελιτζούρας), Λευτέρης Σούνδιας (Λευτεράκιας), Νταντής και στους ακόμη νεώτερους οι: Νίκος και Παναγιώτης Μανωλίτσης (Τζαβούλιας), Πανταζής Μανωλίτσης κ.ά.

Όπως ανέφερε στην παρουσίαση ο Ευγένιος Μανωλίτσης η παλαιότερη γνωστή σωζόμενη φωτογραφία Αλεξανδρίτικης κομπανίας είναι του 1918 και εικονίζονται μεταξύ άλλων οι οργανοπαίχτες: Ανδριανός Φρεμεντίτης (πατέρας του Αριστοτέλη και της Χαρίτως του Τζαβούλια), λαουτιέρης και τραγουδιστής – Σωκράτης Βλάχος (πατέρας του Θανάση Βλάχου – Καρανάσου), έπαιζε φλογέρα, ζουρνά και κλαρίνο – Θανάσης Βλάχος (Καρανάσος) σε νεαρή ηλικία, κλαριτζής. Γεννήθηκε το 1900 και πέθανε το 1959. Θήτευσε κοντά στον σπουδαίο Αγιοπετρίτη κλαριτζή Μαργέλη. Ήταν δεξιοτέχνης κλαριτζής με φήμη σε όλη τη Λευκάδα και το Ξηρόμερο.

1. Ανδριανός Φρεμεντίτης – 2. Σωκράτης Βλάχος – 3. Θανάσης Βλάχος (Καρανάσος)

Άλλοι οργανοπαίχτες και τραγουδιστές, στους οποίους αναφέρθηκε ο πρόεδρος του συλλόγου, παρουσιάζοντας το βιογραφικό τους, με ταυτόχρονη προβολή φωτογραφικού υλικού, για όσους έγινε δυνατό να βρεθεί, ήταν:

1. Ευστάθιος Σούνδιας του Αναστασίου (Σταθιάς ή Μέτορας). Γεννήθηκε το 1882 και πέθανε στις 6 Γενάρη του 1948. Έπαιζε κλαρίνο.
2. Παναής Αναστ. Σούνδιας (Μέτορας). Γεννήθηκε το 1878 και πέθανε το 1967. Έπαιζε βιολί.
3. Λαμπράκης Παναή Σούνδιας, γιος του προαναφερόμενου. Έπαιζε λαούτο και τραγουδούσε. Πέθανε σε νεαρή ηλικία.
4. Γιώργος Μανωλίτσης (Κουβαλιάς). Γεννήθηκε το 1904 και πέθανε στις 7 Φλεβάρη 1972. Έπαιζε λαούτο. Στην Αθήνα, όπου είχε μετακομίσει, συνεργάστηκε με τα μπαλέτα της Δώρας Στράτου. Ήταν μέλος της ορχήστρας στην κινηματογραφική ταινία το «Χαμίνι».
5. Χρήστος Ν. Βρεττός (Βερεστόντας). Γεννήθηκε το 1906 και πέθανε στις 31 Γενάρη 1987. Έπαιζε λαούτο. Συμμετείχε στον Ορφέα Λευκάδας με εμφανίσεις σε πολλά μέρη της Ελλάδας και στο Εξωτερικό. Έγραψε και τραγούδησε τραγούδι για τον Καρανάσο, όταν αυτός ήταν στα τελευταία του.
6. Χρήστος Βρεττός (Βρυώνης). Πέθανε το 1947, σε ηλικία περίπου 55 χρόνων. Έπαιζε λαούτο και τραγουδούσε. Ο γιος του Πάνος (Βρυονέλος) συνεχίζει επάξια τη μουσική παράδοση του πατέρα του.
7. Σπύρος Δουβίτσας (Κοκοσούλης ή Τσιροπούλης). Γεννήθηκε το 1920 και πέθανε το 2002. Συνέχισε τη μουσική παράδοση του παππού του, από την μεριά της μάνας του, Σωτήρη Κακλαμάνη (έπαιζε βιολί), για τον οποίο δεν βρέθηκαν στοιχεία. Έπαιζε λαούτο και τραγουδούσε.
8. Κώστας Κακλαμάνης (Ρίπας). Γεννήθηκε το 1922 και πέθανε το 2010. Έπαιζε κλαρίνο.
9. Ξενοφώντας Βασ. Βρεττός. Γεννήθηκε το 1903 και πέθανε το 1972. Άριστος χορευτής, πολύ καλός ψάλτης και τραγουδιστής. Δίδαξε τους παραδοσιακούς χορούς (Μηλιά, Θιακό κ.λπ.) σε νεότερους καθώς και στα μπαλέτα της Δώρας Στράτου τη δεκαετία του ’60.
10. Φώτης Κατσαρός (Καραγιάννης). Γεννήθηκε το 1933 και πέθανε το 1981. Έπαιζε κλαρίνο, που έμαθε κοντά στον Καρανάσο.
11. Παναγιώτης Μανωλίτσης (Ράφτης). Γεννήθηκε το 1931 και πέθανε το 1987. Ασχολήθηκε ερασιτεχνικά με το κλαρίνο.

Ξενοφώντας Βρεττός

Μετά την παρουσίαση, ακούστηκε σωζόμενο ηχητικό υλικό με τους: Χρήστο Ν. Βρεττό (Βερεστόντα), δυο τραγούδια, μαζί με αυτό που έγραψε και τραγούδησε για τον Καρανάσο – Ξενοφώντα Βασ. Βρεττό – Κώστα Κακλαμάνη (Ρίπας).

Ακολούθησε στη συνέχεια παραδοσιακό γλέντι και χορός με επιλεγμένα, από τον Ζώη Μανωλίτση, δημοτικά και λαϊκά τραγούδια. Στο χώρο λειτούργησε παράλληλα έκθεση παλιάς φωτογραφίας απ΄τη ζωή του χωριού, με τις λιγοστές φωτογραφίες των παλιών κομπανιών από πανηγύρια και γάμους να έχουν τη τιμητική τους. Θα ήταν άδικο να μην αναφέρουμε τον Γιώργο Σούνδια (Μέτορας) που είχε αναλάβει εθελοντικά καθήκοντα ψήστη.

Θα κλείσουμε τέλος με τα όσα γράφει ο Σπύρος Βρεττός στα σχόλια του προαναφερόμενου βιβλίου του (σελ. 250), καταγράφοντας τα ονόματα των Αλεξανδριτών οργανοπαιχτών που έχει διασώσει μέσα από μαρτυρίες παλαιότερων συχωριανών μας:

«… Αναφέρουμε τον Παναγή Σούνδια, βιολί -ήταν παράλληλα και σατυρικός, λαϊκός ποιητής- τον Ευστάθιο Σούνδια, κλαρίνο, τον Θανάση Βλάχο (Καρανάσο), κλαρίνο -έφτιανε και δικά του τραγούδια· τον θεωρούσαν το καλύτερο κλαρίνο της Λευκάδας- το Χρήστο Βρεττό (Βερεστότα), λαγούτο, το Γεράσιμο Δουβίτσα (Σορκοντά) τραγουδιστή, τον Ανδριανό Φρεμεντίτη, λαγούτο, τον Γιώργο Μανωλίτση, λαγούτο, το Σωκράτη Βλάχο, κλαρίνο και ζουρνά, το Χρήστο Βρεττό (Βρυώνη), λαγούτο, το Νίκο Βρεττό (Βρυώνη), κλαρίνο – αναφέρεται πως έφτιαχνε και δικά του τραγούδια…

… Η προσπάθεια Αλεξανδριτών να συνθέσουν δημοτικά τραγούδια φαίνεται και από το σχετικό σατιρικό ποίημα (ανώνυμο) που έλεγαν οι Πλατυστομίτες για τους Αλεξανδρίτες:

Μα τι κακό που πάθανε / οι μαύροι Αλεξανδρίτες / τα θέατρα, τα μπαίγνια / κι οι αγγουροσπορίτες / Μωρέ χελωνοπρόσωποι / και κίτρινα αγγούρια / θέλετε σεις τα θέατρα / να φτιάξετε τραγούδια;».