Σαν σήμερα, στις 15 Σεπτέμβρη του 1938, πεθαίνει ο γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς
Σαν σήμερα, στις 15 Σεπτέμβρη του 1938, πεθαίνει ο γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς, ο κορυφαίος γλύπτης της νεότερης Ελλάδας που ακροβατούσε μεταξύ τρέλας και καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Ο Γιαννούλης Χαλεπάς υπήρξε η πιο τραγική, ίσως, μορφή στην ιστορία της νεοελληνικής γλυπτικής, αλλά και ένας σπουδαίος καλλιτέχνης, που με τη σμίλη του άνοιξε καινούριους δρόμους στη νεότερη ελληνική τέχνη.
Λεπτομέρεια από το έργο «Το παραμύθι της Πεντάμορφης»
Γεννημένος στον Πύργο Τήνου, ο Γ. Χαλεπάς ήταν ο πρώτος από τα έξι παιδιά του Ιωάννη Χαλεπά. Ο πατέρας του και ο θείος του είχαν μεγάλη οικογενειακή επιχείρηση μαρμαρογλυπτικής, με παραρτήματα στο Βουκουρέστι, στη Σμύρνη και τον Πειραιά. Ο Γιαννούλης είχε έφεση στη μαρμαρογλυπτική και βοηθούσε τον πατέρα του στα έργα που ετοίμαζε ο τελευταίος για διάφορες εκκλησίες. Έτσι, μεγάλωσε, όπως και τα αδέλφια του, στο περιβάλλον του πατρικού εργαστηρίου, που ήταν μία από τις σημαντικότερες επιχειρήσεις μαρμαρογλυπτικής στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα.
Μετά από σύντομη παραμονή του στη Σύρο, όπου τον έστειλε ο πατέρας του να σπουδάσει, προορίζοντάς τον για έμπορο, ο Γ. Χαλεπάς εγκαταστάθηκε το 1869 μαζί με την οικογένειά του στην Αθήνα. Έως το 1872 σπούδασε γλυπτική στο Σχολείο των Τεχνών, ενώ ένα χρόνο αργότερα, με υποτροφία, συνέχισε στο Μόναχο. Σ΄ αυτήν την πρώτη περίοδο, το έργο του χαρακτηρίζεται από ρεαλιστική απόδοση των θεμάτων, είναι επηρεασμένο από τον ακαδημαϊσμό της Σχολής του Μονάχου και εντάσσεται μέσα στον κλασικισμό του 19ου αιώνα.
Το 1876 ο Γ. Χαλεπάς αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Αθήνα, όπου άνοιξε δικό του εργαστήριο στην πλατεία Συντάγματος. Το 1877 ολοκλήρωσε στο μάρμαρο το «Σάτυρο που παίζει με τον Έρωτα», και τον ίδιο χρόνο άρχισε να δουλεύει το πιο διάσημο γλυπτό του, την «Κοιμωμένη» για τον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη στο Α΄ Νεκροταφείο Αθηνών. Την Κοιμωμένη του από το πήλινο πρόπλασμα τη μετέφεραν αργότερα με το γλύφανό τους στο μάρμαρο οι μαρμαρογλύπτες Χαμηλός και Αλεξάκης. Πρόκειται για το πιο διάσημο έργο της νεοελληνικής γλυπτικής, το οποίο του έφερε τη γενική αναγνώριση.
Η ανεπανάληπτη «Κοιμωμένη» στον χώρο του Α΄ Νεκροταφείου(ταφικό μνημείο της Σοφίας Αφεντάκη), 1878.
Την εποχή αυτή (1877-1878) εμφανίστηκαν τα πρώτα συμπτώματα της αρρώστιας του, που κορυφώθηκαν όταν κατέστρεψε ο ίδιος το έργο του «Μήδεια». Την επόμενη δεκαετία (ως το 1888) φαίνεται ότι έζησε στην Τήνο. Η κατάστασή του συνεχώς χειροτέρευε, με αποτέλεσμα να νοσηλευτεί ως «πάσχων από άνοιαν» στο Ψυχιατρείο της Κέρκυρας. Εκεί, ο Γ. Χαλεπάς αντιμετωπίστηκε με το σκληρό τρόπο που αντιμετώπιζαν όλους τους ψυχασθενείς τότε: οι γιατροί και οι φύλακες είτε του απαγόρευαν να σχεδιάζει και να πλάθει, είτε του κατέστρεφαν οτιδήποτε εκείνος είχε δημιουργήσει και είχε κρύψει στο ερμάριό του. Λέγεται πως από όσα προσπάθησε να δημιουργήσει μέσα στο Ψυχιατρείο ένα μόνον έργο σώθηκε, κλεμμένο από κάποιον φύλακα και παραπεταμένο στα υπόγεια του ιδρύματος, όπου ξαναβρέθηκε τυχαία το 1942. Από το Ψυχιατρείο της Κέρκυρας, βγήκε το 1902, δύο χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα του.
Ακολούθησε η εποχή της Τήνου, όπου έμενε με τη μητέρα του και άρχισε πάλι να δουλεύει. Ομως, κανένα από τα έργα αυτής της περιόδου που σώζονται, δε χρονολογείται με απόλυτη βεβαιότητα, καθώς οι μαρτυρίες συγκρούονται μεταξύ τους. Άλλοι υποστηρίζουν ότι κατέστρεφε ο ίδιος τα έργα του και άλλοι ότι του τα κατέστρεφε η μητέρα του. Όταν πέθανε η μητέρα του, το 1916, ο Χαλεπάς είχε ξεκόψει παντελώς από την τέχνη του. Ζούσε πάμφτωχος βοσκώντας πρόβατα και φέροντας το βαρύ στίγμα του τρελού του χωριού. Βρήκε ωστόσο το κουράγιο και άρχισε ξανά να ασχολείται με τη γλυπτική. Τα μέσα που διέθετε ήταν παντελώς πρωτόγονα και το επαρχιακό περιβάλλον εχθρικό προς κάθε αλαφροΐσκιωτο, αλλά εκείνος με πείσμα άρχισε να δημιουργεί για να κερδίσει τον χαμένο χρόνο.
Η παραγωγή του σιγά σιγά αυξήθηκε, ενώ ο αθηναϊκός Τύπος άρχισε να ενδιαφέρεται γι΄ αυτόν όλο και περισσότερο. Ήδη, το 1904 τον είχε επισκεφτεί στην Τήνο ο Λ. Σώχος, που τον βρήκε να βόσκει πρόβατα. Αργότερα τον επισκέφτηκε ο Α. Σώχος και άλλοι λόγιοι της εποχής, που θεωρούσαν υποχρέωσή τους να συναντήσουν τον απόμακρο καλλιτέχνη της Τήνου. Το 1922 έφτασε στο νησί ο Θ. Θωμόπουλος, ο οποίος πέρασε στο γύψο ορισμένα έργα του Χαλεπά που ήταν σε πηλό. Με αυτά τα έργα έγινε το 1925 έκθεση στην Ακαδημία Αθηνών, η οποία δύο χρόνια αργότερα, του απένειμε το Αριστείο των Τεχνών. Στις 24 Αυγούστου 1930, η ανιψιά του Ειρήνη Χαλεπά τον έφερε στην Αθήνα, όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του (πέθανε το 1938) σε ζεστό οικογενειακό περιβάλλον, δουλεύοντας με άνεση και έχοντας κερδίσει τη γενική αναγνώριση.
Η μεγαλύτερη αναδρομική έκθεση του Γ. Χαλεπά, που διοργανώθηκε μέχρι σήμερα στη χώρα μας, φιλοξενήθηκε τον Μάρτη του 2007 στην Εθνική Γλυπτοθήκη στο Γουδή. Την είχε επιμεληθεί η καθηγήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών, Αλεξάνδρα Γουλάκη – Βουτυρά, με βοηθό την επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης, Άρτεμη Ζερβού. Ενενήντα πέντε γλυπτά από τις 117 σωζόμενες δημιουργίες του, αλλά και 125 σχέδια, από τα περίπου 3.000, συνέθεταν τη μοναδική αυτή παρουσίαση. Ανάμεσά τους: η «Φιλοστοργία» (1875), το «Παραμύθι της Πεντάμορφης», ο «Σάτυρος που παίζει με τον Έρωτα» (1877), η θρυλική «Κοιμωμένη» σε εκμαγείο, η «Μήδεια» σε αρκετές εκδοχές, τα συμπλέγματα και τα περίφημα «Ατέλειωτα έργα».
Για την πραγματοποίηση της έκθεσης, αρκετά έργα είχαν φτάσει στην Αθήνα από τα Μουσεία της Τήνου, από συλλέκτες και ιδιώτες. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ξαναστηθεί μια τέτοια σύνθετη έκθεση, αφού, πέρα από τις δυσκολίες μεταφοράς, παρουσίασης και φωτισμού, περίπου πενήντα έργα και όλα τα σχέδια ανήκουν σε κληρονόμους, που είναι σε προχωρημένη ηλικία και θεωρείται πιθανό ν΄ αλλάξουν χέρια τα επόμενα χρόνια. Για την καλύτερη πρόσληψη της ιδιαίτερης γλυπτικής του Χαλεπά (οι συνθέσεις του είναι κλειστές και αναπτύσσονται γύρω από ένα στερεομετρικό πυρήνα) τα έργα είχαν τοποθετηθεί σε βάθρα ώστε να είναι περίοπτα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, τα διπλής όψης σχέδια του δημιουργού, ήταν τοποθετημένα σε πλεξιγκλάς, ώστε να βοηθούν στην προσέγγιση προβλημάτων, που συνδέονται με τη γλυπτική του.
Πηγή: Η. ΜΟΡΤΟΓΛΟΥ, Εφημερίδα Ριζοσπάστης, Φύλλο της Κυριακής 4 Μάρτη 2007
Ο γλύπτης της Ελληνικότητας, άρα και διεθνισμού στην τέχνη της γλυπτικής και ο σπουδαιότερος γλύπτης στον νεότερο πολιτισμό , όταν στην γλυπτική ανιχνεύεται η συνέχεια της τέχνης , με βάσει τις αρχέτυπες αναφορές προ’ι’στορικές Αιγυπτιακές και Αρχαιοελληνικές αναφορές, είναι ο Γιαννούλης Χαλεπάς.
Μπορεί τα περιορισμένα μέσα προβολής της Ελληνικής τέχνης τα χρόνια του Χαλεπά να υστερούσαν και η δυναμική της Ελλάδος να ήταν υποδεέστερη της δυναμικής άλλων χωρών ( Γαλλίας Γερμανίας Ιταλίας Βρεταννίας κα), για την προβολή του έργου των καλλιτεχνών των, αλλά το τόλμημα του Γιαννούλη Χαλεπά να αναμετρηθεί με τους μύθους της ιστορίας και να τους προσδώσει μορφή ή να αμφισβητήσει τις έως τότε παραστατικές γλυπτικές εκφορές του, δεν μπορούσε να αποτελεί την προείδια άλλων καλλιτεχνών,για τους οποίους η πέτρα του τοπίου ( εκεί που γεννήθηκε και μεγάλωσε ο Χαλεπάς στον Πύργο της Τήνου) δεν αποτελούσε το πρωτογενές θεόβλαστο γλυπτικό σύμπτωμα.
Και η αναμέτρηση ή ο αναστοχασμός , το ξαναδιάβασμα των μύθων σε όρους γλυπτικής τρισδιάστατης άρα τέχνης, ως προείδια του καλλιτέχνη, είναι επικίνδυνα πράγματα για τον ίδιο τον καλλιτέχνη, γιατί αμφισβητεί την παραστατική μορφή με την οποία εμφανίζεται ο μύθος στον πολιτισμό.
Γλύπτης είναι αυτός που σε κρατά στην ζωή ,κατά τους αρχαίους Αιγυπτίους.
Το ξαναδιάβασμα της παραστατικής μορφής των μύθων του πολιτισμού έτσι, δεν είναι παρά η προσπάθεια του γλύπτη να επαναπροσδιορίσει, μέσω της γλυπτικής φόρμας και λειτουργίας του γλυπτού που αναπαριστά τον μύθο, τον ίδιο τον μύθο.
Ο Γιαννούλης Χάλεπας αναστοχαζόνταν για όλο τον πολιτισμό , μέσω της ίδιας της φόρμας των έργων του.
Και αυτός ο αναστοχασμός ήταν τα ίδια τα έργα του, εις τα οποία η ίδια η φόρμα του έργου στήριζε πλασμένη το ίδιο το θέμα. Στα προπλάσματα των έργων του η ίδια η μορφή του γλυπτού στήριζε και το θέμα του έργου, χωρίς να απαιτείται η λεγόμενη συρματούρα η πρόσθετα στηρίγματα, μέσα στο πρόπλασμα του έργου για να στηριχτεί. Και το τελικό υλικό με το οποίο φκιαχνόνταν το γλυπτό, ήταν το αντίστοιχο το οποίο μπορούσε να ικανοποιήσει τον κανόνα , μορφή, λειτουργία, και περιεχόμενο ως το ίδιο το γλυπτό.
Τα γλυπτά έργα του ΧΑλεπά, δεν είναι ουδέτερα έργα στον χώρο, αλλά μετασχηματίζουν τον ιδιο τον χώρο που είναι τοποθετημένα. Παραγάγουν δηλαδή δικό τους τρισδιάστατο χώρο ( μια και γλυπτική είναι τέχνη των τριών διαστάσεων ).
Στα μαρμάρινα έργα του φαίνεται καθαρά η βαθιά γνώση που είχε ο Χαλεπάς για τα εκφραστικά μέσα της τέχνης του, μια και η υφή του Δέρματος των ανθρώπινων μορφών προσδιορίζεται απ την εμφανή αρτηριακή πίεση του ίδιου του ανθρώπινου σώματος που παρίσταται στο γλυπτό.
Για μια πλήρη ανασκόπηση της ζωής και του έργου του Γιαννούλη Χαλεπά΄, μέσα στα χρόνια της οποίας υπάρχει και η καταβύθιση του ίδιου στην πρωτογένεια του εγώ και ο εγκλεισμός του απ την μητέρα του χρόνια σε θεραπευτήριο ως ψυχικά πάσχων, θα πρέπει να ανατρέξει κανείς και στις δ΄υσκολες συνθήκες οικονομικά της ζωής του στον γενέθλιο τόπο και τις στερήσεις του για να σπουδάσει, αλλά και στην ίδια την αναστοχαστική του διάθεση για την ίδια την τέχνη του και τις δυνατότητες της, να μετασχηματίζει παραστατικά και τους μύθους του πολιτισμού.
Ο Ευαγγελισμός , Η Αθηνά Βοσκοπούλα… και άλλα έργα του είναι χαρακτηριστικά.
Και το χαρακτηριστικό μαρμάρινο έργο του » η ωραία κοιμωμένη χαρακτηρίζει την γλυπτική του Α Νεκροταφείου Αθηνών, που καλά είναι οι αρμόδιοι να το προφυλάξουν όσο μπορέσουν.
Και η επίσκεψη στο πατρικό του σπίτι- μουσείο στον Πύργο της Τήνου, μπορεί να αποτελέσει μια ώραία πολιτιστική εκδρομή σε όσους ήθελαν να γνωρίσουν το έργο του Γιαννούλη Χαλεπά καλύτερα.