Μια άλλη πτυχή του Άγγελου Σικελιανού. Η φύση σαν ιδεοδύναμη, και η πρόδρομη οικολογική συνείδηση
Ο Άγγελος Σικελιανός στο σπίτι του στην Ελευσίνα.
Γράφει
ο Θοδωρής Γεωργάκης
«Πρέπει να γκρεμιστούν απ’ τα θεμέλια η Θεολογία της Δύναμης, η Θεοποίηση της ποσότητας, η απολυταρχική αξίωση, μες στα πράγματα, του όγκου του Αριθμού, για να ανακαλυφθούν τα ίδια τα κοσμολογικά θεμέλια της ανθρώπινης Ελευθερίας…»
(Άγγελος Σικελιανός)
Η ασύνορη αρχαιογνωσία και η φιλοσοφική συγκρότηση του Άγγελου Σικελιανού δεν είναι μόνο που ενσταλάζει στο είναι του φωτοφόρες συλλήψεις, είναι που τον οδηγεί και σε μια πρωτοποριακή, όσο και προδρομική για τις μέρες μας, ροπή της ψυχικής του δημιουργίας προς την φυσιοκρατική πραγμάτωση της αποστολής του ανθρώπου επί γης, τουτέστιν την απόλυτη σύνδεση και ταύτισή του με την φύση, μια γραμμική σύνδεση που ακουμπά κατ’ ευθείαν την εσώτερη γαλήνη και αρμονία του ατόμου. Έναν αιώνα πριν συνειδητά προτείνει ένα μοντέλο ζωής, που στις μέρες μας με την βίαιη κλιματική αλλαγή τόσο επιτακτικό προβάλλει, στο οποίο θεωρεί αναγκαία την εναρμόνιση του πολιτισμού προς τη φύση και την ισοτιμία ηθικών και φυσικών αξιών.
O Άγγελος Σικελιανός επιζητά επιτακτικά την επιστροφή του ανθρώπου στις αρχικές κοσμικές διαστάσεις, αφού οι μηχανιστικές απόψεις της εποχής μας προχωρούν σαν οδοστρωτήρας πάνω στη γη, απότοκα όλα της ηθικής και ιστορικής εξάρθρωσης της κοινωνίας, της ριζικής αντίθεσης του ανθρώπινου πολιτισμού με τη φύση και τις αξίες της. Στον πρόλογο του Λυρικού βίου αυτοπροσδιορίζεται o Ποιητής μας σαν αναζωπυρωμένος και μανικός εραστής της φύσης, μα και αναγγέλει στον άνθρωπο την εκ της φύσεως απορρέουσα Ωδυνόμενη Αισθαντική Ψυχή! Βαθιά μέσα του ζει ένας φυσιοκρατικός, ένας βιολογικός Θεός! Τον ψαύει, τον λατρεύει και εμπλουτίζει την προσωπική του ιστορικότητα με μια θετική ανάσταση, μέσω της οποίας ουρανόδρομα μεταβαίνει στην αρμονική επανασύνδεση με αυτό το φυσιοκρατικό Θείον, με το σύνολο του Ρυθμού της δημιουργίας του.
«… Aπό την πρώτη ώρα που προχώρησα το βήμα μου στην έκταση της γης και από την πρώτη μαύρη έναστρη νύχτα όπου αντίκρυσα παιδί (και που έκτοτε η εικόνα της υπάρχει αναλλοίωτη και ολόκληρη βαθιά μου) η ιδέα της φύσης δεν υπήρξε ποτέ για με ένα πλαίσιο ή περίλαμπρο, ή μοιραίο της ανθρώπινης ζωής, αλλά η αιώνια ωδυνομένη στο κέντρο των πλασμάτων όλων κοσμογονική αισθαντική ψυχή…»
Οι υλικοί ιστορικοί δογματισμοί, που θέλουν τον άνθρωπο σε μια ένδειξη αμοραλιστικής ενυπνώσεως, απόλυτο εξουσιαστή πάνω σε μια αμφοτεροβαρή όσο και μεταπρατική σύλληψη της φύσης, είναι εξοβελιστέα απ’ τον ποιητή μας, που παραγγέλει στον άνθρωπο της εποχής του – πόσο μάλλον στον άνθρωπο της εποχής μας – την εξόρυξη απ’ τα έγκατα της χοϊκής υπόστασής μας κάθε μορφής εξουσιαστική δυνάστευσης επί της φύσης και τη συμφιλίωση με το φυσιοκρατικό θείον, που συνέχει τον κόσμο, άρα μια ομόπαλμη συμβάδιση ανθρώπου και φύσης στον ρυθμό της Δημιουργίας!
Κι όλα στην πλάση τ’ άκουγα να μου μιλάνε τρίσβαθα κι αντάμα.
Βουβό απ’ τα στήθη ανέβαινε, ώσμε τα χείλη ανέτρεμε
και στα βαριά εσταμάταγε ματόκλαδα το κλάμα…Ήτανε δροσιά. Για μένα ο Ήλιος ήτανε…
(Αλαφροϊσκιωτος)
Ο «Αλαφροϊσκιωτος» είναι η πρωτόλεια απόπειρα του Σικελιανού να εγκιβωτίσει μέσα της την αρμονική συμβίωση της φύσης και του Λαϊκού Πολιτισμού, της ανθρώπινης εσώτητας με το βούϊσμα των μελισσών, του «μυλολίθαρο του ήλιου» με το «άφαντο αξόνι» της αυτοκυβέρνησής μας! Αποτελεί, κατά τούτο ο «Αλαφροϊσκιωτος» ψυχικό παραλήρημα ενός αλαφιασμένου Δημιουργού, που νοιώθει στα σπλάχνα του βαθιά «Πρωτόχωμα» την κάθε σπιθαμή γης που πατά και την οποία συμβολοποιεί σαν άμετρη Αλήθεια, σαν μείζονα Συνείδηση της ζωής
«Μα απ’ όλους πιο στοχαστικά ακούαμε το μεσόκοπον αντρίτη γελαδάρη.
Το μέτωπο είχε πιο ψηλό από τα γελάδια, κ’ ήξερε την καθεμιά αλλαξοκαιριά,
το δρόμο από τ’ αστέρια στη φλούδα σα να διάβαζε του πεύκου
και το σύγνεφο και στης βραδυάς τ’ αγέρια και στους διαβατικούς πνοές το ανέμου
και στο μούδιασμα του γρύλου που αριοδόνητα εσίγαε…»
(Αλαφροϊσκιωτος)
Μια πλέρια ερωτική συνομιλία του Ποιητή με την φύση, που συμβιώνει μαζί της, όχι μόνο ευφραντικά κατά τις αισθήσεις, αλλά κυρίως οργανικά, σε μια απώτερη σύλληψη της γήινης ταυτότητάς μας, (Γη εί και εις γην απελευσει), που όμως στον Ρυθμό της ζωής αποπυρηνοποιείται η συνεχής περίσκεψή της και μετουσιώνεται σε ψυχοσωματικές ενατενίσεις, σε απόλαυση της αέναης κατάστασης ευωχίας. Υπάρχει καιρός, ως εκ τούτου, να σκεφθεί ο άνθρωπος την καταβύθισή του στα χωμάτινα κράσπεδά του και να ψαύσει την οντολογική του ενότητα, πριν, όμως, ακολουθήσει μια σύμμετρη πορεία με τα καθολικά αιτήματα της φύσης… Ο μεγάλος μουσουργός, πιανίστας και συνθέτης Δημήτρης Μητρόπουλος, μας λέει γι αυτή την οργανική σύνδεση ανθρώπου και φύσης:
«O αληθινός, ο τίμιος, ο εμπνευσμένος φυσιολάτρης δεν είναι μόνο ο τρυγητής του ωραίου, ο παθητικός εστέτ, ο ακυβέρνητος ωραιοπαθής. Είναι ο ευγενικός απόστολος του καινούργιου ανθρωπισμού, ο κοινωνικός σύνδεσμος της πόλης με τον αγρό και την φύση»
(Α. Κωτίδη: «Μοντερνισμός και Παράδοση στην Ελληνική τέχνη του Μεσοπολέμου.» Θεσσαλονίκη 1933).
Σκίτσο του Άγγελου Σικελιανού και της Εύας Πάλμερ απ’ την Αθηναϊκή εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΒΗΜΑ στις 12-5- 1927 στις Δελφικές Εορτές!
ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΉ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ
Αυτή η πλέρια εποπτική αρχαιογνωσία του Άγγελου Σικελιανού, στην οποία προαναφερθήκαμε, δεν ήταν απλά μια οιηματική αυτοκατάρτισή του, αλλά μια διαρκής αγωνία, που εκπήγαζε απ’ την εσώτερή του ανάγκη για παμπελάγωση της καθολικότητας του Ελληνισμού… O ίδιος ομολογεί γι αυτή την καταβύθησή του στον αρχαίο Ελληνικό κόσμο σε κείμενό του:
«Aνάγκη, λοιπόν, ήτανε να πάω το γρηγορότερο προς τα βιβλία. Αλλά ποια απ’ όλα πρώτα; Η διακλάδωση της σκέψης της Ελληνικής με τους αιώνες ασφαλώς ήτανε απέραντη. Αλλά ο κορμός της; Να το μεγάλο ερώτημα. Υπήρχε τάχα μια ψυχή, ένας ποιητής, ένας φιλόσοφος, που να’ χε κλείσει μέσα του όλη την παλαιά Ελλάδα; (…) Όλοι, λοιπόν, και όλα τότε μου συσταίνανε να επιμένω στη μελέτη προπαντός του Πλάτωνα. Αυτός ήταν, μου έλεγαν, η μεγάλη γέφυρα του παλαιού με τον νέο κόσμο».
Δεν αρκέστηκε, όμως, σε απλές κατευθυντήριες παραγγελίες, αλλά ενεργά ο ίδιος, περιτρέχων την χώρα, πάλευε να μεταγγίσει αυτή την διψώσα του κατάφαση και να συνδέσει τον αρχαιοελληνισμό με τις πρώτες περιβαλοντολογικές ανησυχίες, σε μια μετασχηματισμένη πνευματική αφετηρία. Η Χαρά Θλιβέρη στο πόνημά της: «Προς μια δημοκρατική κατανόηση του τόπου και του λόγου: H Oλυμπία του Άγγελου Σικελιανού», σε τούτη την κατεύθυνση επικεντρώνει σε εδάφιο της τις εργώδης προσπάθειες του ποιητή μας, να μεταδώσει στον άνθρωπο τις πεποιθήσεις του για μια αδιάλειπτη κοσμική ενότητα πνεύματος – ύλης – φύσις:
«Στις 4 Φεβρουαρίου 1928, αναφέρει χαρακτηριστικά, μιλά, (ο Άγγελος Σικελιανός), στον Πύργο της Ηλείας με θέμα «Τα αετώματα της Ολυμπίας», όπου απηύθυνε κάλεσμα στα πνευματικά στελέχη να συστρατευθούν σε μια «ενεργητική διεύθυνση» των παγκοσμίων προβλημάτων. Οι θέσεις του Σικελιανού διαμορφώθηκαν μετά τις ολέθριες συνέπειες του Α Πολέμου, την κατάρρευση της Μεγάλης Ιδέας, των παραδοσιακών αξιών. Ο Σικελιανός αναζητούσε στην αρχαιότητα την καθολικότητα, που θα μπορούσε να υπερκεράσει το φαινόμενο του σύγχρονου κατακερματισμού, επιδιώκοντας τη διαμόρφωση ενός πνευματικού πεδίου, (στίβου), συνεργασίας και συνεννόησης των λαών. Οι προσπάθειες του διοχετεύθηκαν σε παγκόσμια δράση μέσω της συμμετοχής του στη «Διεθνή Επιτροπή της Πνευματικής Συνεργασίας» και την προβολή της Δελφικής Ιδέας. Συνέλαβε πρώτος την καινοφανή για την εποχή του πρόσληψη των μνημείων ως συμφυούς συνόλου με τον φυσικό τους περίγυρο, σηματοδοτώντας, για πρώτη φορά, την περιβαλλοντική ταυτότητα του αρχαιολογικού τοπίου. Οι απόψεις του εκφράζουν το προοίμιο της νέας αντιληπτικότητας, σύμφωνα με την οποία, η προστασία των μνημείων είναι συνδεδεμένη με την αισθητική αξία και την προστασία του περιβάλλοντος. Ως εκ τούτου, μπορεί να θεωρηθεί πρόδρομος των σύγχρονων διακηρύξεων της UNESCO σχετικά με την αναγνώριση της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Με βαθιά την επίδραση των προσωκρατικών φιλοσόφων, κυρίως του Ηράκλειτου, ο Σικελιανός, είχε την πεποίθηση μιας αδιάλειπτης κοσμικής ενότητας πνεύματος και ύλης…
Η ζωή του δεν είναι άλλο παρά ένας δημοκρατικός στίβος χωμένος βαθιά στην ιστορική ωριμότητα του λαού, έτσι όπως την εκφράζει σε κείμενό του με τίτλο «H επιστροφή στη γη και στο λαό». Το μέτρο με το οποίο (…) θα κρινότανε η ενδεχόμενη ιστορική κρισιμότητα ενός λαού είναι το μέτρο με το οποίο ο λαός αυτός χωρίς αμφιβολία θα συμμερίζονταν γενικότερα των προβλημάτων του καιρού μας, όχι για να διαλυθεί το ακαθόριστο, αλλά για να διατηρήσει απέναντι αυτών των προβλημάτων ως απέναντι ενός συνόλου ποιοτικώς συγκεκριμένου, κάποια ενότητα και στάση εξ ίσου ποιοτικώς συγκεκριμένη και σαφή…
(…) Σχεδόν σαρανταπέντε χρόνια μετά, το 1972, η Σύμβαση της UNESCO, είναι η πρώτη διακήρυξη στην οποία αναγνωρίζεται η διφυής πρόσληψη των πολιτιστικών και φυσικών αγαθών».
Η Εύα Πάλμερ με την μάσκα της Ιώς στον ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ, όπως παρουσιάστηκε στις Δελφικές Εορτές του 1927! (Αρχείο Κ. Μπουρναζάκη).
ΛΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΟΝΤΟΛΟΓΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ!
Κατασταλαγμένος ο Άγγελος Σικελιανός λάτρης της φύσης και του τοπίου, συνάμα με τον απαράμιλλο λυρισμό του, οδηγήθηκε σε ένα παραγωγικό δίπολο Λυρισμός – Περιβαλοντολογική Ταυτότητα, που προφητικά, θα λέγαμε, ερμήνευσε σε ανύποπτο χρόνο και πριν την σημερινή κλιματιστική αφανιστική καταιγίδα, την αδήριτη ανάγκη παίδευσης του ανθρώπου στην ορθολογική όσο και εμπνευματωμένη αντιμετώπιση της φύσης και του περιβάλλοντος. Κατά τούτο, μπορεί δυνητικά να αποτελεί σήμερα ο ποιητής μας την τιτλοποιημένη προσπάθεια κάθε περιβαλοντολογικής εγρήγορσης! Γιατί, περισσότερο παρά ποτέ στον καιρό μας, μια βιολογική συναρμογή ανθρώπου και περιβάλλοντος, κατά την φωτισμένη Σικελιανική πρόσληψη είναι επιτακτική, ώστε να απελευθερωθούν όλες οι δημιουργικές δυνάμεις αυτού του διδύμου, μακριά από φιλολογούσες εκταμιεύσεις, αλλά με γνησιότητα προσέγγισης του λαϊκού στοιχείου, πάνω στην αξέπεστη αρχή του Ηράκλειτου πως: «Η αρμονία που δεν φαίνεται είναι ισχυρότερη απ’ την φανερή».
Μαύρο ανεπίβατο άτι, ω αίμα της φυλής! Δίχως φτερά, σα πίσσα, και σα χελιδόνι γλήγορο κι αστραφτερό…
Όλα ένας τόπος τα κρατεί βαθιά του και τ’ αγιάζει, σ’ όλα μια σκέπη απλώνεται, μια λάμψη, μια βουλή…
Εδώ’ ναι η άμετρη σιγή, εδώ’ ναι η κρύφια τάξη εδώ κ’ η δρόσο ακούγεται από τα νέφη αν στάξη…
(Λυρικός Βίος)
H αντιιστορικότητα της ανθρώπινης δράσης στη φύση και στο περιβάλλον, στον βαθμό ύπαρξης και στην εποχή του, φαίνεται πως είναι μια καλή αφόρμηση για τον Σικελιανό, προκειμένου να αναδείξει την πλαστικότητα και το αμφοτεροβαρώς ευμετάβολον της σχέσης άνθρωπος – φύση σε μια προορατική κατεύθυνση, αφού η προϊούσα αντιιστορική αυτή δράση του ατόμου στο περιβάλλον όλο και αυγάταινε, κυρίως μέσα απ’ τις ακόρεστες ορέξεις των νεοαποικιοκρατών, να επενεργούν παντοιοτρόπως στο περιβάλλον και να απομυζούν κάθε ικμάδα των εγκάτων της γης, ηγεμονεύοντας έτσι επί λαών και φυσικών πόρων. Βλέπει και ανησυχεί ο διορατικός Σικελιανός μια ακανθώδη απόφυση στο μαλακό υπογάστριο της γης και του περιβάλλοντος ξεκομμένη από κάθε ορθολογιστική αναπτυξιακή διάσταση να αποπνευματώνει όλες τις ενάργειες, όλους τους μύθους που περιτυλίγουν τη γη και να εκμηδενίζουν τη νοητή νεφέλη και το ανέλπιστο προσδοκώμενο της γήινης απαντοχής μας. Προχωρεί, έτσι, έναν αιώνα πριν, σαν άλλος «Προφητάναξ», στη δημιουργία μιας υβριδικής, θα λέγαμε, οικολογικής συνείδησης, που στις μέρες μας έφτασε κάτω από τις πιεστικές συνθήκες ολοσχερούς αφανισμού της γης, να μεγιστοποιείται φορμοποιημένη θεσμικά απ’ τον ΟΗΕ, όχι απλά για την διάσωση της Σικελιανικής ερωτικής σχέσης με την φύση, αλλά για τον αφανιστικό αμοραλισμό που απειλεί την ύπαρξη του ίδιου του πλανήτη μας…
Περαιώνοντας τούτη την περιβαλοντολογική, όσο και οικολογική, με σημερινούς όρους, διάσταση του Άγγελου Σικελιανού, που έρχεται να επικαιροποιήσει σύγχρονες και πιεστικές ανάγκες του ανθρώπου, που εμβρόντητος βλέπει τα επίχειρα της αποξένωσής του απ’ την φύση να οδηγούν το βιος του και τον ίδιο στον αφανισμό, θα επιστρέψομε στην αφετηρία αυτής της ενότητας, για να δούμε πόσο εναργέστατα ο ίδιος, στην προαναφερθείσα ομιλία του το 1928 για την Ολυμπία, προσθέτει ακόμη έναν παράγοντα στο μαγευτικό του δίπολο Λυρισμός – Περιβαλλοντισμός, αυτόν του «Πολίτη του Σύμπαντος», ο οποίος γαλουχείτε πάνω στην αδήριτη ανάγκη επανασύνδεσης ανθρώπου και περιβάλλοντος…
«O «δυνάμει σύμμετρος» παλιός αγωνιστικά στίβος της Ολυμπίας ας γίνει για τον καθένα τόσο φαινομενικά περιορισμένος, απ’ τη μια μεριά, ώστε να χωράει την προσωπική του «άθληση» και «γυμνασία» ψυχής και πνεύματος, ώστε να μπορεί να βγει απ’ αυτές ισχυρός και ισόρροπος, κι ας πλαταίνει απ’ το άλλο μέρος, τόσο που να κλείνει μέσα του και την Ελλάδα και τον κόσμο, έτσι που ο καθένας να μπορεί στο τέλος να’ ναι και να λέγεται «Πολίτης του Σύμπαντος».
Ο Χορός των Ωκεανιδών στον ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ του 1927, στον προσωπικό θρίαμβο του Άγγελου και της Εύας!
