Η πατόζα στα χωριά του Αλέξανδρου: Το μηχάνημα που άλλαξε το αλώνισμα και σημάδεψε μια εποχή

Για δεκαετίες ολόκληρες, το καλοκαίρι στην ελληνική ύπαιθρο συνδεόταν με μια χαρακτηριστική εικόνα: το τεράστιο, θορυβώδες μηχάνημα που έμπαινε στα χωράφια για να αλωνίσει τα σιτηρά — η πατόζα. Μια μηχανή που σημάδεψε μια ολόκληρη εποχή, έφερε την τεχνολογική πρόοδο στα χωριά και απάλλαξε τους αγρότες από μια κοπιαστική και χρονοβόρα διαδικασία.

Πατόζες στα χωριά του Αλέξανδρου

Στα χωριά του Αλεξάνδρου, η πατόζα υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι της αγροτικής ζωής. Στο δικό μου χωριό, τα Κολυβάτα Αλεξάνδρου, οι «αθεμωνιαίς» στήνονταν συνήθως στις περιοχές «Αλώνια» ή «Κλείσμα», τοποθεσίες με όσο το δυνατόν πιο επίπεδο έδαφος, κατάλληλο για την πρόσβαση και λειτουργία των μηχανών. Στον διπλανό οικισμό, τον Αλέξανδρο (Μαυρογιαννάτα), το αλώνισμα γινόταν κυρίως στο «Σταυρό», δίπλα στο Δημοτικό Σχολείο, και περιστασιακά στα «Σουντιάτα» ή στα «Καδιά».

Ιδιοκτήτες αλωνιστικών συγκροτημάτων -πατόζας και τρακτέρ μαζί- που δραστηριοποιούνταν στα χωριά της περιοχής ήταν τόσο Ξηρομερίτες όσο και ντόπιοι Λευκαδίτες. Ανάμεσά τους:

– ο Παπόρης από την Καρυά,

– ο Δευτεραίος από τον Σύβρο,

– ο Χρήστος Γεωργάκης – Καραδήμας από τα Λαζαράτα,

– ο Μπουρνάζος από το Ξηρόμερο, ο οποίος μάλιστα είχε βαφτίσει στα Κολυβάτα τον Ηλία Κολυβά (Μαράγγο) — από εκεί και το παρατσούκλι του «Μπουρνάζος»,

– κάποιος Μίχο-Ντάγκαλος επίσης από το Ξηρόμερο, όπως εξιστορεί ο Γιώργος Τασούλης από την Μπαμπίνη.

Επίσης, σύμφωνα με μαρτυρίες, πατόζα διέθετε και ο Σπύρος Απ. Κοντογιώργης από την Απόλπαινα. Ακόμη, όπως δείχνει φωτογραφία που νας είχε αποστείλει ο Δημήτρης Μανωλίτσης (Κασάνδρης), στα χωριά του Αλεξάνδρου αλώνιζε και μια πατόζα με το όνομα «Ασπασία», χωρίς να είναι γνωστός ο ιδιοκτήτης της.

Από το χειροκίνητο αλώνισμα στη μηχανοποίηση

Πριν από την εμφάνιση της πατόζας, ο αλωνισμός ήταν μια επίπονη διαδικασία, σχεδόν τελετουργική. Στα παραδοσιακά αλώνια, άνθρωποι και ζώα -κυρίως άλογα- γύριζαν γύρω-γύρω για ώρες πατώντας τα δεμάτια. Ο διαχωρισμός του καρπού από το άχυρο απαιτούσε κόπο, υπομονή και αντοχή.

Η πατόζα άλλαξε αυτή την πραγματικότητα. Με περιστρεφόμενους κυλίνδρους, κόσκινα, αερόφυση και άλλους μηχανισμούς, κατάφερνε μέσα σε λίγα λεπτά ό,τι παλιότερα απαιτούσε ώρες σκληρής δουλειάς.

Πώς λειτουργούσε η πατόζα

Η λειτουργία της ήταν κάτι σχεδόν μαγικό για όσους την έβλεπαν πρώτη φορά:

– Τα δεμάτια σιταριού φορτώνονταν στο στόμιο της μηχανής.

– Ο κύλινδρος κρούσης «χτυπούσε» τα στάχυα και απομάκρυνε τον καρπό.

– Κόσκινα διαφορετικών μεγεθών καθάριζαν τη σοδειά.

– Ισχυρή αεροτουρμπίνα διαχώριζε τα άχυρα

– Ο καθαρός καρπός συγκεντρωνόταν σε σακιά, ενώ τα άχυρα εκτοξεύονταν πίσω σε μεγάλους σωρούς.

Ο θόρυβος της μηχανής, η σκόνη που υψωνόταν και ο γοργός ρυθμός εργασίας δημιουργούσαν μια ξεχωριστή, σχεδόν γιορτινή ατμόσφαιρα. Η πατόζα δεν ήταν απλώς μηχάνημα· ήταν σημάδι προόδου, συνεργασίας και καλοκαιρινού μόχθου.

Η σταδιακή εξαφάνιση

Η εγκατάλειψη των καλλιεργειών και η έλευση των σύγχρονων θεριζοαλωνιστικών μηχανών τη δεκαετία του ’70, οι οποίες συνδύαζαν θερισμό και αλωνισμό σε ένα πέρασμα, σήμανε και την αρχή του τέλους για την πατόζα.

Πολλές από αυτές έμειναν εγκαταλελειμμένες στην άκρη χωραφιών, άλλες σκουριάσαν σε αποθήκες, ενώ λίγες διασώθηκαν και εκτίθενται σήμερα σε λαογραφικά μουσεία ή ιδιωτικές συλλογές. Στη Λευκάδας μπορεί κανείς ακόμη και σήμερα να δει τέσσερις εγκαταλελειμμένες πατόζες στην άκρη των δρόμων.

Μνήμη μιας άλλης εποχής

Η πατόζα άφησε βαθύ αποτύπωμα στη ζωή των χωριών του Αλεξάνδρου και της Λευκάδας γενικότερα. Δεν ήταν μόνο η τεχνολογία που έφερε, αλλά και ο τρόπος που ένωσε τους ανθρώπους: η αλληλοβοήθεια, η συλλογικότητα, τα γλέντια μετά το τέλος της δουλειάς, οι παιδικές αναμνήσεις γύρω από το «θηρίο» που κατάπινε τα δεμάτια.

Παρότι σήμερα αποτελεί πια μνήμη, για όσους την έζησαν η πατόζα δεν ήταν απλώς μια μηχανή, αλλά ένα ζωντανό κομμάτι της αγροτικής και κοινωνικής ιστορίας του τόπου.