Ο αργαλειός και η ιερή γεωμετρία της λευκαδίτικης υφαντικής στην ξεχωριστή έκθεση «Η συλλογή μου» (1860-1960) της Ευφροσύνης Φίλιππα

Απλάδι (αριστερά) και καρπέτα (δεξιά) που υφάνθηκαν στα 1860-1870 στον Δρυμώνα Λευκάδας

Της Χριστίνας Μιχαλά

Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΩΡΑΙΟΥ

Η ομορφιά δεν βρίσκεται μόνο στα μάρμαρα των αρχαίων αγαλμάτων ή στους πίνακες των μεγάλων ζωγράφων. Ο Ευάγγελος Παπανούτσος σημείωνε στον πρόλογο της Αισθητικής του ότι η δίψα για ομορφιά είναι «ουσιαστικά ανθρώπινο φαινόμενο» και πως το αριστοτελικό «θαυμάζειν» -να βλέπεις, να απορείς, να αναζητάς το γιατί- γέννησε την επιστήμη. Στην ελληνική φιλοσοφία η Τέχνη, το Καλό και το Ωραίο υπήρξαν πάντα συνδεδεμένα. Αυτή η σκέψη, από τον Αριστοτέλη ως σήμερα, μας δείχνει ότι η δημιουργία δεν είναι μόνο πράξη χεριών αλλά και πράξη νου, πνεύματος και ψυχής.

Η ΤΕΧΝΗ ΤΟΥ ΑΡΓΑΛΕΙΟΥ

Στην ίδια τροχιά κινείται και η τέχνη της υφαντικής. Ο αργαλειός, «εργαλείο» του λαού μας από την αρχαιότητα, υπήρξε σχολείο ζωής. Στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια, όταν «υφαίνουν» οι γυναίκες -η Πηνελόπη, η Καλυψώ, η Ελένη- εννοείται η πραγματική πράξη της ύφανσης στον αργαλειό, το στημόνι και το υφάδι που γίνονται ύφασμα. Όταν όμως «υφαίνουν» οι άνδρες, όπως ο Οδυσσέας ή οι μνηστήρες, το ρήμα χρησιμοποιείται μεταφορικά… δεν μιλούν για νήματα αλλά για σχέδια, για στρατηγήματα, για την πλοκή μιας σκέψης ή μιας απάτης. Ο αργαλειός, λοιπόν, είναι κατεξοχήν γυναικείος κόσμος… χώρος υπομονής, ακρίβειας και δημιουργίας. Όπως σημειώνει η Ίρις Τζαχίλη, η «τέχνη του αργαλειού είναι τέχνη νου και χεριών, λεπτομερειακών υπολογισμών και μνήμης» – μια μαθηματική και ταυτόχρονα ποιητική διαδικασία.

ΛΕΥΚΑΔΑ – ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΠΟΥ ΕΚΑΝΑΝ ΤΗΝ ΑΝΑΓΚΗ ΟΜΟΡΦΙΑ – Η ΜΑΓΕΙΑ ΤΩΝ ΣΧΕΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΧΡΩΜΑΤΩΝ

Στη Λευκάδα, οι περίφημες «καρσάνικες βελονιές» και τα υφαντά δεν ήταν μόνο έργα τέχνης, αλλά σύμβολα κοινωνικού κύρους και οικογενειακής τιμής. Σε κάθε σπίτι ο αργαλειός ήταν κέντρο ζωής, και η υφαντική ταυτίστηκε με την έννοια της προίκας, της γαμήλιας τελετουργίας και της συνέχειας.

Λεπτομέρεια από την καρπέτα του 19ου αιώνα

Με τις καρπέτες, τα απλάδια, τις μαντανίες, τα σακούλια, τα κοντέσια, κλπ οι γυναίκες στόλιζαν τα σπίτια τους και προίκιζαν τις κόρες τους. Κάθε μοτίβο έκρυβε νοήματα: ο ρόμβος τη γονιμότητα, το τρίγωνο την ισορροπία, τα φυτικά σχέδια τον κύκλο της ζωής. Τα χρώματα -κόκκινα από ριζάρι, κίτρινα από κρόκο, βαθιά μπλε και πράσινα από φυτικές βαφές- συνδυάζονταν με μαεστρία. Χωρίς να γνωρίζουν θεωρητικά γεωμετρία, οι υφάντρες έφτιαχναν συμμετρίες που αντανακλούσαν την ίδια τη συμπαντική αρμονία.

Η ΣΟΦΙΑ ΤΩΝ ΧΕΡΙΩΝ: Η ΛΕΥΚΑΔΙΤΙΚΗ ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΩΣ ΤΕΧΝΗ ΚΑΙ ΜΝΗΜΗ

Τα παραδοσιακά υφαντά στη Λευκάδα δεν ήταν απλώς χρηστικά αντικείμενα, αλλά φορείς πολιτισμού και αισθητικής τόλμης. Ήταν από τα πολυτιμότερα δώρα μιας μάνας προς την κόρη της, καθώς η υφαντική τέχνη πρόσφερε στις γυναίκες του παρελθόντος την ευκαιρία να δημιουργήσουν αντικείμενα προίκας με υψηλή καλλιτεχνική και συναισθηματική αξία.

Λεπτομέρεια από το απλάδι του 19ου αιώνα

Οι Λευκαδίτισσες υφάντρες έβαζαν όλη τους την τέχνη και αγάπη στα υφαντά, εφόσον αυτά θα στόλιζαν το σπιτικό της νέας οικογένειας. Όπως χαρακτηριστικά σημειώνει η εκλεκτή κα Μαυρέττα Αρβανίτη, «τέτοια τέχνη, τέτοια ομορφιά, τέτοια χρώματα και τέτοια σχέδια, μόνο ιδιαίτερες και χαρισματικές γυναίκες μπορούν να φτιάξουν», κάτι που διέθεταν διότι τα υφαντά ήταν «ό,τι πολυτιμότερο θα έδιναν προίκα στα κορίτσια τους» σε εποχές που η φτώχεια δεν επέτρεπε άλλα υλικά πλούτη.

Η υφαντική υπήρξε θέμα όχι μόνο νοικοκυροσύνης αλλά και καλλιτεχνικής έκφρασης και κύρους μέσα στην κοινότητα. Πράγματι, τα διακοσμητικά θέματα στα λευκαδίτικα υφαντά είναι ποικίλα και γεμάτα συμβολισμούς. Γεωμετρικά σχήματα (ρόμβοι, τρίγωνα, τετράγωνα), αλλά και παραστατικές απεικονίσεις – μορφές ανθρώπων που χορεύουν, σκηνές τελετουργιών, φυτά, καράβια, σπίτια, ζώα – όλα μπορεί να εμφανιστούν υφασμένα σε μια καρπέτα ή σε άλλο υφαντό.

Όπως περιγράφει η εμπνευσμένη φιλόλογος-συγγραφέας – ερευνήτρια Κασσιανή Κούρτη Παναγοπούλου στο εξαιρετικό βιβλίο της «Η ιερή γεωμετρία στην παλαιά βελονιά και τις καρπέτες της Λευκάδας», σε αυτά τα δημιουργήματα της λευκαδίτικης λαϊκής παράδοσης «υφέρπουν η μυθολογία, η ιστορία, η λογοτεχνία, η θεολογία, η φύση», στοιχεία που συνδυάζει ευρηματικά η υφάντρα – και ιδίως η κεντήστρα στα κεντητά σημεία – δημιουργώντας ένα ξεχωριστό είδος λαϊκής τέχνης». Με άλλα λόγια, τα υφαντά λειτουργούσαν σαν «καμβάς» όπου οι γυναίκες αποτύπωναν τον κόσμο τους, τις παραδόσεις, τις χαρές και τις ανησυχίες, με τρόπο δημιουργικό και συχνά αλληγορικό. Δεν είναι τυχαίο που πολλά από αυτά τα έργα τέχνης φυλάσσονταν με προσοχή σε σεντούκια και περνούσαν από γενιά σε γενιά, περιμένοντας τη φροντίδα των νεότερων για να συνεχίσουν να διηγούνται την ιστορία τους.

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΕΥΑ ΠΑΛΜΕΡ

Δεν είναι τυχαίο ότι η υφαντική της Λευκάδας ενέπνευσε και προσωπικότητες του πνεύματος πέρα από τα όρια του νησιού. Η Εύα Πάλμερ-Σικελιανού, σύντροφος του Άγγελου Σικελιανού, έστησε αργαλειούς στη Λευκάδα, μαθαίνοντας από τις γυναίκες του τόπου τεχνικές ύφανσης. Ήθελε να ζει ντυμένη με χειροποίητα υφαντά, να ξαναδώσει στην καθημερινότητα την αλήθεια και την πνευματικότητα της λαϊκής τέχνης. Έτσι, οι λευκαδίτικες βελονιές και τα στημόνια πέρασαν στο όραμα της Δελφικής Ιδέας, αποδεικνύοντας ότι αυτή η «σιωπηλή τέχνη» δεν ήταν απλώς οικοτεχνία, αλλά δύναμη πολιτισμού ικανή να εμπνεύσει αναγέννηση.

ΘΗΣΑΥΡΟΙ ΥΦΑΝΤΟΙ ΣΕ ΔΥΣΚΟΛΕΣ ΕΠΟΧΕΣ

Η τέχνη της υφαντικής δεν γεννήθηκε σε εποχές ευμάρειας. Αντίθετα, άνθισε σε χρόνια φτώχειας, στέρησης, αγώνα για την καθημερινή επιβίωση. Και όμως, εκεί, μέσα σε δύσκολους καιρούς, οι γυναίκες της Λευκάδας έπλασαν με τον αργαλειό τους θησαυρούς ανεκτίμητους. Σαν «γραπτά» με κλωστή, όπου οι γυναίκες εξομολογούνταν χωρίς λόγια.

Δεν είχαν πολυτέλειες… είχαν όμως υπομονή, μνήμη και φαντασία. Από το γνέσιμο του μαλλιού, το βάψιμο με ριζάρι, κρεμμυδόφυλλα ή κρόκο, ως το στήσιμο του διασιδιού και το χτύπημα του χτενιού, κάθε στάδιο ήταν αγώνας και τελετουργία μαζί. Κι όμως, το αποτέλεσμα ξεπερνούσε το απλό χρήσιμο αντικείμενο. Σε μια συνοπτική αναφορά καταγράφουμε μέρος της Λευκαδίτικης τυπολογίας υφαντών, όπου κάθε είδος είχε πρακτική χρήση, αλλά και συμβολική σημασία.

Μαλλινοσέντονο με ανάγλυφη ύφανση και με πολύχρωμη, κεντημένη στο χέρι περιμετρική μπορντούρα

Τις καρπέτες, τα πολύχρωμα κρεβατοσκεπάσματα με γεωμετρικά ή παραστατικά μοτίβα – χορευτές, καράβια, φυτά που ήταν το καμάρι της υφαντικής και το κορυφαίο κομμάτι της προίκας. Τις μαντανίες χοντρές μάλλινες κουβέρτες με δίχρωμες ρίγες, που έδιναν ζεστασιά. Τα μαλλινοσέντονα, ελαφριά σεντόνια με εναλλαγές μάλλινης και βαμβακερής κλωστής, με διακοσμημένα άκρα. Τα σκούλινα, λινά υφαντά για το πάτωμα. Τα καβαλοσκούτια, στολισμένα καλύμματα για τις σέλες αλόγων. Τα σακούλια… υφαντοί σάκοι…(τα «γυναικεία» με περίτεχνα σχέδια, τα καθημερινά πιο λιτά) που κουβαλούσαν τον μόχθο της ημέρας. Τα κοντέσια, γυναικεία μάλλινα πανωφόρια χωρίς μανίκια, μαύρα με κόκκινο γαϊτάνι. Τις πάντες και τα καναποσκούτια, υφαντά για διακόσμηση τοίχων και επίπλων…. Κάθε ύφασμα … ιστορία, ποίηση…

Κοντέσι κεντημένο με βαθυκόκκινο γιορντάνι

Αλλά μέσα σε όλα αυτά υπήρχε κάτι βαθύτερο: η ψυχή των γυναικών. Το χρώμα και το σχέδιο δεν ήταν τυχαία… ήταν κώδικες μνήμης, σύμβολα αγάπης, προστασίας, τιμής. Ένα υποκάμισο μπορούσε να σημαίνει τον έρωτα της πρώτης νύχτας αλλά και το ρούχο της τελευταίας πορείας. Ένα υφαντό μπορούσε να κρατά πάνω του δάκρυα αλλά και χαμόγελα.
 
«Το υποκάμισο το έφτιαξε η νύφη να το φορέσει για το γαμπρό την πρώτη νύχτα του γάμου, τις γλυκές στιγμές, και συνδέεται με την αιδημοσύνη (σεμνότητα, συστολή). Μετά θα το φυλάξει στην κασέλα της για να της το φορέσουν όταν φύγει, γριά ίσως, για το μεγάλο ταξίδι. Τέτοια υποκάμισα, με τα αιμάτινα σημάδια της παρθενιάς, της τιμής της νύφης, σώζονται μέχρι σήμερα» (σ. 30 από βιβλίο .«Η ιερή γεωμετρία στην παλαιά βελονιά και τις καρπέτες της Λευκάδας»).

Λινά γυναικεία «πουκάμισα» που φοριούνταν σαν νυχτικά

Αυτοί οι θησαυροί δεν εξυπηρετούσαν μόνο πρακτικές ανάγκες. Έδιναν ταυτότητα, κοινωνικό κύρος, ήταν το «προικιό» που συνόδευε μια γυναίκα σε όλη της τη ζωή. Ήταν ορατό αποτύπωμα της δημιουργικότητας μέσα σε σκληρές συνθήκες. Και αυτό είναι που συγκινεί σήμερα: ότι με ταπεινά μέσα και ατελείωτη υπομονή γεννήθηκε τέχνη που στέκεται ισάξια με κάθε άλλη μορφή πολιτισμού.

Η ΕΚΘΕΣΗ «Η ΣΥΛΛΟΓΗ ΜΟΥ»:

Στην αίθουσα της έκθεσης της κας Ευφροσύνης Φίλιππα, βλέπεις σχέδια, κλωστές μα διαβάζεις μνήμες… τα υφαντά δεν σιωπούν… ψιθυρίζουν ιστορίες. Το βλέμμα αιχμαλωτίζεται από τα χρώματα: το βαθύ κόκκινο του ριζαριού που θυμίζει τη φλόγα της καρδιάς, το γαλάζιο του ουρανού που ανασαίνει ελευθερία, το πράσινο των φύλλων που υπόσχεται ζωή, το εκρού της άμμου, το χρυσαφί του ήλιου που φωτίζει κάθε δωμάτιο. Χρώματα φυσικά, φτιαγμένα από ρίζες και φύλλα, που στέκουν ζωντανά ακόμη κι έπειτα από εκατό χρόνια, σαν να αρνούνται να σβήσουν.

Πάντες με παραδεισένια πουλιά και γεωμετρικά μοτίβα

Και τα σχέδια συναρπάζουν: ρόμβοι που μοιάζουν με μάτια προστασίας… τρίγωνα που θυμίζουν δρόμους και βουνά… λουλούδια που ανθίζουν πάνω στο ύφασμα σαν αθάνατοι κήποι… πουλιά που φτερουγίζουν στις γραμμές σαν ευχές για ελευθερία. Καμία καρπέτα δεν είναι ίδια με την άλλη… κάθε μία είναι ένας μικρόκοσμος, σφραγισμένος με την ψυχή της υφάντρας.

Θαρρείς ακούς την ανάσα των αιώνων… Βλέπεις το στημόνι και το υφάδι, ακούς τον βρόντο του αργαλειού …τον ήχο της σαΐτας, το τραγούδι της λαϊκής υφάντρας, που τα χειροποίητα έργα της "έχουν κάτι το ροδοκόκκινο και το υγιές και το εξόχως ιθαγενές, ενθυμίζουν την απαράμιλλον καθαρότητα της ελληνικής ατμόσφαιρας" όπως μας λέει και ο Παλαμάς.

Λινές πετσέτες προσώπου, ζαχαρί, κεντημένες άλλες ανεβατό, άλλες με ρίγες και άλλες με «σπάθες», με «φραντσέτα» (τρέσα)

Στα υφαντά της συλλογής ακούς τα τραγούδια που τραγουδήθηκαν γύρω από τον αργαλειό… νιώθεις τον κόπο, την περηφάνια, την ελπίδα που υφάνθηκαν μαζί με το στημόνι και το υφάδι… διαβάζεις την καθημερινότητα και την ψυχή των Λευκαδιτισσών.

Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΙΕΡΕΙΑ ΤΗΣ ΜΝΗΜΗΣ – ΕΥΦΡΟΣΥΝΗ ΦΙΛΙΠΠΑ

Η Ευφροσύνη Φίλιππα με την αγάπη για την πολιτιστική κληρονομιά του τόπου της, με το πάθος της, διέσωσε την ψυχή ενός αιώνα και μας την προσφέρει απλόχερα. Στη μορφή της συναντιέται η νομική παιδεία με την πολιτιστική αγρυπνία, η κοινωνική δράση με την προσωπική ευαισθησία. Είναι σύγχρονη ιέρεια της μνήμης, φύλακας του αργαλειού, εκείνη που δεν άφησε το νήμα να κοπεί.

Με τη δική της πρωτοβουλία, (που έρχεται να συμπληρώσει παλαιότερες άλλων εκλεκτών γυναικών) … οι καρπέτες, οι μαντανίες, τα σεντόνια και τα σακούλια δεν μένουν σιωπηλά στα σεντούκια… μιλούν ξανά, ψιθυρίζουν τις ιστορίες των γυναικών που τα έφτιαξαν.

Η έκθεσή της είναι πράξη πολιτιστικής αυτογνωσίας και η συμβολή της τριπλή:

– Πολιτιστική: αναδεικνύει μια τέχνη που κινδύνευε να σβήσει στη λήθη.

– Ιστορική: διασώζει τεκμήρια που μιλούν για τις γυναίκες, τις κοινωνίες, τις αξίες τους.

– Παιδευτική: δείχνει στις νέες γενιές ότι η παράδοση δεν είναι απολίθωμα, αλλά ζωντανός οργανισμός που συνεχίζει να εμπνέει.

Η Ευφροσύνη Φίλιππα … Μας προσκαλεί να σταθούμε μπροστά σε αυτά τα υφαντά σαν μπροστά σε μνήμες ζωντανές… Μας θυμίζει ότι ο αργαλειός ήταν τόπος συνάντησης, κοινωνικής ζωής, τραγουδιού και δακρύων. Μας υπενθυμίζει ότι η ομορφιά δεν βρίσκεται μόνο στα μνημεία αλλά και στις «σιωπηλές τέχνες» που κράτησαν ζωντανές τις κοινωνίες και που συνδυάζουν αρμονικά, πνευματικότητα, απλότητα, ευφυΐα, καλλιτεχνική ελευθερία. Μας προσκαλεί να ξαναπιάσουμε το νήμα — να εμπνευστούμε από την υπομονή, τη σοφία και την καλλιτεχνία αυτών των γυναικών.

Γιατί τελικά, κάθε υφαντό είναι μια ιερή γεωμετρία: συντονισμός νου, ψυχής και χεριών…ισορροπία που μετατρέπει την ανάγκη σε ομορφιά και την καθημερινότητα σε πολιτισμό.

ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΤΟ ΝΗΜΑ ΤΗΣ ΣΥΝΕΧΕΙΑΣ

Είναι εξόχως συγκινητικό και αισιόδοξο το ότι σύλλογοι, φορείς αλλά και μεμονωμένες ιδιωτικές δράσεις επανέρχονται για την εκμάθηση της πανέμορφης υφαντικής τέχνης σε όλα της τα στάδια. Γιατί αυτό σημαίνει ότι το νήμα δεν κόπηκε ποτέ… συνεχίζει να κυλά από χέρι σε χέρι, από γενιά σε γενιά.

Και σε αυτήν την αλυσίδα, η Ευφροσύνη Φίλιππα στέκει ως κρίκος πολύτιμος: η γυναίκα που με τη συλλογή της ύφανε μνήμη και φως, και μας χάρισε ξανά τον αργαλειό όχι ως μουσειακό αντικείμενο, αλλά ως ζωντανό σύμβολο ταυτότητας, δημιουργίας και πολιτισμού.

ΚΑΤΑΚΛΕΙΔΑ:

Σε κάθε τόπο, σε κάθε συλλογικότητα, υπάρχουν άνθρωποι που, από καθαρή αγάπη για τον τόπο τους, κρατούν ζωντανό το φως του πολιτισμού. Η κα Ευφροσύνη Φίλιππα συγκαταλέγεται σε κείνους τους ανθρώπους. Με σεμνότητα και μεγαλείο, με κόπο και πάθος, προσδίδει στον πολιτισμό της Λευκάδας μνήμη, συνέχεια και φως. Και αυτό είναι το πιο πολύτιμο υφαντό που μας χαρίζει.

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Κι όμως, ο αργαλειός δεν είναι μόνο μνήμη και παράδοση. Είναι και αφετηρία τεχνολογίας (Jacquard's Loom). Δεν είναι τυχαίο ότι το πρώτο «πρόγραμμα» με διάτρητες κάρτες δεν δημιουργήθηκε για υπολογιστή, αλλά για αργαλειό: τον περίφημο αργαλειό του Ζακάρ (1804). Εκεί, το σχέδιο του υφαντού «διαβαζόταν» από μηχανή με κάρτες γεμάτες τρύπες. Η λογική αυτή -τρύπα ή όχι τρύπα, ναι ή όχι- πέρασε αργότερα στους υπολογιστές. Έτσι, η υφαντική αποδείχτηκε το νήμα που ένωσε την τέχνη με την επιστήμη, την παράδοση με την τεχνολογία.