Έθιμα και κάλαντα Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς από τον Άγιο Πέτρο Λευκάδας

Σημείωση: Τα περισσότερα από τα ήθη και έθιμα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, που περιγράφονται πιο κάτω για το χωριό του Αγίου Πέτρου, ήταν κοινά με αυτά των περισσοτέρων χωριών της Λευκάδας. Θυμόμαστε πολλά απ΄ αυτά. Ιδιαίτερα όμως έχει χαραχθεί στο μυαλό μας η «ιεροτελεστία» με το κόψιμο του σταυρού (Χριστόψωμο σε σχήμα σταυρού), που πρέπει να αγγίζει το ροΐ με το λάδι, την μπουκάλα με το κρασί και τον μαστραπά με το νερό. Αντιγράφουμε, διατηρώντας την ορθογραφία του πρωτότυπου χειρόγραφου κειμένου – οι υπογραμμίσεις με έντονα γράμματα είναι δικές μας:

ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ (Χριστόεννα)

Την παραμονή των Χριστοέννων το πρωΐ-πρωΐ τα παιδιά δύο-δύο ή τρία-τρία γυρίζουν στο χωριό και τραγουδούνε τα κάλαντα.

Στα χέρια τους κρατάνε μια εκκλησιά. Την εκκλησιά την εφκιάξανε από χαρτόνι ή από αδειανό κουτί που χαλεύουνε από τα μαγαζά. Με το χαρτόνι κάνουνε το σκαρί της εκκλησάς. Ύστερα την στολίζουνε απόξουθε με κονισματάκια από κείνα που τους δίνει κάπου-κάπου ο παπάς στο κατηχητικό. Φκιάχνουνε και ένα ψεύτικο καμπαναριό με σταυρό στην εκκλησιά και χαράματα την παραμονή ξεκινάνε για να τα πούνε. Τα κάλαντα είναι τα ίδια με κείνα που λένε παντού (Χριστός γεννάται σήμερον) μόνο που στην αρχή προσθέτουνε το στίχο: Χριστούγεννα, πρωτόγεννα πρώτη γιορτή του κόσμου.

Αλησμόνισα να πω πως στην στέγη της εκκλησάς υπάρχει μια τρύπα για να ρίχνουνε μέσα οι νοικοκυραίοι τα χρήματα. Η εκκλησά βέβαια δεν έχει πόρτες και παραθύρια μη λάχη και πέσουνε τα λευτά. Γιαυτό πόρτες και παραθύρια είναι ζωγραφιστά.

Οι νοικοκυράδες την παραμονή φκιάχνουνε τα Χριστόψωμα ή Χριστοκούλουρα τα λέμε. Φκιάνουνε τόσα Χριστοκούλουρα όσοι είναι οι άντρες στο σπίτι. Φκιάνουνε ακόμη κι ένανε σταυρό. Ο σταυρός είναι κι αυτός Χριστοκούλουρο, αλλά σε σχήμα σταυρού. Το βράδυ να ξημερώνει Χριστόεννα όταν θανέρτη η ώρα να φάμε βάνουμε απάνω το ροΐ με το λάδι, την μπουκάλα με το κρασί και το μαστραπά¹ με το νερό κι αφού κόψη ο νοικοκύρης το σταυρό σε τόσα κομμάτια όσα είναι και τα άτομα του σπιτιού απλώνουμε όλοι μαζί και παίρνουμε ένα κομμάτι ο καθένας από το σταυρό. Τότε λέμε και του Χρόνου νάμαστε καλά. Την ώρα που απλώνουμε όλοι μαζί για να κόψη ο καθένας το κομμάτι του ο σταυρός πρέπει να αγγίζη το ροΐ, την μπουκάλα και τον μαστραπά.

Το πρωΐ τα Χριστόεννα νηστικοί κλαδεύουμε σε σχήμα σταυρού ένα κομμάτι από ταμπέλι.

Ξημερώνοντας τα Χριστόεννα λέμε ότι βγαίνουν τα παγανά και λέμε ότι θα ξεγνέσω τη ρόκα μου ή θα φκερώσω τ΄ αδράχτι μου για να μη μου τα πάρουν τα παγανά.

Τα Χριστόεννα το μεσημέρι κόβουμε ένα από τα Χριστόψωμα και τα αποφάγια του φαγιού δεν τα πετάμε αλλά τα φυλάμε και τα φώτα τα πάμε με αγιασμό στο αμπέλι για το σκαθάρι.

ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑ

Η σπουδαιότερη δουλειά στην παραμονή της πρωτοχρονιάς είναι το φκιάξιμο της Βασιλόπιττας.

Ανήμερα της πρωτοχρονιάς το πρωΐ τα παιδιά γυρίζουν στα σπίτια μοιράζουνε βασσιλίτσες (κουτσούνες μικρές)² και λένε και τον Αϊ Βασίλη

Την παραμονή της πρωτοχρονιάς θεωρούμε κακό να κρατούμε ξένα πράμματα γιαυτό τα επιστρέφουμε να μη μας βρη ο καινούργιος χρόνος με δανεικά πράμματα.

Την Πρωτοχρονιά δεν δανείζουμε και θεωρούμε κακό να πρωτομπεί θηλυκό στο σπίτι ή άνδρας κακογούρικος.

Το πρωΐ την πρωτοχρονιά η νοικοκυρά παίρνει ένα ρόϊδο³ και πάει στην βρύση όπου το βρέχει τρεις φορές. Παίρνει και νερό και γυρίζει στο σπίτι χωρίς στο δρόμο να κρίνη σε κανέναν (άκριτο και αμίλητο). Με το νερό αυτό πλένονται τα άλλα μέλη του σπιτιού και μετά τρώνε το ρόϊδο.

Το μεσημέρι ο νοικοκύρης του σπιτιού κόβει την πίττα. Όποιος τύχει το νόμισμα θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς.

(Τα ανωτέρω ελέχθησαν παρά της Χρυσής Κατηφόρη, ετών 69, γραμματικαί γνώσεις α΄ Δημοτικού)

Συντάκτης: Δημήτριος ΚΑΤΗΦΟΡΗΣ του Νικολάου, Μαράσλειος Παιδαγωγική Ακαδημία, 1969.
________________________
¹ μαστραπάς = κανάτα
²κουτσούνα = άγριον κονδυλοφόρον φυτόν
³ρόϊδο = ρόδι

Πηγή: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – Φωτογραφίες: Οι υπ΄ αριθμό 3 και 6 κατά σειρά στο κείμενο είναι του Fritz Berger (έχουν δημοσιευτεί στο λεύκωμα «Όταν υπήρχε το χαμόγελο…», ΤΕΔΚ Ν. Λευκάδας), οι υπ΄ αριθμό 4 και 5 έχουν δημοσιευτεί στο Meganisi Times.