Παλιά απομεινάρια πέτρινων λιτρουβειών στο χωριό Κολυβάτα

Το λάδι μαζί με το κρασί ήταν παλιότερα τα βασικότερα γεωργικά προϊόντα όχι μόνο στο χωριό μου τα Κολυβάτα, αλλά και σε ολόκληρο το νησί της Λευκάδας. Δεν υπήρχε σχεδόν κανένα σπίτι που να μην έχει τα δικά του λιόδεντρα.  Πάνω από 1.300.000 – Διεύθυνση Γεωργίας Νομού Λευκάδας (1982)- υπολογίζονται ακόμη σήμερα τα δέντρα σε ολόκληρο το νησί, ενώ προς το τέλος της Ενετοκρατίας (1684-1797) ήταν γύρω στις 60.000. Το λάδι που παραγόταν έφτανε καμιά φορά για να περάσει μια οικογένεια όλο το χρόνο. Το υπόλοιπο, αν περίσευε,  αποθηκεύονταν για τον άλλο χρόνο, γιατί σοδειά είχε συνήθως στα μέρη μας κάθε δεύτερη χρονιά. Ενδεχόμενο περίσευμα πουλιόταν στους εμπόρους της πόλης για να καλυφτούν άλλες ανάγκες. Τα λιόδεντρα στην περιοχή του χωριού ήταν σχετικά λίγα. Τα περισσότερα λιοστάσια των κατοίκων βρισκόταν στον παραθαλάσσιο οικισμό Νικιάνα σε απόσταση 4 – 5 χιλιόμετρα από το χωριό. Το μάζεμα της ελιάς άρχιζε από τα τέλη Σεπτέμβρη και έφτανε μέχρι και το τέλος της Άνοιξης. Το κάμωμα της ελιάς όπως λεγόταν, το άλεσμα δηλαδή του ελαιόκαρπου, που συμπεριλάμβανε το στήψιμο του ζυμαριού (ελαιοζύμης) και τέλος το διαχωρισμό του λαδιού από τις άλλες φυσικές του ουσίες, γινόταν στα λιτρουβειά (ελαιοτριβεία) του χωριού που τα σύνεργά τους ήταν τότε πέτρινα και ξύλινα.

Τα παλιά καλά πέτρινα λιτρουβειά, που έβγαζαν χωρίς υψηλές θερμοκρασίες ή χημικά πρόσθετα, άθερμο λάδι με όλα τα θρεπτικά και οργανοληπτικά χαρακτηριστικά που το διακρίνουν, αποτελούνταν από τρία μέρη: 1) Την αλεστική ή αλώνι, όπου αλέθονταν οι ελιές με τη βοήθεια των λιθαριών και έτσι πραγματοποιούνταν η σύνθλιψη του ελαιόκαρπου και η μετατροπή του σε ελαιοζύμη 2) τη μηχανή (πιεστήριο) όπου στίβονταν το ζυμάρι και 3) το μέρος όπου βρίσκονταν ο αργάτης, όπως λεγόταν τα εξαρτήματα έλξεως της μεγάλης μανιβέλλας της μηχανής. Στο μέρος αυτό γίνονταν και ο διαχωρισμός του ελαφρύτερου λαδιού από το νερό. Εδώ υπήρχαν επίσης το καζάνι για το βράσιμο του νερού, ένας μεγάλος πάγκος για να γεμίζουν τα τσόλια με ζυμάρι και οι καπάσες για την προσωρινή αποθήκευση του λαδιού. Αργότερα τα λιτρουβειά έγιναν υδραυλικά και κατόπιν ηλεκτροκίνητα με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ποιότητα του λαδιού.

Στο χωριό Κολυβάτα υπήρχαν παλιότερα τέσσερα πέτρινα λιτρουβειά. Ένα ακόμη λιτρουβειό πρέπει να υπήρχε στο βουνό των Σκάρων, στην τοποθεσία «Στο Λιτρουβειό», όπου σώζεται ακόμη και σήμερα, σύμφωνα με μαρτυρία του Λάκη Κολυβά (Μπερδεμπέ) ένα σπασμένο λιτροβειολίθαρο. Έσπασε κατά την μεταφορά του από τον ίδιο, από την αρχική του θέση, στη θέση όπου είχε την καλύβα του. Εκεί το χρησιμοποιούσε ως τραπέζι. Προκαλεί βέβαια εντύπωση η ύπαρξη αυτού του λιτρουβειού στους Σκάρους. Λιόδεντρα δεν υπήρχαν στο βουνό και η μεταφορά του ελαιόκαρπου εκεί από άλλες περιοχές θα πρέπει να ήταν κοπιαστική δουλειά. Ίσως το λιτρουβειό να φτιάχτηκε και να λειτουργούσε αρκετά παλιά στην προσπάθεια των κατοίκων να αποφύγουν εν μέρει την κάθε είδους φορολογία που επιβάλονταν, από τους διαφόρους κατά καιρούς δυνάστες του τόπου μας, στο λάδι.

Ένα από τα λιτρουβειά του χωριού βρισκόταν στην περιοχή «Αχούρια» όπου βρίσκεται σήμερα μεταξύ άλλων το σπίτι του Χρήστου Κατσαρού (Καραγιάννη). Ανήκε στην οικογένεια του Θεοφάνη Βρεττού (Μελένιου). Αυτός όταν έφυγε από το χωριό άνοιξε άλλο λιτρουβειό στον παραθαλάσσιο οικισμό Νικιάνα, όπου όπως αναφέραμε, βρισκόταν και τα περισσότερα λιοστάσια των κατοίκων του χωριού καθώς και του διπλανού χωριού Μαυρογιαννάτα. Πέτρινα απομεινάρια του παλιού λιτρουβειού σώζονται μέχρι σήμερα. Το πιο πιθανό είναι να εγκαλείφτηκαν στην αρχική τους θέση, όταν έγινε η μεταφορά του λιτρουβειού, λόγω του βάρους τους, που καθιστούσε σχεδόν αδύνατη τη μεταφορά τους. Το δεύτερο λιτρουβειό του χωριού ήταν ιδιοκτησίας του Γιάννη Δαμιανή. Και αυτός φεύγοντας από το χωριό άνοιξε λιτρουβειό στην Νικιάνα, παίρνοντας μαζί του τα περισσότερα εξαρτήματα που μπορούσαν να μεταφερθούν. Πέτρινα απομεινάρια του βρίσκονται σήμερα στη αυλή του σπιτιού του Κώστα Βλάχου (Γέροντα). Το λιτρουβειό θα πρέπει να λειτουργούσε στο μετέπειτα σπίτι της «Τάσως». Το τρίτο λιτρουβειό βρισκόταν στην περιοχή «Μπούχαλη» και ανήκε σε περισσότερες οικογένειες. Ήταν στο κατώγι του Πεντεσπιτέϊκου και Παναγέϊκου σπιτιού, που τότε ήταν ενωμένο. Σύμφωνα με μαρτυρία του Λάκη Κολυβά (Μπερδεμπέ) όταν αργότερα ανακαινίστηκε το πατρικό του σπίτι και χωρίστηκε το κατώγι, πέτρινα απομεινάρια του λιτρουβειού, όπως η μεγάλη πέτρινη (κάτω) πλάντρα της μηχανής, θάφτηκαν μέσα στο κατώγι γιατί δεν μπορούσαν να μεταφερθούν. Πρέπει να βρίσκονται ακόμη εκεί θαμένα. Τα λιτροβειολίθαρα πουλήθηκαν αρκετά αργότερα από τον Νιόνιο Σούνδια και τη γιαγιά μου Κωσταντία σε ιδιοκτήτη λιτρουβειού στην Νικιάνα. Το τέταρτο τέλος λιτρουβειό βρισκόταν στο μοναστήρι του Αη-Γιώργη. Λειτουργούσε στο ισόγειο κτίσμα που ήταν δεξιά από την κύρια είσοδο της εκκλησίας, στη νότια πλευρά του μοναστηριού, όπου και σώζονται ακόμη απομεινάρια του. Στο μοναστήρι σώζεται επίσης υπόγειος χώρος σαν στέρνα, όπου αποθηκεύονταν το λάδι.

Απομεινάρια των λιτρουβειών μπορείτε να δείτε στις πιο κάτω φωτογραφίες. Πρέπει να πούμε ότι κανείς από τους κατοίκους του χωριού, ακόμη και οι πιο ηλικιωμένοι, δεν τα θυμούνται να λειτουργούν. Οι κάτοικοι του χωριού, όσο καιρό αυτοί θυμούνται, έκαναν τις ελιές τους στα λιτρουβειά του οικισμού Νικιάνα όπου βρισκόταν και τα περισσότερα λιοστάσια του χωριού.

[Αυτό το κυκλικό λιθάρι, που έχει διάμετρο 145 εκ. και ύψος 60 – 80 εκ. περίπου -ένα μέρος του είναι χωμένο- είναι απομεινάρι του παλιού λιτρουβειού του Γιάννη Δαμιανή και βρίσκεται στην αυλή του σπιτιού του Κώστα Βλάχου (Γέροντα). Είναι εξάρτημα της λεγόμενης αλεστικής ή αλωνιού, μιας από τις εγκαταστάσεις του παλιού πέτρινου λιτρουβειού. Το γρανιτένιο κυκλικό λιθάρι λεγόταν κατάστρα και πάνω σ” αυτό στρεφόνταν τα λιθάρια που άλεθαν τις ελιές. Ήταν από ένα μέχρι και τρία λιθάρια, τις περισσότερες φορές όμως δύο. Στο κέντρο της κατάστρας υπάρχει στρογγυλή τρύπα διαμέτρου 18 εκ. περίπου από όπου ξεκινούσε το κατάρτι. Η άλλη άκρη του κατέληγε στα μαδέρια της σκεπής, όπου και στηριζόταν σε ένα δοκάρι, που τόλεγαν ταμπάνι.]

[Αυτό το λιτροβειολίθαρο βρίσκεται στο μοναστήρι του Αη-Γιώργη και το χρησιμοποιούσαν μεταγενέστερα απ” ό,τι φαίνεται οι καλόγεροι ως τραπέζι. Έχει διάμετρο 123 εκ. και η εσωτερική στρόγγυλη τρύπα του έχει διάμετρο 20 εκ. Είναι ένα από τα απομεινάρια του παλιού λιτρουβειού του μοναστηριού. Στα παλιά λιτρουβειά τα λιθάρια που χρησιμοποιούνταν ήταν από ένα μέχρι και τρία. Το λιθάρι συνδεόνταν ως εξής με το κατάρτι: Ένα μακρύ ξύλο που λεγόταν ζυγός ξεκινούσε από το κατάρτι, περνούσε από το κέντρο του λιθαριού και έβγαινε ως ένα μέτρο πέρα από το αλώνι. Στην προέκταση του ζυγού ζευόταν το άλογο ή άλλο ζώο για να τον τραβάει προς τα εμπρός κινώντας μαζί και τα λιθάρια. Από το σημείο ζέψεως στο ζυγό ξεκινούσαν δυο σκοινιά, τα λεγόμενα ζυγόσκοινα, που κατέληγαν και δένονταν στη λαιμαργιά του αλόγου.]

[Στις πιο κάτω φωτογραφίες φαίνονται άλλα δυο απομεινάρια του πέτρινου λιτρουβειού στον Αη-Γιώργη. Αριστερά είναι η κάτω πλάντρα της μηχανής, που είναι μισοθαμένη στα ερείπια του κτίσματος που λειτουργούσε το λιτρουβειό και πλακωμένη από τον πεσμένο κορμό μιας μεγάλης αμυγδαλιάς. Διακρίνονται καλά η μια σκαλισμένη υποδοχή, όπου μπήγονταν το αδράχτι ή κατάρτι, καθώς και μέρος του σκαλισμένου στρογγυλού αυλακιού στη μέση, όπου κυλούσε το λάδι που έβγαινε από την συμπίεση του ζυμαριού της ελιάς. Στην άλλη φωτογραφία απεικονίζεται κατά πάσα πιθανότητα το λεγόμενο σκαφίδι, η πέτρινη δηλαδή σκάφη μέσα στην οποία διοχετευόταν το λάδι με τα υγρά του. Βρίσκεται όμως σε άλλο κτίσμα, στο ισόγειο του σπιτιού όπου ήταν άλλοτε το ηγουμενείο. ]

[Οι πιο κάτω φωτογραφίες δείχνουν ένα από τα εξαρτήματα της λεγόμενης μηχανής, δηλαδή του πιεστηρίου, όπου στίβονταν το ζυμάρι για να βγει το λάδι. Πρόκειται για την πέτρινη βάση του συγκροτήματος, τη λεγόμενη κάτω πλάντρα. Βρίσκεται στην αυλή του σπιτιού του Κώστα Βλάχου (Γέροντα) και προέρχεται από το παλιό λιτρουβειό του Γιάννη Δαμιανή. Έχει μήκος 275 εκ., πλάτος 110 εκ. και ύψος 40-50 εκ. περίπου. Στις δύο άκρες της πλάντρας διακρίνονται οι σκαλισμένες υποδοχές, διαστάσεων 27 X 27 εκ., όπου μπήγονταν δυο χοντρά δοκάρια μήκους 3 μέτρων περίπου, που ακουμπούσαν στα μαδέρια της σκεπής. Αυτά τάλεγαν αδράχτια ή κατάρτια και ήταν τετραγωνικά ως το ύψος του μισού μέτρου. Απο κει και πάνω γίνονταν κοχλιωτά. Ψηλότερα υπήρχε μια άλλη πλάντρα, ξύλινη όμως, που είχε δυο τρύπες, μια σε κάθε άκρη της, απ” τις οποίες περνούσαν οι δυο άκρες των αδραχτιών. Προορισμός της ήταν να πιέζει τα τσόλια που ήταν γεμάτα ζυμάρι ελιάς. Στη βάση της κάτω πλάντρας υπάρχει πελεκημένο στρογγυλό αυλάκι διαμέτρου 76 εκ. όπου μαζευόταν το λάδι με τα υγρά του, που διοχετευόταν ακολούθως από τον πύρο σε ειδική πέτρινη ή ξύλινη σκάφη.]

[Το εξάρτημα αυτό βρίσκεται στην αυλή του σπιτιού του Χρήστου Κατσαρού (Καραγιάννη) και προέρχεται από το λιτρουβειό του Θεοφάνη Βρεττού (Μελένιου). Φαίνεται ότι εγκαταλείφτηκε εκεί από τον ιδιοκτήτη του, επειδή λόγω του βάρους του ήταν δύσκολο να μεταφερθεί ή γιατί δεν το χρειαζόταν πλέον, όταν αυτός μετακόμισε οριστικά στον οικισμό Νικιάνα και άνοιξε εκεί καινούργιο λιτρουβειό. Έχει σχήμα ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου με διαστάσεις 155 εκ. μήκος, 85 εκ. πλάτος και 60 εκ. ύψος. Στην επιφάνειά του διακρίνονται δυο σκαλισμένες υποδοχές με ίχνη χρήσης. Δεν έγινε δυνατό να εξακριβωθεί που χρησίμευε. Ίσως αποτελούσε την πέτρινη πλάντρα της μηχανής, που δεν έφερε όμως αυλάκι στη μέση για τη συλλογή του λαδιού, αλλά πάνω της τοποθετούνταν η τέψα, ένα μεταλλικό ταψί, όπου έμπαιναν τα τσόλια με το ζυμάρι.]

[Στην αυλή του ίδιου σπιτιού και λίγα μέτρα πιο πέρα, φαίνεται θαμένη στο χώμα και πλακωμένη από πέτρες η κάτω πλάντρα της μηχανής από το ίδιο λιτρουβειό του Θεοφάνη Βρεττού (Μελένιου). Διακρίνεται μέρος του κυκλικού αυλακιού που έφερε στο κέντρο της. ]

Για τα παλιά λιτρουβειά και τη λειτουργία τους βασιστήκαμε σε μαρτυρίες ηλικιωμένων κατοίκων του χωριού, κυρίως στις μαρτυρίες του Λάκη Κολυβά (Μπερδεμπέ) και Απόστολου Βρεττού (Τσόλα). Απαραίτητο και πολύτιμο βοήθημα αποτέλεσε το βιβλίο του Πανταζή Κοντομίχη «Τα Γεωργικά της Λευκάδας», Εκδόσεις Γρηγόρη, Αθήνα 1985, Σελ. 158 – 165, όπου περιγράφεται «Το κάμωμα της ελιάς στα λιτρουβειά».