Μια χαμένη ευκαιρία: Το παλιό οινοποιητικό εργοστάσιο της Εταιρίας Οίνων και Οινοπνευμάτων «ΒΟΤΡΥΣ» και μετέπειτα του ΤΑΟΛ στην Εξάνθεια

Η λεηλασία της συλλογικής μνήμης και της πρόσφατης ιστορίας του τόπου μας…

Άποψη της Εξάνθειας, το Πάνω Χωριό

«Η νήσος Λευκάς είναι κατάφυτος εξ αμπέλων και εις τας επικλινεστέρας ακόμη και σχεδόν καθέτους πλευρές και των λόφων και των βουνών της, όπου θάλουσιν αι άμπελοι φυτευθείσαι εις τας απροσίτους και πετρώδεις πολλάκις περιοχάς αφού πριν εκεί εξ αποστάσεως μετεκομίσθη και χώμα»¹.

Έτσι είχαν παλιότερα τα πράγματα, σε σημείο μάλιστα που ο Ελευθέριος Βενιζέλος, όπως λέγεται, βλέποντας κάποτε ένα Λευκαδίτη να δένεται με ένα σκοινί από ένα γκρεμό, να κατεβαίνει μερικά μέτρα και να φυτεύει από τη θέση εκείνη το αμπέλι του, φαίνεται να είπε: «Οι Λευκαδίτες αγρότες θάπρεπε να γυρίζουν όλη την Ελλάδα και να διδάσκουν όσα ξέρουν»².

Αμπέλια στην ορεινή Λευκάδα (Φώτο: Αιθεροβάμων)

Ο Σ. Αρταβάνης γράφει επίσης στη μελέτη του «περί οίνου Λευκάδος» ότι το κρασί που παράγονταν στο νησί της Λευκάδας έφτανε με καλή σοδειά τις 125.000 ιονικές βαρέλες (1 βαρέλα ισούταν με 64 λίτρα περίπου), ενώ στις αρχές του 20ου αι. και συγκεκριμένα την περίοδο 1913-1914 τα αμπέλια καταλάμβαναν 35.890 στρέμματα της καλλιεργήσιμης γης έναντι 34.510 στρεμμάτων που καταλάμβαναν τα λιοστάσια³.

(Φώτο: Αιθεροβάμων)

Ο γιατρός Αριστομένης Αλβανίτης αναφέρει στη μελέτη του περί οίνου ότι «υπάρχουσι δε ορεινά τινα χωριά ένθα δεν θα ήτο υπερβολή να είπη τις, ότι ο οίνος είναι αφθονώτερος και ευκοπώτερος την μεταφοράν ή το ύδωρ»⁴. Όπως σημειώνει ο Ξαθείτης δάσκαλος Νίκος Θ. Βλάχος μετά την Ένωση της Επτανήσου το κρασί έγινε το σπουδαιότερο προϊόν του νησιού. Ο ίδιος αναφέρει ότι το 1888 τα αμπέλια κάλυπταν 121.680 εκτάρια για να φθάσουν τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1892, να καλύπτουν 140.000 εκτάρια. Η δε παραγωγή κρασιού έφτασε το 1862 σε 118.000 εκατόλιτρα ή 4.425.000 οκάδες από 1.220.512 οκάδες που ήταν το 1800⁵.

Αμπέλια στην ορεινή Λευκάδα (Φώτο: Αιθεροβάμων)

Ένα από τα κρασοχώρια, που μαστίζονταν μάλιστα και από χρόνια λειψυδρία, ώστε να μην θεωρούνται καθόλου υπερβολικά τα όσα αναφέρει στη μελέτη του ο Αλβανίτης, ήταν και η Εξάνθεια. Οι γύρω λόφοι που την περικλείουν, η Ράχη, η Σφελαχτουριά, η Πλαγιά κ.ά. καθώς και το βαθύπεδο της Χοντριάδας ήταν κάποτε γεμάτοι με αμπέλια. Οι ποικιλίες που καλλιεργούνταν ήταν το βαρτζαμί αλλά και άσπρο, μια ποικιλία σα τον ροδίτη. Από κοντά ακολουθούσαν και άλλα ορεινά και ημιορεινά χωριά της λευκαδίτικης υπαίθρου, όπως τα χωριά του λεκανοπεδίου των Σφακιωτών, η Καρυά, η Εγκλουβή, ο Αλέξανδρος, το Καλαμίτσι κ.ά..

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι η Εξάνθεια επελέγη από την Ελληνική Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων «ΒΟΤΡΥΣ», που ήταν την εποχή του μεσοπολέμου μία από τις μεγαλύτερες βιομηχανικές και εμπορικές επιχειρήσεις στην Ελλάδα καθώς και μια από τις μεγαλύτερες οινοποιητικές επιχειρήσεις στην Ευρώπη, για την κατασκευή οινοποιητικού εργοστασίου. Ούτε είναι τυχαίο ότι βρίσκουμε την εποχή εκείνη ανάμεσα στους επαγγελματίες που δραστηριοποιούνται στο χωριό να είναι ένας οινέμπορας, ο Μ. Ράπτης, και ένας οινομεσίτης, ο Μ. Βλάχος. Στο χωριό ήταν εγκατεστημένος επίσης ένας γιατρός, ο Γ. Ράπτης, ενώ λειτουργούσε ακόμη και φαρμακείο που είχε η Έλλη Ράπτου⁶. Στην αμπελοκαλλιέργεια, λοιπόν, οφείλει κυρίως την ανάπτυξή του την εποχή του μεσοπολέμου ο οικισμός της Εξάνθειας, όπως εξάλλου και τα περισσότερα χωριά της λευκαδίτικης ενδοχώρας, που έφτασε το 1927 να έχει 851 κατοίκους.

Το εργοστάσιο φτιάχτηκε από την Ελληνική Εταιρεία Οίνων και Οινοπνευμάτων το 1929. Είχε αρχίσει την εποχή εκείνη η διάνοιξη του δρόμου για τα Χορτάτα που επέτρεπε πλέον την διέλευση φορτηγών αυτοκινήτων. «Για την κατασκευή του κουβαλούσαν με τα μουλάρια μέσα σε τσουβάλια την άμμο από τον Άγιο Νικήτα. Την ξέπλεναν κατόπιν μέσα σε μεγάλους κάδους με νερό για να φύγει η αλμύρα της θάλασσας και να μην χαλάσουν (οξειδωθούν) τα σίδερα», θυμάται από διηγήσεις του πατέρα του ο Ξαθείτης Βασίλης Βλάχος (Κριτσούλας).

Το οινοποιείο αγοράστηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1950 από το ΤΑΟΛ (Ταμείο Αμύνης Οινοπαραγωγής Λευκάδας). Ο οινοποιητικός συνεταιρισμός το λειτούργησε μέχρι τέλος της δεκαετίας του 1980 με αρχές της δεκαετίας του 1990 – η τελευταία ευδιάκριτη σφραγίδα της Διεύθυνσης Μέτρων και Σταθμών στην πλάστιγγα δείχνει το έτος 1996. Στο ενδιάμεσο διάστημα και με τον ερχομό του ηλεκτρικού ρεύματος έγιναν όλες οι απαραίτητες μετατροπές και η μετάδοση της κινητικής ενέργειας έγινε πλέον ηλεκτρική. Λειτούργησε επίσης ένας σταθμός μεταφόρτωσης, λίγο έξω από τον οικισμό, όπου αποθηκεύονταν προσωρινά τα σταφύλια μέχρι να μεταφερθούν κατόπιν με φορτηγό στο οινοποιείο.

Αργότερα το οινοποιείο πέρασε στην ιδιοκτησία του Δήμου Σφακιωτών και σήμερα του ενιαίου πλέον Δήμου Λευκάδας. Από τότε φαίνεται να άρχισε το πλιάτσικο και η ερήμωση, μέχρι να φτάσει στα σημερινά του πια χάλια, ώστε να είναι πλέον αμφίβολο κατά πόσο θα μπορούσε να διατηρηθεί ως ένα δείγμα -αμφιβάλουμε επίσης αν υπάρχει και κανένα άλλο- της πρώιμης βιομηχανικής εποχής του τόπου μας. Πέρα από την όποια αρχιτεκτονική του αξία θα μπορούσε, εφόσον βρισκόταν και στα χέρια της τοπικής διοίκησης, να αποτελέσει τοπόσημο για το νησί μας. Ενός νησιού που η ιστορία του και η συλλογική μνήμη των τελευταίων τουλάχιστον αιώνων συμβαδίζει με την αμπελοκαλλιέργεια και την παραγωγή κρασιού.

Θα μπορούσε να είχε αποτελέσει ένα μουσειακό χώρο για το κρασί και το αμπέλι, όπως είχε αναφέρει τον Απρίλη του 2010 σε μια ημερίδα που είχε γίνει στον οικισμό της Εξάνθειας «για την Αμπελουργία και την Οινοπαραγωγή στη Λευκάδα» ο τότε δήμαρχος Σφακιωτών κ. Γιώργος Κούρτης, όπου θα εκτίθονταν όλα αυτά τα παλιά μηχανήματα και σύνεργα οινοποιίας που σαπίζουν εδώ κι εκεί και χάνονται ανεπίστροφα χρόνο με το χρόνο. Ένας τέτοιος χώρος θα μπορούσε συνάμα να είναι πόλος έλξης για τους επισκέπτες του νησιού μας, ιδιαίτερα της ορεινής Λευκάδας που το έχει και περισσότερο ανάγκη. Δεν έγινε και τώρα είναι μάλλον αργά πια.

Στην είσοδο του συγκροτήματος, που λειτουργεί σήμερα ως χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων, βρισκόταν το ζυγηστήριο που λειτουργεί ακόμη μέχρι σήμερα. Απλά από την τελευταία φορά που επισκεφτήκαμε το συγκρότημα, το 2010, έχει κλαπεί (πάντα οι Ρομά είναι οι φταίχτες…) το βαρίδι και αντί αυτού χρησιμοποιείται τώρα ένα πλαστικό μπουκάλι γεμάτο με νερό.

Αριστερά, λίγο πιο πάνω κολλητά στο δημόσιο δρόμο, βρίσκεται ένα πέτρινο κτίριο όπου στη μια αίθουσά του στεγάζονταν το Χημείο και η άλλη χρησίμευε ως χώρος ανάπαυσης και ύπνου για τους εργάτες. Έχει πλέον ριπίσει απ΄ όλες τις μεριές, η σκέπη έχει πέσει, και το μόνο που απομένει είναι πλέον η κατεδάφισή του, αίτημα και των κατοίκων, όπως φάνηκε στην τελευταία συνέλευση που έγινε πριν λίγο καιρό. Πιο κάτω βρισκόταν η δεξαμενή νερού, αφού το χωριό είχε ανέκαθεν έλλειψη. Το νερό ήταν απαραίτητο για το πλύσιμο των σταφυλιών καθώς και των μηχανημάτων μετά από κάθε παρτίδα σταφυλιών.

Εκείνο που δεσπόζει στο χώρο είναι το κυρίως συγκρότημα του οινοποιείου με τις δεξαμενές. Στη μια άκρη του βρισκόταν το μηχανοστάσιο με τον θάλαμο λειτουργίας των ντηζελομηχανών και της γεννήτριας. Όλα Made in Germany. Εγγυημένη πιστότητα την εποχή εκείνη. Για τη λειτουργία τους απασχολούνταν στη σεζόν της σταφυλοπαραγωγής ειδικός μηχανικός. Κολλητά με το χώρο αυτό βρίσκονται οι έξι μεγάλες δεξαμενές, εκ των οποίων η καθεμιά χωρούσε 100 τόνους σταφυλόμαζας. Την εποχή της σταφυλοπαραγωγής τις άδειαζαν μέχρι και δυο φορές.

Στην αρχή τα σταφύλια πήγαιναν στον αποβοστρυχωτή για να φύγουν τα κοτσάνια (βόστρυχοι). Έπειτα «έσπαζαν» στον σπαστήρα της ρώγες των σταφυλιών. Στη συνέχεια ο μούστος (γλεύκος) από τον σπαστήρα και η σταφυλομάζα μεταφέρονταν με αντλίες στις δεξαμενές όπου έμεναν για κάποιο διάστημα. 12-15 μέρες συνήθως, ώστε να αποκτήσει το κρασί το απαραίτητο χρώμα. Άφηναν το κρασί μέσα και το έκαναν «παλίρροια». Όλο αυτό το διάστημα ο μούστος ανακυκλώνονταν από τα κάτω προς τα πάνω μέχρι να πάρει το μαύρο χρώμα. Στη συνέχεια αντλούσαν το κρασί και το μετέφεραν στο οινοποιείο του ΤΑΟΛ στο Κάστρο, ενώ τα τσίπρα που έμεναν στη δεξαμενή έφταναν σε ύψος το ένα με ενάμιση μέτρο.

«Έχω βγάλει όλες τις δεξαμενές…», μας λέει ο Βασίλης Βλάχος (Κριτσούλας), που δούλευε στο οινοποιείο την εποχή που αυτό είχε περάσει στο ΤΑΟΛ. «Δεν υπάρχει δεξαμενή που να μην έχω μπει μέσα να βγάλω τα τσίπρα». Η κάθε δεξαμενή είχε στο κάτω μέρος της μια μπούκα που έκλεινε με μια μικρή μπρούτζινη πόρτα -κι εδώ η αφαίρεση του μπρούτζου αποδίδεται στους Ρομά- απ΄ όπου έβγαζαν τα τσίπρα από τη δεξαμενή. Στην αρχή πιέζονταν από πάνω με μια σωλήνα και στη συνέχεια κατέβαινε κάποιος μέσα στη δεξαμενή και σιγά-σιγά μεγάλωνε την τρύπα μέχρι να φανεί η μπούκα. Ένας άλλος εργάτης, που λεγόταν μπουκαδόρος και βρισκόταν έξω από τη δεξαμενή στο πορτάκι, έβγαζε σιγά σιγά με το φτυάρι τα τσίπρα από τη δεξαμενή που πηγαίναν στη συνέχεια κατευθείαν για στύψιμο στο τρόκολο.

Άλμπουμ με 45 φωτογραφίες

______________________________________
¹ Σ. Αρταβάνης, Οίνος Λευκάδος – Vino Di Santa Mavra. Δημοσιευμένο στο βιβλίο «Ο ξεσηκωμός των αμπελουργών της Λευκάδος του 1935» του Ανδρέα Λάζαρη (Καρούσου).
² Φρέντυ Γερμανός, Η ΛΕΥΚΑΔΑ – Ένα μαγευτικό νησί του Ιονίου που το περιβάλλει η κρατική αδιαφορία, Εφημερίδα «ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ», Φύλλο του Σαββάτου 6 Σεπτεμβρίου 1958. Δες εδώ.
³ Κωνσταντίνος Γ. Θωμάς, Οι τοπικές ποικιλίες της Λευκάδας εργαλείο ανάπτυξης, ΤΕΔΚ Λευκάδας,
2010.
⁴ Αριστομένης Αλβανίτης, Το ζήτημα του οίνου, Εν Λευκάδι 1908.
⁵ Νίκος Θ. Βλάχος, Το χωριό μας Εξάνθεια Λευκάδας – Ιστορία και θρύλοι, Αθήνα 2009. Αναδημοσιευμένο από το Π.Γ. Ροντογιάννης, Ιστορία της Νήσου Λευκάδος, Τόμος Α΄.
⁶ Κάποια στοιχεία για τις κοινότητες Αγ. Πέτρου, Αθανίου, Αλεξάνδρου, Άνω Εξανθείας, Απολπαίνης και Ασπρογερακάτων Λευκάδος το έτος 1927. Δες εδώ.