Ο Λευκαδίτης κομμουνιστής ηθοποιός και ποιητής Τζαβαλάς Καρούσος

Ο Τ. Καρούσος με την Κάκια Αναλυτή στην ταινία «Ματωμένο Ηλιοβασίλεμα»

«Ο Τ. Καρούσος γεννήθηκε στις 8-9-1904, το 1994 συμπληρώνονται ενενήντα χρόνια από τη γέννησή του και είκοσι πέντε από τον αδόκητο θάνατό του, στο Παρίσι στις 3-1-1969, είναι η αφορμή και ο λόγος που έρχονται στο φως της δημοσιότητας, κάποια φωτογραφικά λείψανα της πλούσιας θεατρικής δράσης του. Του ποιητή ηθοποιού, που έζησε χιλιάδες φορές την ευτυχία και τη δυστυχία στο παλκοσένικο, που ανέβηκε για πρώτη φορά σε ηλικία δεκατριών χρονών στη Λευκάδα τη γενέτειρά του. Ήρθε το πλήρωμα του χρόνου ώστε να αναπαυθεί στον τάφο των προγόνων του. Ήρθε η ώρα η Λευκάδα να γνωρίσει αληθινά το παιδί της, που λάμπρυνε με την παρουσία του, την Ελληνική Σκηνή.

Το χρέος δεν τελειώνει εδώ, απλά έγινε μια αρχή για να χυθεί φως στην πολυτάραχη ζωή του καλλιτέχνη και του ανθρώπου.

Λευκάδα 8-9-1904 – Παρίσι 3-1-1994

Και πάνω στον τάφο του χαραγμένοι οι στίχοι:

ΑΛΛ΄ ΟΥΚ ΑΝΕΚΤΟΝ ΑΛΛΑ ΚΑΤΘΑΝΕΙΝ ΚΡΑΤΕΙ·
ΠΕΠΑΙΤΕΡΑ ΓΑΡ ΜΟΙΡΑ ΤΗΣ ΤΥΡΑΝΝΙΔΟΣ.

ΑΙΣΧΥΛΟΥ – «ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ» στ. 1364-5»

(σ.σ. Μετάφραση αρχαίου κειμένου: «ΜΑ ΟΧΙ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΥΠΟΦΕΡΤΟ· ΚΑΛΛΙΟ ΑΣ ΠΕΘΑΝΩ·
ΠΙΟ ΓΛΥΚΟΣ ΠΑΝΤΑ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΑΠ΄ ΤΗ ΣΚΛΑΒΙΑ ΄ΝΑΙ» – Πέθανε στο Παρίσι, όπου και ενταφιάστηκε και μερικά χρόνια αργότερα τα οστά του μεταφέρθηκαν στην Λευκάδα, όπου είναι μέχρι σήμερα).

Ο Τ. Καρούσος στο Παρίσι (1935-1936)

Με τα λόγια αυτά κλείνει τον πρόλογο στο καλαίσθητο και πλούσια εικονογραφημένο βιβλίο που εξέδωσε το 2004 για τον πατέρα της, τον μεγάλο Έλληνα ηθοποιό Τζαβαλά Καρούσο, η κόρη του Δέσπω Καρούσου, συγγραφέας.

Μέσα από το βιβλίο επαληθεύεται και η έκδοση από τον Τ. Καρούσο το 1922 της εφημερίδος «ΕΝΩΣΙΣ», παράρτημα της οποίας παρουσιάσαμε πρόσφατα. Εξέδιδε επίσης το 1923 στη Λευκάδα την εφημερίδα «ΕΘΝΙΚΗ ΣΩΤΗΡΙΑ».

Στο συγγραφικό του έργο περιλαμβάνονται μεταφράσεις από τα ιταλικά τα «Θαμπά Τζάμια» της Όλγας Πρινσλάου, που πρωτοπαίχτηκε στην κατοχή από τους Βεάκη – Μανωλίδου – Παππά. «Το ανήλιαγο σοκάκι» του Ρομπέρτο – Ζερμπένη. Από τα γαλλικά των Ευγένιου Λαμπίσε και Εδουάρδου Μαρτέν α) «Το ταξίδι του κυρίου Περισσόν», β) «Στάχτη στα Μάτια», «Ο περίφημος κεαρατάς» του Φερνάν Γκρομελύνσκ. Από τα αγγλικά «Η Μεγάλη Δίκη» του Άρθουρ Μίλλερ. Πρωτότυπα το χρονικό «Γυάρος» που κυκλοφόρησε από την «Πλειάδα» το 1974 και το ποιητικό «Περιμένω» που κυκλοφόρησε από την «Σύγχρονη Εποχή» το 1979. Υπάρχει επίσης ανέκδοτο δοκιμιακό υλικό γύρω από την ιστορία του ελληνικού θεάτρου.

Οδός Τζαβαλά Καρούσου στην πόλη της Λευκάδας (στενό Κουτσούρια)

Στο βιβλίο που έπεσε πρόσφατα στα χέρια μας περιλαμβάνεται και μία συνέντευξη που έδωσε στις 22-11-1982 στη Δέσπω Καρούσου ο ηθοποιός Γιώργος Γιολάσης, συνοδοιπόρος και συνεξόριστος του Καρούσου στην Ικαρία, το Μακρονήσι και τον Αη-Στράτη, με σημαντικούς σταθμούς από τη ζωή του μεγάλου Λευκαδίτη ηθοποιού.

Τ. Καρούσος – Γ. Φούντας

«Τον Καρούσο τον γνώρισα από μακριά, πολύ παλιά. Θυμάμαι, εγώ ήμουνα ακόμη μαθητής κι ο Καρούσος νεαρός, νεαρώτατος. Τον είδα σ΄ ένα έργο που λεγόταν, «Τα ωραιότερα μάτια του κόσμου». Ήτανε πρωταγωνιστής με το θίασο της Ελένης Χαλκούση. Ο ρόλος που έπαιζε, ήταν ένας νέος που είχε τα ωραιότερα μάτια, αλλά δεν βλέπανε. Ήταν τυφλός κι ήτανε, ένα όνειρο στο ρόλο αυτό, πάρα πολύ ωραίος, έτσι τον γνώρισα από μακριά.

Αργότερα όταν κι εγώ βγήκα στο θέατρο γνωριστήκαμε μ΄ έναν άλλο τρόπο.

Το 1936 επί δικτατορίας του Μεταξά, της 4ης Αυγούστου, συγκεντρωθήκαμε μερικοί ηθοποιοί, τότε οι περισσότεροι ήταν στο Εθνικό Θέατρο, όπως ο Θ. Κωτσόπουλος, η Μιράντα Μιράτ, η Δέσπω Διαμαντίδου, η Καίτη Ασπρέα και άλλοι, δε θυμάμαι ακριβώς ποιοι και ιδρύσαμε το «Θέατρο 36». Μια ομάδα που να κάνει ένα προοδευτικό θέατρο, ένα πρωτοποριακό θέατρο για την εποχή που λέγαμε με όνειρα. Και ο Θάνος Κωτσόπουλος στην πρώτη συνεδρίαση που κάναμε, στην πρώτη ανταλλαγή απόψεων λέει: «Θα γράψω στον Καρούσο που βρίσκεται τώρα στο Παρίσι ένα γράμμα και θα του πω ότι είναι ανάμεσά μας, σχετικά με το «Θέατρο 36» και να φροντίσει για το ρεπερτόριο, να βρει έργα και να ΄ρθει».

Η Πολυξένη Τζαβαλά, η «καπετάνισσα», μάνα του Τζαβαλά Καρούσου

Ύστερα από μερικούς μήνες γύρισε ο Καρούσος. Πήγα και τον υποδέχτηκα στο σταθμό, γιατί ερχότανε με το τρένο και για να του κάνω πρόταση να ΄ρθει στο θίασο της Κατερίνας (σ.σ. Κατερίνας Ανδρεάδη). Πράγματι τον πήρα κι ανεβήκαμε στο σπίτι της Κατερίνας που ήτανε στην Πλάκα. Συμφωνήσαμε και παρουσιάστηκε σ΄ ένα έργο του Ζιρωντού. Έπαιξε μια βδομάδα, δέκα μέρες όπου την δεκάτη μου τηλεφωνεί η μάνα του, η ωραία αυτή αρχόντισσα, η καπετάνισσα όπως τη λέγαμε. «Τον Καρούσο τον πιάσανε». Τον πιάσανε; πως; που… ανησυχία… τι θα κάνει τώρα, θα κλείσει το θέατρο; Δεν μπορούμε το βράδυ να κάνουμε παράσταση. Σ΄ ενέργεια την Κατερίνα να βάλουμε μπρος, να δούμε κόσμο…

Πάμε λοιπόν στην Γενική Ασφάλεια και βρίσκουμε τον Καρούσο. Επάνω στην οδό Στουρνάρα, γωνία Στουρνάρα και Πατησίων, που έγινε αργότερα πολυκατοικία και καθόταν η Βέμπο, σ΄ αυτή τη γωνία ακριβώς ήτανε η Γενική Ασφάλεια, σ΄ ένα παλιό κτίριο, σε κάτι διαδρόμους… δε θυμάμαι ποιος ήταν ο διοικητής της Ασφάλειας. Τον φέρανε στο γραφείο εκεί, τον είδαμε. Έκλεισε το θέατρο για δυο τρεις μέρες. Διαπραγματεύσεις επί διαπραγματεύσεων και τελικά καταφέραμε να τον βγάλουμε. Βγήκε από την Ασφάλεια και συνέχισε τις παραστάσεις. Στην έρευνα που κάνανε στο σπίτι του μπαμπά σου, βρήκανε το γράμμα αυτό του Κωτσόπουλου που είχε στείλει για το «Θέατρο 36», ενοχοποιήθηκε, μεγάλη ενοχοποίηση έγινε όλων αυτών για το περιεχόμενο του γράμματος που είχε πράγματα θεατρικά και δεν είχαν καμιά σχέση με την πολιτική. Γιατί το θέατρο θέλει πάντα καινούργια έργα και προβληματισμούς.

Στη «Ναπολιτάνικη Ταραντέλλα» 1952

Πέρασαν χρόνια και χρόνια. Συνεργαστήκαμε στην κατοχή, στην αντίσταση, ήταν πάντοτε από τα ενεργά μέλη της αντίστασης, φλογερός. Υπήρξε από τα πρώτα μέλη, τα ιδρυτικά μέλη που σχημάτισαν το Ε.Α.Μ. μέσα στο Θέατρο. Όχι μόνο στο θέατρο αλλά και ευρύτερα στο χώρο των Γραμμάτων και Τεχνών δηλ. στο ΕΑΜ Καλλιτεχνών.

Στην κατοχή ήταν παρόν σ΄ όλες τις εκδηλώσεις που γινόταν τότε. Πότε για την επιστράτευση που ήθελαν να κάνουν οι γερμανοί, για το ένα, για το άλλο ήταν από τα δρώντα μέλη του Ε.Α.Μ. Καλλιτεχνών. Φυσικά όλη αυτή η συμμετοχή του κι ο αγώνας του στην αντίσταση ήταν ένα επιβαρυντικό στοιχείο για το φάκελό του στην Ασφάλεια. Κι έτσι, όταν κάποτε ήρθε η απελευθέρωση και συνέβησαν αυτά που συνέβησαν, όλα τα γεγονότα, ο Δεκέμβρης κτλ. κτλ. βρέθηκε κι ο Καρούσος μαζί με χιλιάδες άλλους αντιστασιακούς έξω από την Αθήνα, στη Λάρισα.

Δεν είμαστε μαζί στην πορεία της Πάρνηθας. Αλλά έμαθα την περιπέτειά του ένα σημείο ως τη Χλεμποτσάνη, έτσι το λέγαμε το χωριό, ως εκεί φτάσαμε μαζί. Μετά τη Θήβα που ξαφνικά βγήκαν τα χωνιά και φωνάξανε να προχωρήσουμε και να φύγουμε όλοι προς τα πάνω εκεί, χαθήκαμε. Και ξανασυναντηθήκαμε στη Λάρισα. Στη Λάρισα πια ο Καρούσος με πρωτοβουλία του σχημάτισε αμέσως ένα πυρήνα από ηθοποιούς και μ΄ αυτούς έκανε τον πρώτο θίασο της Ελεύθερης Ελλάδας, άλλος ένας θίασος είχε γίνει στα Τρίκαλα με επικεφαλής τη Μιράντα, ο οποίος προχώρησε επάνω προς την Κοζάνη, προς τη Δ. Μακεδονία. Ο Καρούσος έκανε αμέσως πρόβες και άρχισε τις παραστάσεις.

Στην ερώτηση για τη συμμετοχή των ηθοποιών σ΄ αυτή την περίοδο απαντά ο κ. Γιολάσης. «Αρκετά, αρκετά μεγάλη και σημαντική, ήταν περί τους πενήντα ηθοποιοί και και συγγραφείς, όπως ο Ασημάκης Γιαλαμάς και άλλοι. Εγώ γύρισα στην Αθήνα προτού γίνει η Βάρκιζα, προτού γίνει η συμφωνία της Βάρκιζας».

Εδώ στην Αθήνα, ο τύπος που έμεινε τότε, κάτι φυλλάδες, κάτι εφημερίδες, οργίαζε ο Κουλουμβάκης. Κι ο Μαμάκης έβγαζε κάποια εφημερίδα , δε θυμάμαι πως τη λέγανε. Και την ημέρα που εγώ έφτασα στην Αθήνα παράνομα, διαβάζω σ΄ αυτή τη λαθρόβια την εφημερίδα ότι: «Τον Καρούσον τον εκτελέσανε την τάδε ημερομηνία κάπου έξω από τη Λαμία, και αυτή την ημέρα που εγώ ήμουνα μαζί με τον Καρούσο στην Λάρισα. Και δεν άντεξα και πήγα στο σπίτι του. Και είδα τη Λέλα και της είπα: «Ότι σ΄ αυτές τις ημερομηνίες ήμουν μαζί με τον Καρούσο, μην πιστεύετε τίποτε, όλα αυτά είναι ψέμματα, γιατί ήμουν μαζί με τον Καρούσο». Κι ήταν μια λύτρωση. Ε… αργότερα, όταν γυρίσανε στην Αθήνα μετά τη Βάρκιζα… άρχισε το γνωστό κυνηγητό των αντιστασιακών.

Εξόριστος στην Ικαρία 24-6-1948. Ο Τ. Καρούσος πρώτος από αριστερά στην πίσω σειρά.

Ομαδική φωτογραφία στην Ικαρία 25-6-1948.

Υπάρχει μια αναφορά στο καλοκαίρι του 1947. Ο κ. Γιολάσης λέει: Μετά ξανασυναντηθήκαμε στη Μακρόνησο. Στην Ικαρία δεν ανταμώσαμε, αλλού ήμουν εγώ, αλλού ήταν εκείνος. Συναντηθήκαμε κάτω από φοβερές συνθήκες εκεί, στις σκηνές που ζούσαν οι εξόριστοι. Μ΄ ένα διαρκές άγχος εξ αιτίας της υγείας του και της ευαισθησίας του που χειροτέρευε τα πράγματα. Αλλά χαρακτηριστικό ήταν, ότι μέσα στην πειθαρχημένη αυτή διαβίωση, όπως την έλεγαν, ήταν μια όαση ο Καρούσος για τα παιδιά στις σκηνές. Ήταν πολύ κοντά οι σκηνές μας.

Ομαδική φωτογραφία διανοουμένων στο Μακρονήσι το Σεπτέμβρη του 1949. Διακρίνονται από αριστερά προς τα δεξιά: Γιώργος Γιολάσης, Μενέλαος Λουντέμης, Δημ. Φωτιάδης, Μάνος Κατράκης, Τζαβαλάς Καρούσος, Νικ. Παπαπερικλής, Γιάννης Ιμβριώτης, Κώστας Ματσακάς.

Η προσωπικότητά του τον ξεχώριζε εντελώς. Εγώ είχα προηγηθεί στη Μακρόνησο και ήμουν με τους στρατηγούς Σαράφη και Αυγερόπουλο και τους άλλους στρατιωτικούς που είχαν πάει πρώτοι στη Μακρόνησο. Ο Καρούσος ήταν σχεδόν όλες τις ώρες που μας άφηναν να βλεπόμαστε και να μιλάμε, εκεί στη σκηνή μας. Με ατελείωτες συζητήσεις και κουβέντες με το Σαράφη, τον Αυγερόπουλο και με άλλους. Κάναμε κρυφά φιλολογικά απογεύματα μέσα στη σκηνή, ν΄ απαγγέλει ποίηση. Ε… στη φοβερή αυτή ζωή της εξορίας, εκεί, ήταν μια όαση η μορφή του Καρούσου.

Ομαδική φωτογραφία διανοουμένων Αη-Στράτης 6-12-1950. Διακρίνονται από αριστερά προς τα δεξιά: Μάνος Κατράκης, Δημήτρης Φωτιάδης, Κώστας Μπαλαδήμας, Τζαβαλάς Καρούσος, Γιώργος Γιολάσης, Ευθύφρων Ηλιάδης, Δημόπουλος (τεχνικός). Κάτω, Παύλος (τεχνικός), Γιάννης Ρίτσος.

Μετά τη Μακρόνησο έγινε η μετάθεσή μας στον Αη-Στράτη. Εκεί στον Αη-Στράτη είχαμε και επισκέψεις. Τον είχαμε βάλει να μένει σε σπίτι. Σαν ομάδα είχαμε ζητήσει από τη χωροφυλακή να μας επιτρέψει να νοικιάσουμε σπίτια στο χωριό, για τους πιο ευαίσθητους στην υγεία, τους φιλάσθενους, ανάμεσα σ΄ αυτούς έμεινε κι ο Καρούσος σε σπίτι για ένα διάστημα. Αλλά, εκεί πια στον Αη-Στράτη μετά το ΄50, είχαμε, ας πούμε περισσότερες ελευθερίες απ΄ ότι στη Μακρόνησο και κάποια άνεση. Ε… εκεί άρχισε και κάποια δράση. Έτυχε να ΄ναι εκεί ηθοποιοί, ο Μάνος ο Κατράκης, ο Μπαλαδήμας, ο Φάνης ο Καμπάνης και άλλοι ηθοποιοί και σιγά-σιγά έγινε ένας θεατρικός πυρήνας και με ερασιτέχνες για ν΄ αρχίσει η ψυχαγωγία του στρατοπέδου. Ο Καρούσος ανέβασε τους «Πέρσες» μια παράσταση που μπορούσε να σταθεί θαυμάσια. Είχαμε κάνει ένα θέατρο, πολύ ωραίο, αμφιθεατρικό σε μια πλαγιά της χαράδρας.

Ομαδική φωτογραφία στο Νοσοκομείο Λήμνου 31-1-1951

Καλέσαμε όλο το χωριό που ήτανε πενήντα οικογένειες. Και πολλοί απ΄ αυτούς έβλεπαν για πρώτη φορά στη ζωή τους θέατρο. Θυμάμαι ο Φάνης Καμπάνης έκανε την Ατόσσα, πως είχαμε κάνει θαυμάσιες περούκες με μαλλί από τα πρόβατα αλλά όλα τόσο αριστοτεχνικά φτιαγμένα, που νόμιζες ότι τα έκανε ο καλύτερος περουκιέρης. Ο Κατράκης ανέβασε τη «Βαβυλωνία» του Βυζάντιου, μετά στη συνέχεια ο Καρούσος την «Απαγωγή της Σμαράγδας». Πέρασαν δύο χρόνια κι ύστερα από δύο χρόνια, κάποτε ήρθε η στιγμή να φύγουμε. Ελευθερωθήκαμε απ΄ εκεί, αλλά ήρθαμε εδώ στην Αθήνα σε μεγαλύτερη σκλαβιά διότι είμαστε σαν «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».

Προσωπογραφία με κάρβουνο του Τ. Καρούσου από τον Χρήστο Δαγκλή.

Δεν μπορούσαμε να δουλέψουμε, ο Καρούσος ήταν αποδιοπομπαίος από παντού. Ευτυχώς που βρήκαμε στο σπίτι του Καρούσου μια παρακαταθήκη από τραχανά, που είχε φροντίσει να μας στείλει η μάνα του, η καπετάνισσα. Πότε ο Καρούσος, πότε η Δέσπω… Ύστερα από μερικούς μήνες τον ξανάπιασαν, ξαναπήγε στον Αη-Στράτη. Γύρισε μετά από ένα εξάμηνο και συνεργάστηκε με το Βέμπο…»

Απόφαση εκτόπισης στην Ικαρία (1948)

Απόφαση εκτόπισης στον Άη-Στράτη (1957)

Τα πληροφοριακά στοιχεία και οι περισσότερες φωτογραφίες έχουν ληφθεί από το βιβλίο «1904-1994 Τ. Καρούσος 90 χρόνια» [ISBN 960-85552-0-5] της Δέσπως Καρούσου.