Ένα πρόσφατο φωτογραφικό «ταξίδι» στους μαθουσάλες της λευκαδίτικης υπαίθρου

Yπεραιωνόβιo ελαιόδεντρo στον Άγιο Νικήτα Λευκάδας (περίμετρος μετρημένη στη βάση 11,20 μ. περίπου)

«Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις.»

Οδυσσέας Ελύτης

Η αναζήτηση υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων, από τα πολλά που σώζονται ακόμη στον τόπο μας, την Λευκάδα, ύστερα από ένα αίτημα εκπαιδευτικού ιδρύματος με αποδέκτη την συνταξιδιώτισσά μας, ήταν η αφορμή γι΄ αυτό το πρόσφατο φωτογραφικό μας «ταξίδι».

Όπως σημειώνει σε παλιότερη ανάρτηση στη σελίδα μας ο γεωπόνος κ. Μπάμπης Λάζαρης, ένας άριστος γνώστης της λευκαδίτικης υπαίθρου: «Στον τόπο μας συναντά κανείς σε πολλά μέρη υπεραιωνόβιες ελιές, ζωντανά μνημεία της φύσης, της ιστορίας και της παράδοσης. Όσο μπορούν και αντέχουν ακόμα στην τουριστική λαίλαπα, στέκονται εκεί ακοίμητοι φρουροί και παραστάτες της πορείας του λαού μας. Στο ζαρωμένο κορμό τους θαρρείς πως είναι γραμμένη ολόκληρη η Ιστορία του Λευκαδίτη αγρότη… Ο βασανισμένος κορμός τους, ο σκεβρωμένος, που τον πλάσανε όλοι οι αέρηδες σπρώχνοντάς στον κατά τη δική τους βούληση δίνει την αίσθηση μιας αιώνιας και αδιάκοπης πάλης, μια εικόνα που θυμίζει πολύ τον άνθρωπο στη διαρκή πάλη του με το πεπρωμένο. Μπροστά από την Ασπρολιά μας έχουν περάσει κάθε λογής δυνάστες όπως οι Ρωμαίοι Κόμητες Ορσίνι, Βασιλιάδες Ανδηγαυοί, ο διαβόητος Γρατιανός Τζώρτζης, η δυναστεία των Τόκκων, Τούρκοι Αγάδες, Ενετοί φεουδάρχες (1684-1797) με τελευταίους τους Άγγλους κατακτητές που έφυγαν το 1864».


Απομεινάρια αρχαίου πέτρινου ελαιοτριβείου στην οδό Φιλοσόφων (Φωτογραφίες: Μπάμπης Λάζαρης).

Ο ίδιος γράφει επίσης ότι: «Στη Λευκάδα είναι βέβαιο ότι η ελαιοκαλλιέργεια υπήρχε τουλάχιστον πριν από 2000 χρόνια από σήμερα. Κατά την διάνοιξη της οδού Φιλοσόφων κοντά στο Νεκροταφείο της πόλης βρέθηκαν σημαντικά ευρήματα όπως πέτρινα ελαιοπιεστήρια, δεξαμενές και πιθάρια λαδιού αλλά το πιο σημαντικό όλων ήταν οι πυρήνες (κουκούτσια) από ελιές που βρέθηκαν σε μεγάλο αριθμό κατά τη διάρκεια των ανασκαφών. Μια απλή παρατήρηση και σύγκριση των κουκουτσιών έδειξε απόλυτη ομοιότητα με τα κουκούτσια της Ασπρολιάς, της ποικιλίας που καλλιεργούμε μέχρι σήμερα σ’ όλο το νησί… Γενικό συμπέρασμα είναι και όλα τα ιστορικά στοιχεία το επιβεβαιώνουν πως η καλλιέργεια της ελιάς εδραιώθηκε και πήρε ουσιαστική θέση στην αγροτική οικονομία των νησιών μας κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας».

Yπεραιωνόβιo ελαιόδεντρo στο Φρύνι Λευκάδας (περίμετρος μετρημένη στη βάση 10 μ. περίπου)

Δεν γνωρίζουμε αν έχει γίνει ποτέ καμιά συστηματική προσπάθεια για την καταγραφή όλων αυτών των υπεραιωνόβιων ελαιόδεντρων, πόσο μάλλον για τη ραδιοχρονολόγησή τους (με τη χρήση του ραδιενεργού ισοτόπου του άνθρακα C-14), που θεωρείται η εγκυρότερη μέθοδος για αιωνόβια ελαιόδεντρα¹. Το πρόβλημα είναι όμως ότι δε μπορεί να εφαρμοστεί η μέθοδος αυτή αν, λόγω της μεγάλης ηλικίας ενός δέντρου, δεν υπάρχει καρδιόξυλο². Όπως σημειώνει επίσης η Ειρήνη Τσαρούχα η κλασική µέθοδος που βασίζεται στον αριθµό των ετήσιων δακτυλίων παρουσιάζει πολλές δυσκολίες εφαρµογής λόγω της ιδιάζουσας οργάνωσης του κορµού του δέντρου. Μία χονδρική προσέγγιση της ηλικίας των παλαιών ελαιοδέντρων µπορεί να γίνει µε βάση τα στοιχεία της περιµέτρου ή της µέγιστης ακτίνας του κεντρικού συµπαγούς κορµού, µετά από προσδιορισµό του µέσου ετήσιου αριθµού ακτινικής ανάπτυξης του ελαιοδέντρου.

Αυτές οι δύο προσεγγιστικές μέθοδοι για μια πρώτη και αρκετά χοντροειδή εκτίμηση της ηλικίας των ελαιοδέντρων έχουν ως εξής:

Α) Η ηλικία T είναι συνάρτηση της υποθετικής ετήσιας αύξησης του κορμού (μεταξύ 0,5 και 1,5 χιλιοστών) επί την ακτίνα του κορμού μετρημένης στο ύψος των 0,80 μέτρων. Για παράδειγμα, κορμός με μέγιστη ακτίνα R= 120 cm και μέσο ρυθμό ακτινικής αύξησης r=0,8 mm/έτος θα έχει ηλικία Τ= R/r = 1200:0.8 = 1500 ετών.³

Β) Η ηλικία Τ = 26,87+99,7 x M, όπου Μ η περίμετρος σε μέτρα μετρημένης στο ύψος των 0,80 μέτρων. (εξίσωση Gleichung – Όθων Μιχαλάς, Κέρκυρα)⁴.

Εκείνο όμως που σίγουρα γνωρίζουμε είναι ότι πολλά από αυτά τα υπεραιωνόβια ελαιόδεντρα, τους μαθουσάλες του χαρακτηριστικού λευκαδίτικου τοπίου, που τα συναντά κανείς και στον κάμπο της Λευκάδας («Ο θείος ελαιώνας», Αλαφροΐσκιωτος. O Βαθύς Λόγος, Άγγελος Σικελιανός), έχουν πέσει θύματα της αστικοποίησης των τελευταίων δεκαετιών και της αλλαγής χρήσεων γης (εκρίζωση).

O «θείος ελαιώνας» της Λευκάδας σε φωτογραφία του 1965 (Πηγή: MERIAN, Heft 11/XVIII)

Η πιο πάνω φωτογραφία που δημοσιεύτηκε το Νοέμβριο του 1965 στο γερμανικό ταξιδιωτικό περιοδικό MERIAN (KORFU und die Ionischen Inseln, Heft 11/XVIII) και έχουμε στο αρχείο μας είναι αποκαλυπτική για το τι εννοούμε. Η λεζάντα της φωτογραφίας γράφει: «Πίσω από το ποτάμι των ελαιοδέντρων η πόλη Λευκάς».

Yπεραιωνόβιo ελαιόδεντρo στους Καρυώτες Λευκάδας (χώρος περιφραγμένος)

Το πιο παλιό ίσως ελαιόδεντρο του νησιού μας βρίσκεται στην περιοχή του Αγίου Νικήτα. Όταν το είχαμε φωτογραφήσει και αναρτήσει πριν δυόμιση περίπου χρόνια, γράφοντας τότε ότι θα άξιζε η χρονολόγηση και η ανάδειξή του, ένας ντόπιος, ο κ. Αντώνης Περδικάρης, είχε σχολιάσει ότι «η ελιά έχει χρονολογηθεί και φαίνεται ότι προέρχεται από την αρχαία εποχή», ενώ στην τωρινή επίσκεψή μας, ακούσαμε από μια αλλοδαπή επισκέπτρια του οικισμού, που ίσως και να μένει μόνιμα στο χωριό, ότι περιγράφεται σε ξενόγλωσσους τουριστικούς οδηγούς να έχει ηλικία άνω των 3.000 ετών. Ίσως το δεύτερο να είναι και υπερβολή.

Yπεραιωνόβιo ελαιόδεντρo στον Επίσκοπο Λευκάδας (χώρος περιφραγμένος)

Αυτή τη φορά είχαμε και μετροταινία μαζί μας προκειμένου να μετρήσουμε την περίμετρο του ελαιόδεντρου. Όπως όμως εκ των υστέρων διαβάσαμε η μέτρηση αυτή θα πρέπει να γίνεται σε ύψος 0,8 μέτρων (στήθους), ενώ εμείς εσφαλμένα μετρήσαμε την περίμετρο στη βάση, και είναι 11,20 μ. περίπου, οπότε θα αποφύγουμε την χρονολόγηση με την προσεγγιστική μέθοδο και σύμφωνα με την πιο πάνω εξίσωση: Τ (ηλικία) = 26,87+99,7 x M (περίμετρος) – απλά την παραθέτουμε για όποιον θα ήθελε να προβεί ο ίδιος σε μία χονδρική προσέγγιση της ηλικίας παλαιών ελαιοδέντρων.

Ένα άλλο υπεραιωνόβιο ελαιόδεντρο που επίσης μετρήσαμε βρίσκεται σε δημοτικό χώρο εντός του Φρυνίου. Η περίμετρός του (μετρημένη πάλι από τη βάση) είναι γύρω στα 10 μ.. Στον Επίσκοπο, στην περιοχή «Παλιούρι» μετρήσαμε ακόμη ένα με περίμετρο 7 μ. περίπου, όπως επίσης και στην περιοχή των Καρυωτών με περίμετρο 7,20 μ., ενώ κάποια άλλα ελαιόδεντρα στις ως άνω περιοχές, δεν μπορέσαμε να τα μετρήσουμε (τα φωτογραφήσαμε μόνο από μακρυά) αφού ο χώρος ήταν περιφραγμένος.

¹ Ηλίας Γιαννίρης, «Μια πρώτη εκτίμηση της ηλικίας αιωνόβιων ελαιοδέντρων στην Ικαρία, σε σύγκριση με άλλες μεσογειακές περιοχές (Λακωνία, Πορτογαλία, Κέρκυρα, Ιταλία, Κρήτη, Κύπρο)», Ικαρία, Νοέμβριος 2019.
² Ειρήνη Τσαρούχα, «Ανάλυση και αξιολόγηση του τοπίου αρχαίων ελαιώνων στη Μεσόγειο. Προστασία διατήρηση και ανάδειξή τους ως προστατευόμενες περιοχές», μεταπτυχιακή διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 2011. http://ikee.lib.auth.gr/record/128426/files/tsaroucha.pdf
^{3 ΣΕΔΗΚ Προσδιορισμός ηλικίας Επιστημονικη Ομάδα Εργου: Δρ. Αντ. Βασιλάκης – Αρχαιολογος, Δρ. Αναγεια Σαρπακη – Αρχαιοβοτανολογος, Δρ. Νικ. Μιχελακης – Γεωπόνος, Δ. Καρτσάκης – Δασκαλος (Λυριτζής 1994, polelia.sedik.gr, Κρήτη) http://polelia.sedik.gr/age.html}^{4 Dr. Sten Gillner και Prof. Dr. Andreas Roloff, Εκτίμηση της ηλικίας των δέντρων της ελιάς (Olea europaea L.λατινική ονομασία ελιάς) με βάση τις μεθόδους ανάλυσης των ετήσιων δαχτυλιδίων στην Στρογγυλή Κέρκυρας, Ελλάδα. http://www.enosieptanision.gr/files/%CE%A4%CE%B5%CE%BB%CE%B9%CE%BA%CE%AE%20%CE%88%CE%BA%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7%20%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%AD%CF%81%CE%B3%CE%BF%CF%85.pdf}