Πότε συστάθηκε ο οικισμός της Εξάνθειας

Του Γιάννη Βλάχου

Υποψίες για την ύπαρξη διάσπαρτων ανθρώπινων εγκαταστάσεων υπάρχουν ακόμη και από την εποχή των Τόκων. Ο Π.Γ. Ροντογιάννης στην ιστορία του αναφέρει ότι «μπορούμε να υποπτευτούμε οικισμούς αυτής της περιόδου (των Τόκκων) στην περιοχή της Εξάνθειας όπου υπάρχουν τα τοπωνυμικά Παλιό χωριό, Κοντριάδα, Λακκοχώρια, Κατωτικό» τους οποίους μάλιστα αναφέρει σαν μεσαιωνικούς.

Οι θέσεις αυτές, οι οποίες συνιστούν κοινότητες χωρικών, δεν σημαίνει ότι είχαν τον χαρακτήρα που μας είναι σήμερα οικείος από την αυτονόητη λέξη “χωριό”. Πόσο μάλλον για οικισμούς. «Αξίζει να αναρωτηθούμε μήπως υπό την λέξη «χωρίον» που εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται για πολλούς αιώνες και εξακολουθεί άλλωστε να χρησιμοποιείται, δεν κρύβονταν διαφορετικές πραγματικότητες ήταν οι φεουδαλικές γαίες που περιέκλειε αδελφότητες καλλιεργητών»¹.

Σταδιακά η διατύπωση «χωριό» τείνει να σημαίνει μια φορολογική ενότητα που περιλαμβάνει όλους εκείνους που είχαν δικαιώματα κτήσης μέσα σε αυτήν, για να καταλήξει στην σημασία του κατοικημένου χώρου. Η συγκεκριμένη ταυτότητα, του οικιστικού πυρήνα, με την κοινή εκκλησία και την καλλιεργήσιμη γη, μορφοποιείται μετά τον 16ο αιώνα, και είναι το αποτέλεσμα μιας μακραίωνης διαδρομής, συσσωμάτωσης των διάσπαρτων καλλιεργητών, υπό την πίεση των φεουδαρχικών θεσμών και αργότερα αστικών.

Σύμφωνα με τα οθωμανικά κατάστιχα τεκμηριώνονται δύο περιοχές που κατά την περίοδο της Οθωμανικής κυριαρχίας θα συσσωματώθηκαν και θα δημιούργησαν την οικιστική ενότητα της Εξάνθειας. Το Βλαχοχώρι και την Κοντριάδα. Το Βλαχοχώρι, συνιστά φορολογική ενότητα, γύρω από τον Αϊ Νικόλα το σημερινό νεκροταφείο. Καταγράφεται στα οθωμανικά κατάστιχα το 1520 και το 1563. Έκτοτε παύει να εμφανίζεται και αποτελεί πιθανά την κύρια οικιστική μονάδα που δημιούργησε το “χωρίο” Εξάνθεια.

Η φορολογική ενότητα της Κοντριάδας αποτελεί ξεχωριστό “χωρίο” (Condriada) και στους Βενετικούς χάρτες του Alberti και Coronelli φαίνεται να περιλαμβάνει τον Καστανιά και τον Μακρύκαμπο ανατολικά, δυτικά το Μέγα βουνό, πιθανόν τμήμα της περιοχής Απάνω Αλώνι, τοπωνυμικά Καραβιάς, θέτοντας οριακά εκτός, το εκκλησάκι που σήμερα λέγεται Παναγία στην Ράχη στο Καλαμίτσι. Εμφανίζεται σε όλες τις καταστιχώσεις των Οθωμανικών τεκμηρίων από το 1520 και αποτελεί προσοδοφόρα μονάδα φθίνοντας έως και το 1651. Σταδιακά θα πρέπει να μειώνεται πιθανόν και ο πληθυσμός της.

Η Εξάνθεια αποτελεί ξεχωριστή εδαφική ενότητα στους Βενετικούς χάρτες του Alberti και Coronelli και φαίνεται να οροθετείται από τις τοπωνυμικές θέσεις Λεστής , βόρειο-ανατολικά περιλαμβάνει τις πλαγιές του Μέγα Όρους, περικλείνει τον οικισμό του Δρυμώνα και με όριο το ρέμα Δαφνιάς βρέχεται από τον μικρό κολπίσκο του Αγίου Νικήτα ενώ βορειοδυτικά κλείνει τμήμα της λαγκαδιάς Πλατύ Λαγκάδι η Πετρολάγκαδο με κατεύθυνση προς την Μεγάλη Ράχη ( Άγιος Νικήτας) και την ενδοχώρα, λέγονταν δε Δρυμώνας (Drymoni).

Στα οθωμανικά κατάστιχα εμφανίζεται καταγεγραμμένη για πρώτη φορά το 1613/14. Τα «τούρκικα τεφτέρια» θεωρούνται οι αρχαιότερες έως τώρα καταγραφές. Από το 1563 έως το 1613 μεσολαβούν πενήντα χρόνια. Το 1613 η Εξάνθεια καταστιχώνεται για 18 νοικοκυριά ενώ για το Βλαχοχώρι στο εξής δεν υπάρχει εγγραφή. Εγγράφεται μάλλον στα νοικοκυριά της Εξάνθειας πράγμα που σημαίνει ότι ενσωματώνεται σε αυτήν. Έως και το 1651 θα πρέπει να ενσωματώθηκε και η Κοντριάδα. Άρα η ίδρυση της Εξάνθειας, ανεξάρτητα από τις αλλαγές που θα ακολούθησαν κατά την Ενετική κατάκτηση του νησιού και αργότερα, θα πρέπει να ανάγεται κατά στο διάστημα 1613-1650.

1. Νίκος Ε. Καραπιδάκης, Από τις Αδελφότητες καλλιεργητών στο χωρίον (Πρακτικά Ζ΄ Πανιονίου Συνεδρίου, Λευκάδα 26-30 Μαΐου 2002, τ. Β΄)

Κείμενο και επεξεργασία χάρτη Γιάννης Βλάχος