«Αλλέως θέλομεν δώσει την άδειαν να ψαλή φρικτόν επιτίμιον αφορισμού…»

Χειμώνες παλιά στο χωριό… Τα κούτσουρα να καίνε στη γωνιά, κρύο της αρκούδας -καλά λένε ότι έχει αλλάξει ο καιρός- κι ο αέρας να μπαίνει απ΄ όλες τις χαραμάδες, που ήταν μπόλικες. Zεσταινόσουν μπροστά και πιο πίσω άστα να πάνε!

Οι προμάδες στην ημερήσια διάταξη, καμιά πατάτα στη χόβολη, οι λεμονόκουπες για τις χιονίστρες να γίνονται δυσεύρετες. Κάπου εκεί ήταν που άρχιζαν και οι ιστορίες. Ξεκίναγαν συνήθως από τους Τούρκους και το Μπιζάνι για να φτάσουν στην πιο πρόσφατη ιστορία του τόπου μας. Τους Αμίτες (ΕΑΜίτες), τους Ιταλογερμανούς, το ξύλο, την τρομοκρατία και τις λεηλασίες από τις συχνές επιδρομές των κατσαπλιάδων στα χωριά μας, στα χωριά του Αλεξάνδρου.

Κι όλα αυτά ανάκατα με άλλες ιστορίες για αερικά και νεράιδες, για σατανάδες και βρυκολάκους … για αφορισμούς¹. Που έπαιρναν μυθικές διαστάσεις στο παιδικό μας τότε μυαλό. Κι άντε μετά να πας προς νερού σου, που έπρεπε αναγκαστικά να βγεις και έξω από το σπίτι.

Τούς αφορισμούς θα πρέπει να τους είχαν ζήσει έτσι παραστατικά που τα έλεγαν. Τα γεγονότα πάντως και το όλο τελετουργικό του αφορισμού γινόταν ένα κουβάρι ανάκατο με τις υπερβολές και τη μυθοπλασία όπως συχνά συμβαίνει. Σε τρίστρατα και σταυροδρόμια, λέει, γινόταν, με τους παπάδες να φοράνε τα ράσα ανάποδα. Ανάποδα γύριζαν ακόμη και τις προστιές. Μύθος, μάλλον, τα περισσότερα.

Γεγονός όμως είναι, και ίσως να υπάρχει κάπου επίσημα καταγεγραμμένο, ότι στα Κολυβάτα Αλεξάνδρου Λευκάδας είχαν γίνει παλιά δυο αφορισμοί. Ο ένας αφορούσε κάποιον ονόματι Λιέρικο, μάλλον για παρατσούκλι πρόκειται, που είχε κλέψει τα γουρούνια του γέρου Αντρειά. Θα πρέπει να ήταν Κολυβάς στο επίθετο, αφού ακόμη και μέχρι σήμερα συνηθίζεται να λέγεται από τους Κολυβαίους σε κάθε μεγάλη αναποδιά: «Πληρώνουμε τα γουρούνια του Λιέρικου!» ή εν είδει ρητορικού ερωτήματος: «Μα καλά τις αμαρτίες του Λιέρικου πληρώνουμε;»

Ο άλλος αφορισμός, όπως έχει φτάσει στα αυτιά μας, είχε να κάνει με κάποιον Παράρη, κι αυτό μάλλον παρατσούκλι θα ήταν. Λέγεται ότι ήταν νόθος γιος κάποιου Δαμιανή και ότι αφορίστηκε για το κλέψιμο των ασημένιων καντηλιών του Αγίου Νικολάου, ενοριακού ναού του χωριού. Λέγεται επίσης ότι τα καντήλια είχαν δωρίσει μέλη της οικογενείας του στην εκκλησία και όταν ήρθε σε οικονομική στενότητα τα έκλεψε πράγματι, με την υπόσχεση να τα αντικαταστήσει αργότερα.

Στο διπλανό με τα Κολυβάτα οικισμό του Αλεξάνδρου (Μαυρογιαννάτα) γίνεται λόγος, καίτοι πληθυσμιακά μεγαλύτερος, για έναν μόνο αφορισμό. Είχε να κάνει με την κλοπή ενός πάλου (= εργαλείο που χρησίμευε σε γεωργικές εργασίες, ιδίως ξελογγώματα). Έτσι έχει μείνει και η φράση που θυμούνται ακόμα οι παλιότεροι: «Όξω ο πάλος του Ανανία».

Ο Γάλλος πρόξενος στα Επτάνησα Αντρέ Γκρασσέ ντε Σαιν – Σωβέρ (Grasset de Saint-Sauveur) περιγράφει μία σκηνή ενός κατά παραγγελία αφορισμού (ο καθένας μπορούσε να το κάνει για έναν εχθρό του καταβάλλοντας ένα χρηματικό ποσό) ως εξής:

«Αλλά η πιο αποδοτική πηγή πόρων και ταυτόχρονα πανίσχυρο μέσο για τη διατήρηση του λαού σε μία κατάσταση γελοίας ευπιστίας, ήταν ο αφορισμός. Με ένα ασήμαντο πρόσχημα, κάθε Έλληνας μπορούσε να πετύχει τον αφορισμό του γείτονά του. Εκείνος πάλι είχε τη δυνατότητα να ανταποδώσει τον αφορισμό κι έτσι, ισοφαρίζοντας, να εξαφανίσει το επιτίμιο που εξαπέλυσε εναντίον του ο εχθρός. Ο ίδιος παπάς πραγματοποιούσε τα αναθέματα με τον ίδιο ζήλο και για τους δύο. Αυτοί οι κεραυνοί της εκκλησίας στοίχιζαν ακριβά στους ανόητους που τους αποζητούσαν.

Η τελετή ήταν δημόσια και γινόταν στον δρόμο μπροστά στο σπίτι του υποψήφιου για αφορισμό. Μεγαλύτερη ήταν η επιτυχία αν πλήρωνε κανείς αρκετά για να χωροστατήση στον αφορισμό ο ίδιος ο Πρωτοπαπάς. Σ΄ αυτήν την περίπτωση πήγαινε στον ωρισμένο τόπο με πένθιμο ράσο κρατώντας ένα κατάμαυρο κερί στο χέρι. Μπροστά του βάδιζαν παπάδες κρατώντας ένα μεγάλο σταυρό και μία μαύρη σημαία. Ακολουθούσαν άλλοι παπάδες βουτηγμένοι κι αυτοί στα μαύρα. Ο Πρωτόπαπας συνώδευε την απαγγελία του αφορισμού με σπασμωδικές χειρονομίες. Ύστερα έφευγε τινάζοντας το ράσο του.

Από τη στιγμή αυτή απαγορευόταν στον αφορισμένο να πατήση το πόδι του στην εκκλησία. Για να αποκατασταθή έπρεπε να εξακοντίση έναν αντιαφορισμό. Αν δεν είχε τα μέσα έφθανε στα έσχατα για να λυτρωθή. Σκότωνε τον εχθρό του. Ο λαός επηρεαζόταν πολύ από τον αφορισμό ώστε νόμιζε πως η γη έτρεμε τη στιγμή που ακουγόταν το ανάθεμα. Είδα ανθρώπους να εκδηλώνουν τον τρόμο τους με κραυγές. Είχαν καταληφθή από πανικό λες και γινόταν σεισμός»².

Αφορισμοί είχαν γίνει σε πολλά χωριά της Λευκάδας κι είχαν κυρίως να κάνουν με κλοπές. Το κείμενο που έμελλε να διαβαστεί συντάσσονταν με τη σύμφωνη γνώμη του τοπικού επισκόπου. Διαμορφώνονταν για την κάθε περίπτωση χωριστά. Ψάχνοντας κάποτε σε παλιές εφημερίδες που σώζονται στα ΓΑΚ – Αρχεία Νομού Λευκάδας πέσαμε πάνω στην παρακάτω δημοσίευση στην εφημερίδα «ΠΗΓΑΣΟΣ» (Εφημερίς πολιτική και φιλολογική, Αριθ. Φύλ. 91, 28 Φεβρουαρίου 1886) με την οποία ο Μητροπολίτης Λευκάδας Γηγόριος έκανε γνωστό ότι θα δώσει άδεια να ψαλεί «φρικτόν επιτίμιον αφορισμού», για φωτιά που έβαλαν κάποιοι σε σπίτι όπου στεγάζονταν εμπορικό κατάστημα και αποθήκες στη Βασιλική (στην ίδια εφημερίδα υπάρχει χωριστή αναφορά για το περιστατικό):

Και ένα Αφοριστικόν για κλοπή, όπως δημοσιεύεται στη διδακτορική διατριβή του Παναγιώτη Μιχαηλάρη «Αφορισμός κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Η πορεία ενός επιτιμίου» (Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 1994):

Σχετικά με τα Ιόνια Νησιά και την κατάχρηση του αφορισμού από την εκάστοτε πολιτική εξουσία αναφέρει ο Παναγιώτη Μιχαηλάρης στη διατριβή του (Σελ. 349):

«Αλλά και στα Ιόνια Νησιά ο αφορισμός εξακολουθεί να αποτελεί όπλο στα χέρια της πολιτικής εξουσίας. Μαρτυρείται συγκεκριμένα μια τοπική εξέγερση στην Σκάλα της Κεφαλονιάς το 1849 εναντίων των Άγγλων· εναντίον των πρωταιτίων της εξέγερσης θα χρησιμοποιηθεί και ο αφορισμός».

Ο Θεόδωρος Δημ. Παναγόπουλος γράφει στο βιβλίο του «Τα ψιλά γράμματα της Ιστορίας» (εκδόσεις «Ενάλιος», 2009): «Με τον αφορισμό ο κλήρος ενίσχυε την εξουσία του πάνω στο αγράμματο πλήθος και καλλιεργούσε τις πιο παράλογες δεισιδαιμονίες. Οι Βενετοί μάλιστα, πιο έξυπνοι από τους Τούρκους, κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, εκμεταλλεύτηκαν έξυπνα την ηλιθιότητα των πιστών και υποχρέωναν τους παπάδες να αφορίζουν ολόκληρα χωριά.

Όπου η χρησιμοποίηση όπλων δεν ήταν ικανή να σωφρονίσει τους χωριάτες κατέφευγαν στον αφορισμό, έχοντας έτσι διπλό όφελος σε χρήμα και αίμα των στρατιωτών τους. Από τη στιγμή του αναθεματισμού το χωριό αποκοβόταν από την υπόλοιπη περιοχή και οι κάτοικοί του θεωρούνταν σαν χολεριασμένοι, τους οποίους όλοι απέφευγαν. Ξαναγύριζαν στην «κανονική» τάξη της εκκλησίας, με την καταβολή του ανάλογου προς το «έγκλημά τους» επιτίμιου!»
_________________________
¹ «Εκκλησιαστική ποινή με την οποία ο χριστιανός αποκλείεται εντελώς από τη χριστιανική κοινότητα, ως αμαρτία για τα πολύ βαριά αμαρτήματα στα οποία περιέπεσε» (Λεξικό Τριανταφυλλίδη).
² Saint-Sauveur, Voyage historque, τ. Β΄, σελ. 17.
³ Γράφει επίσης ο συντάκτης για τον τρόπο που γινόταν: «… Η εκφώνηση του αφορισμού είτε της αφοριστικής απειλής, πραγματοποιείται κάποια επίσημη ημέρα, κάποια εορτή αγίου ή τουλάχιστον Κυριακή, προκειμένου να καταστεί γνωστός σε όλους τους χριστιανούς. Δεν υπάρχει ως προς το σημείο αυτό αμφισβήτηση· πιστεύουμε όμως ότι η παρουσία πολλών χριστιανών έχει βέβαια σχέση με την κοινοποίηση της ποινής αλλά παράλληλα συνδυάζεται με την όλη τελετουργία, η οποία καθίσταται περισσότερο εντυπωσιακή και κατά συνέπεια αποτελεσματική όταν γίνεται μέσα στην εκκλησία, από τον εφημέριο ή τον μητροπολίτη και οπωσδήποτε υπό το κράτος έντονης θρησκευτικότητας και διάθεσης υπακοής προς τις εκκλησιαστικές εντολές.»