Ρίκινος ο κοινός: Ένα φυτό που απαντάται στον τόπο μας και έχει καταγραφεί στο βιβλίο Γκίνες ως το πιο τοξικό φυτό στο κόσμο

Ένας μόνο σπόρος του περιέχει δόση τοξικών ουσιών ικανή να σκοτώσει ένα παιδί

Σπόροι του Ρίκινου

Όσες φορές και αν προσπαθήσαμε στο παρελθόν να βρούμε πως λέγεται το παράξενο αυτό φυτό που το έχουμε συναντήσει να βγαίνει σε διάφορα μέρη του τόπου μας, κυρίως στις άκρες των δρόμων και οικοπέδων, δεν τα καταφέραμε. Αυτή τη φορά όμως σταθήκαμε τυχεροί…

Ως Κρότων ο κοινός (Ricinus communis) περιγράφει το αυτό φυτό ο Π.Γ. Γεννάδιος («Λεξικόν Φυτολογικόν», Αθήνα, 1914). Πρόκειται για δενδρώδη θάμνο, όπως γράφει, που είναι ιθαγενής των τροπικών χωρών της Ασίας και της Αφρικής, αλλά απαντάται αυτοφυόμενος σε μερικές παραμεσόγειες χώρες και ιδίως σε πολλά ελληνικά νησιά όπου εγκληματίστηκε από την αρχαία εποχή.

Το φυτό αυτό ήταν γνωστό στους αρχαίους. Ο Ηρόδοτος αναφέρει: «[2.94.1] Ἀλείφατι δέ χρέωνται Αἰγυπτίων οἱ περί τά ἕλεα οἰκέοντες ἀπό τῶν σιλλικυπρίων τοῦ καρποῦ, τό καλεῦσι μέν Αἰγύπτιοι κίκι, ποιεῦσι δέ ὧδε· παρά τά χείλεα τῶν τε ποταμῶν καί τῶν λιμνέων σπείρουσι τά σιλλικύπρια ταῦτα, τά ἐν Ἕλλησι αὐτόματα ἄγρια φύεται· [2.94.2] ταῦτα ἐν τῇ Αἰγύπτῳ σπειρόμενα καρπόν φέρει πολλόν μέν, δυσώδεα δέ· τοῦτον ἐπεάν συλλέξωνται, οἱ μεν κόψαντες ἀπιποῦσι, οἱ δε καί φρύξαντες ἀπέψουσι καί τό ἀπορρέον ἀπ᾽ αὐτοῦ συγκομίζονται. ἔστι δέ πῖον καί οὐδέν ἧσσον τοῦ ἐλαίου τῷ λύχνῳ προσηνές, ὀδμήν δέ βαρέαν παρέχεται» [2.94.1].

([2.94.1] Οι Αιγύπτιοι που κατοικούν γύρω στα έλη, μεταχειρίζονται ένα λάδι που βγαίνει από τον καρπό των σιλλικυπρίων· οι Αιγύπτιοι το λένε κίκι και το φτιάχνουν ως εξής: στις όχθες των ποταμών και των λιμνών σπέρνουν αυτά τα σιλλικύπρια, τα οποία στην Ελλάδα φυτρώνουν μόνα τους και είναι αγριόχορτα· [2.94.2] στην Αίγυπτο τα σπέρνουν κι αυτά κάνουν πολύν καρπό, αλλά δύσοσμο· μαζεύουν πάντως τον καρπό, και άλλοι τον κοπανίζουν και τον λιώνουν, άλλοι τον ψήνουν, ύστερα τον βράζουν και μαζεύουν το ζουμί του. Το κίκι είναι παχύ και διόλου λιγότερο κατάλληλο για το λυχνάρι από το λάδι, μόνο που έχει βαριά μυρωδιά.)

Ο Θεόφραστος ονομάζει το φυτό Κρότωνα, ενώ ο Διοσκουρίδης το αναφέρει με τα ονόματα Κίκι, Κρότων και Σέσελι Κύπριον και λέει ότι «ωνόμασται Κρότων δια την προς το ζώον εμφέρειαν του σπέρματος».

Γράφει επίσης ο Γεννάδιος ότι καλλιεργείται ως ετήσιο ελαιοφόρο φυτό ιδίως «εις την Ινδικήν και την βόρειαν Αμερικήν» και ότι πήρε το όνομα από τα σπέρματά του που έχουν περίπου το σχήμα του Κρότωνα, του παρασίτου δηλαδή των σκύλων που ονομάζεται κοινώς τσιμπούρι.

Η περιεκτικότητα των σπόρων του σε έλαιο είναι μεγάλη και ανέρχεται σε 50-60%. Παλιά είχε διάφορες χρήσεις. Το λάδι αυτό, όπως σημειώνει ο Γεννάδιος, «πλην της προς σαπωνοποιίαν χρήσεως, χρησιμοποιείται εν μεν τη Σινική και προς βρώσιν (κατόπιν ειδικής κατεργασίας), εν δε τη Ινδική και προς φωτισμόν και προς επίχρισιν (αναμιγνυόμενον μετ΄ ασβέστου) των τοίχων των οικοδομών και της οικοδομησίμου ξυλείας ως και άλλων ξυλίνων αντικειμένων όπως προφυλάσση ταύτα από την επίρρειαν της ατμοσφαίρας και των εντόμων (ιδίως των Λευκομηρμύκων)».

Η σπουδαιότερη όμως χρήση του λαδιού γίνεται στη φαρμακευτική ως καθαρτικό και είναι το κοινώς λεγόμενο ρετσινόλαδο. Η καθαρτική του ενέργεια οφείλεται στη δραστική ουσία ρικήνη. Σημειωτέον ότι ο Κ. Μανιαδάκης, υφυπουργός Δημόσιας Ασφάλειας στη δικτατορική κυβέρνηση του Μεταξά, χρησιμοποίησε ευρέως το ρετσινόλαδο ως την κύρια μέθοδο βασανιστηρίων εναντίον των κομμουνιστών και άλλων αγωνιστών κατά την διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας.

Η Βικιπαίδεια περιγράφει το φυτό ως Ρίκινος (Ricinus communis, Ρίκινος ο κοινός), που απαντάται επίσης με τα ονόματα ρετσινολαδιά, κίκι, χαμοκουκιά, κολοκκίκι και κρότωνας. Αναφέρει ότι είναι πολυετές φυτό της οικογένειας των Ευφορβιοειδών. Είναι το μοναδικό είδος στο γένος ρίκινος. Είναι γνωστό γιατί από αυτό το φυτό εξάγεται το καστορέλαιο, γνωστό επίσης ως ρετσινόλαδο. Η ρετσινολαδιά είναι αυτοφυής στη νοτιοανατολική Μεσόγειο, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, την ανατολική Αφρική και την Ινδία, αν και δεν είναι γνωστό από πού προέρχεται. Το φυτό επίσης έχει εγκλιματιστεί και σε άλλες περιοχές της Γης με τροπικό κλίμα, όπου χρησιμοποιείται ως καλλωπιστικό.

Γράφει επίσης ότι ο ρίκινος είναι αειθαλής ποώδης ή ημιξυλώδης θάμνος, με ύψος μέχρι 12 μέτρα και πλάτος 5 μέτρα. Αναπτύσσεται γρήγορα, μέχρι και 4 μέτρα σε ένα χρόνο αν οι συνθήκες είναι ευνοϊκές. Τα φύλλα του είναι μεγάλα, με διάμετρο μέχρι 75 εκατοστά, λοβωτά, με οδοντωτές άκρες και μακριούς μίσχους. Το χρώμα τους είναι γυαλιστερό ιώδες ή κόκκινο-πράσινο. Τα άνθη είναι μικρά και κιτρινοπράσινα διατεταγμένα σε σπάδικες. Τα αρσενικά άνθη βρίσκονται στο κάτω μέρος του σπάδικα και τα θηλυκά στο πάνω. Ο καρπός είναι ακανθώδης κόκκινη κάψουλα με σπέρματα τα οποία μοιάζουν πολύ με τσιμπούρια.

Το φυτό είναι ολόκληρο τοξικό, και ιδίως οι καρποί του και το περίβλημά τους. Είναι γνωστό ότι ένας σπόρος περιέχει δόση τοξικών ουσιών ικανή να σκοτώσει ένα παιδί. Για μια θανατηφόρα δηλητηρίαση ενός ενήλικα, αρκούν 0,25 χιλιοστόγραμμα απομονωμένης ρικίνης ή 2-4 σπόροι του φυτού. Το 2018 ψηφίστηκε στη Γερμανία ως δηλητηριώδες φυτό του έτους αυτού. Η ρικίνη εμπίπτει τόσο στη Σύμβαση για τα βιολογικά όπλα όσο και στη Σύμβαση για τα χημικά όπλα.

Ο χημικός τύπος της ρικίνης

Τα φύλλα του φυτού είναι λιγότερο τοξικά. Η τοξική ουσία του φυτού έχει αναγνωριστεί ως η ρικίνη. Σύμφωνα με το βιβλίο Γκίνες του 2007, είναι το πιο τοξικό φυτό στο κόσμο. Από τους καρπούς εξάγεται και το καστορέλαιο, το οποία έχει ένα ευρύ φάσμα χρήσεων, κυρίως στη σαπωνοποιία και την φαρμακευτική. Κύρια παραγωγός χώρα του καστορέλαιου είναι η Ινδία.

Πηγές: Πηγές: Π.Γ. Γεννάδιος, «Λεξικόν Φυτολογικόν», Αθήνα, 1914 – Βικιπαίδεια – chemie.de