Ρήγα Βελεστινλή: «Φυσικής Απάνθισμα διά τους αγχίνους και φιλομαθείς Ελληνας»

«Όλοι εκείνοι που θεωρούν την Παλαιάν Γραφήν ως βιβλίον νόμου, λέγουν πως ο Ήλιος κινείται περί την Γην. Πλην ένας Ιταλός, Γαλιλαίος ονόματι, είδε τα άτοπα αυτής της διδασκαλίας, και είπε πως στέκεται μεν ο Ήλιος, τρέχουν δε οι πλανήται τριγύρω του. Έπρεπε όμως να φύγη, διά να μην καταντήση εις την αγίαν Ινκιζιτζιόνε, από την οποίαν δεν είναι ελπίς, αφού πέση, να γλιτώση τινάς, καθώς μήτε και από την φωτιάν.

Ύστερον απ΄ αυτόν εσηκώθη Νικόλαος ο Κοπέρνικος, Προυσιάνος, εις έναν τόπον όπου βασιλεύει ελευθερία, και όπου έχει κύρος το γνωμικό του Χάλερ, όπου λέγει: «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά»».¹

Το κείμενο που τυπώνεται στην «Τυπογραφία του Ευγενούς Τράττνερ» στη Βιέννη του 1790 με έξοδα του ίδιου του Ρήγα είναι το προανάκρουσμα του «Θούριου», γιατί οι υπόδουλοι Έλληνες έπρεπε να βγουν και από τα στενά της αμάθειας και της καθυστέρησης.

Για τον Ρήγα Βελεστινλή η κατάκτηση της γνώσης από τον απλό λαό με τη μέθοδο των νεότατων επιτευγμάτων της Φυσικής και η πίστη ότι αυτή η γνώση μπορεί να κατακτηθεί, ήταν επαναστατική πράξη και αυτό προσπάθησε να κάνει με αυτό το πρωτόλειο επιστημονικό του έργο, πλευρές του οποίου επιχειρούμε να προσεγγίσουμε στο παρόν σημείωμα.

Το «Φυσικής Απάνθισμα» όμως δεν ήταν μόνο ένα εγχειρίδιο Φυσικής. Ήταν κυρίως υπενθύμιση του χρέους των λογίων να γνωρίσουν και να διαδώσουν τις προοδευτικές ιδέες της εποχής τους.

Γιατί, όπως έγραψε ο ίδιος: «Οι παιδαγωγοί ξαπλώνουν με πολλήν έμφασιν τας διδασκαλίας, οπού δίδουν εις τους μαθητάς τους, αι οποίαι είναι λέξεις, και πάλιν λέξεις, και αιωνίως λέξεις.

Όθεν, αφορώντας ο σκοπός μου εις το να ωφελήσω το Γένος μου και όχι προς επίδειξιν να επισωρεύσω λέξεις, εις αυτό μου το απάνθισμα, έπρεπε να το εκθέσω με σαφήνειαν, όσο το δυνατόν, οπού να το καταλάβουν όλοι, και να αποκτήσουν μίαν παραμικράν ιδέαν της ακαταλήπτου Φυσικής.

Αναγινώσκοντες λοιπόν, οι μεν αγχίνοες ας επικαρπώνται τα ωφέλιμα. Οι δε τρόφιμοι ήδη και θιασώται της Φυσικής ας μη με κατηγορήσουν διά το ύφος, αλλ΄ ας καταβάλουν ευμενώς έκαστος έρανον ό,τι βούλεται, οπού βοηθούμενον πανταχόθε, να αναλάβη το πεπτωκός Ελληνικόν Γένος».2

Προς την κατάκτηση της επιστημονικής γνώσης

Ο Ρήγας Βελεστινής συνέθεσε το «Φυσικής Απάνθισμα» στη Βλαχία στην οποία βρισκόταν το 1788. Είχε προηγηθεί ένα διάστημα σπουδών στην περίφημη Σχολή της Ζαγοράς και ύστερα από τη διδασκαλία ενός έτους στο παρακείμενο σχολείο του Κισσού αναχώρησε για την Κωνσταντινούπολη όπου έγινε γραμματέας του Αλέξανδρου Υψηλάντη, διεύρυνε τις γνώσεις του και γνώρισε την φαναριώτικη κοινωνία.

Μεγάλης σημασίας για την πορεία του Ρήγα στάθηκε η γνωριμία του, στη συνέχεια, στο Βουκουρέστι με τον κύκλο του Δημητρίου Καταρτζή και με σημαντικούς εκφραστές των ιδεών του Διαφωτισμού, όπως οι Νεόφυτος Δούκας, Παναγιώτης Κοδρικάς, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Κωνσταντίνος Σταμάτης, Δανιήλ Φιλιππίδης και Αθανάσιος Χριστόπουλος.³

Τότε, ο Ρήγας κατέστρωσε το σχέδιο έκδοσης, σύμφωνα με το πνεύμα των Εγκυκλοπαιδιστών, ενός «σώματος» (corpus) επιστημονικών, λογοτεχνικών και πολιτικών κειμένων στην κατεύθυνση της διάδοσης των νεωτερικών αντιλήψεων, των αντιλήψεων δηλαδή της ανερχόμενης αστικής τάξης που τότε διαδραμάτιζε προοδευτικό ρόλο, στους τομείς της ηθικής και πολιτικής συμπεριφοράς, αλλά και της στάσης του ανθρώπου απέναντι στη Φύση.

Καθοριστική η επιρροή του Ιώσηπου Μοισιόδακα

Καθοριστική για τη διαμόρφωση της σκέψης του Ρήγα και του εκδοτικού προγράμματός του, που περιελάμβανε και τη διάδοση των επιτευγμάτων της επιστήμης, ήταν η επιρροή του έργου του Ιώσηπου Μοισιόδακα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Μοισιόδακας είναι ο μοναδικός λόγιος του οποίου το όνομα αναγράφεται στην «Χάρτα» του Ρήγα.⁴

Ο Ιώσηπος Μοισιόδακας (1725-1800) ήδη από το 1761⁵ προσέγγισε με μεγάλη τόλμη το ζήτημα της στείρας προγονοπληξίας και αρχαιοπληξίας, σημειώνοντας ότι από τη μια οδηγούν στην αποθέωση της «αρχαίας σκέψης», χωρίς όμως επαρκή γνώση αυτής, με αποτέλεσμα όχι μόνο να στερούν τη σκέψη των υπόδουλων Ελλήνων της εποχής του από την αφομοίωση των σημαντικότερων επιτευγμάτων των «αρχαίων», αλλά και να θρέφουν μίσος απέναντι σε κάθε νέα κατάκτηση της ευρωπαϊκής σκέψης.

Φυσικά, ούτε η «αρχαία ελληνική σκέψη» ήταν ενιαία και στην ίδια κατεύθυνση, ούτε η μετακένωσή της στη «Δύση» ήταν μια μηχανιστική διαδικασία, μια απλή μεταφορά «σοφίας». Ίσα – ίσα, το αντίθετο συνέβαινε στην απίστευτα πλούσια από κοινωνική άποψη εξόχως σημαντική και συναρπαστική αυτή κίνηση που σφράγισε την Ιστορία της ανθρωπότητας. Η «Δύση», δηλαδή η Ρώμη αρχικά και κατόπιν οι λαότητες από τις οποίες σχηματίστηκαν τα ευρωπαϊκά έθνη αργότερα, στη διάρκεια μιας τεράστιας ιστορικής εξέλιξης αιώνων επηρεάστηκε και από την «ελληνική σκέψη», αλλά με την έννοια της αφομοίωσης, όχι με την έννοια της αντιγραφής.

Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο είναι το ότι κοσμοαντιλήψεις της «αρχαίας ελληνικής σκέψης» για τη φύση και οι θεωρητικές τους προεκτάσεις στην κοινωνική συνείδηση, που είχαν διατυπωθεί έως τότε όχι αμιγώς επιστημονικά, στην εποχή της ανόδου της αστικής τάξης επιβεβαιώνονται και διευρύνονται ή απορρίπτονται με βάση την ορθολογική σκέψη και το πείραμα.

Συνεπώς, η σχέση της «αρχαίας ελληνικής σκέψης» με τη «Δύση» υπήρχε ανέκαθεν, όμως στις αρχές του 18ου αιώνα οι Έλληνες λόγιοι διεύρυναν τους διαύλους αυτούς και εμβάθυναν στη σκέψη τους με βάση τον σύγχρονό τους φιλοσοφικό και επιστημονικό προβληματισμό.

Ολόκληρη αυτή η διεργασία αποκρυσταλλώθηκε (και) στο «Φυσικής Απάνθισμα» του Ρήγα, ο οποίος θεωρεί αυτονόητα έγκυρα τα νέα συμπεράσματα στα οποία είχε οδηγηθεί τότε η φυσική επιστήμη.

Επαναστατικός στοχασμός με θεμέλιο τις αντιλήψεις του Διαφωτισμού

Από τη σκοπιά που επιχειρούμε την προσέγγιση του έργου του Ρήγα, εκείνο που ενδιαφέρει είναι περισσότερο η μεθοδολογία που ακολουθεί και προτείνει ο συγγραφέας για την εξέταση των φυσικών φαινομένων και όχι μόνο.

Μία από τις κύριες μέριμνες του Ρήγα στο «Φυσικής Απάνθισμα» ήταν «η αναίρεση της ευρέως διαδεδομένης δοξασίας ότι οι αισθήσεις επαρκούν για τη συγκρότηση κοσμολογικών πεποιθήσεων, η οποία συνιστούσε μια πτυχή της επιχειρηματολογίας των υποστηρικτών της γεωκεντρικής θεωρίας».⁶

Με άλλα λόγια, ο Ρήγας υποστήριζε ουσιαστικά -άσχετα αν δεν το διατύπωνε ρητά και με όρους της Φιλοσοφίας- και επιδίωκε να γίνει συνείδηση των υπόδουλων Ελλήνων ότι υπάρχει αντικειμενική αλήθεια, «πέρα» από αυτό που αντιλαμβανόμαστε άμεσα και αυτή μπορεί να προσεγγιστεί με τον «ορθό λόγο» και το πείραμα. Άρα ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίσει τη φύση, η οποία στο βιβλίο του εμφανίζεται ως ένα αδιάσπαστο σύνολο.

Η δε «προβολή» της τεκμηριωμένης αμφισβήτησης της γεωκεντρικής θεωρίας σε επίπεδο κοινωνικής συνείδησης στρεφόταν κατευθείαν κατά των αντιδραστικών αντιλήψεων περί «ακινησίας» στη φύση και στην κοινωνία.

Αυτά συνιστούν σημαντικότατες πτυχές του έργου του Ρήγα, διότι εκείνο που φιλοδοξούσε με το «Φυσικής Απάνθισμα» δεν ήταν η μετάδοση κάποιων «στεγνών» επιστημονικών συμπερασμάτων, αλλά η συμβολή του με επαναστατικό τρόπο σκέψης συνολικά στο κοινωνικό γίγνεσθαι της εποχής του.

Σε αυτό συνίσταται η σημασία του έργου του «Φυσικής Απάνθισμα», η οποία ενισχύεται ακόμα περισσότερο αν συνυπολογίσουμε τα εξής: Πρώτον, σε ό,τι αφορά τη βούληση και το σχέδιο του Ρήγα για συνολική παρέμβαση στις εξελίξεις της εποχής του, αυτή αποτυπώνεται στο τέλος αυτού του βιβλίου όπου γράφει τα εξής «Είδησις: Αν κανένας φιλογενής αγαπά να κοπιάση μεταφράζοντας προς όφελος του Γένους κανένα βιβλίον, ας μην επιχειρισθή το Esprit des Loix par monsieur Montesquieu (μτφ: Το Πνεύμα των Νόμων υπό του κυρίου Μοντεσκιέ), επειδή και είναι μισομεταφρασμένο υπ΄ εμού, και τελειώνοντας έχει να τυπωθή».⁷

Δεύτερον, το «Φυσικής Απάνθισμα» γράφεται πριν από το 1800, δηλαδή σε μια περίοδο όπου ακόμα δεν είχαν πυκνώσει οι εκδόσεις αυτοτελών επιστημονικών έργων και οι αντίστοιχες δημοσιεύσεις, οι οποίες, πρέπει να σημειώσουμε, δεν γίνονταν εύκολα αποδεκτές.

Τρίτον και σημαντικότερο όλων είναι ότι από το όλο «πνεύμα» του βιβλίου αναδύεται η συνειδητή επαναστατική αισιοδοξία του Ρήγα, αυτό το πολύτιμο στοιχείο της πίστης στις μεγάλες δυνατότητες του αφυπνιζόμενου υπόδουλου λαού.

Διότι το έργο του Ρήγα πρέπει να προσεγγίζεται λαμβάνοντας υπόψη ότι «δεν ήταν ούτε Φυσικός, ούτε Φιλόσοφος με τη σημασία που έχουν οι όροι στην ιστορία της επιστήμης και των ιδεών. Ο Ρήγας είναι ο στοχαστής με την εγκυκλοπαιδική σκέψη που διανοείται τον τρόπο με τον οποίο θα συνεισφέρει στην πνευματική εγρήγορση των συμπατριωτών του, και σε τούτη τη συμβολή αναγνωρίζουμε μια διάσταση της περί φύσεως συζήτησης, που διεξάγεται στο συγκεκριμένο χωροχρονικό, κοινωνικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο».⁸

Βεβαίως ο «Θετταλός» ως επαναστάτης στοχαστής ανήκε στους πλέον μορφωμένους, πολύγλωσσους και διαρκώς ενήμερους για την κίνηση των ιδεών λόγιους της εποχής του, χαρακτηριστικός εκπρόσωπος του τύπου εκείνου του «διανοούμενου» που στην άκρη της πένας του ακονίζονταν σπαθιά.

Ο Ρήγας επιχειρούσε να θεμελιώσει τον στοχασμό του στις επιστημονικές αντιλήψεις του καιρού εκείνου, διότι έχοντας ο ίδιος, όπως οι διαφωτιστές της εποχής του, ακράδαντη πεποίθηση ότι όλα τα φαινόμενα «έχουν την αρχή τους από φυσικάς αιτίας», φανέρωνε την πίστη του, όπως ήδη επισημάναμε, στην αξία της επιστήμης και στην ικανότητα του ανθρώπου να γνωρίζει, άρα μέσω της συνειδητής πράξης του να αλλάξει τα πράγματα, ενώ στην κατεύθυνση αυτή η Φυσική αποτελούσε θεμελιώδες μάθημα για τη συγκροτημένη γνώση και δράση.⁹

Η μορφή του βιβλίου

Το «Φυσικής Απάνθισμα» και τα 24 κεφάλαιά του είναι γραμμένα με τη μορφή διαλόγου, όπου με ευφυή τρόπο υποδεικνύεται έμμεσα ότι ο επαναστάτης λόγιος είναι ο φορέας των σύγχρονων κοσμοθεωρήσεων, ενώ στις απορίες του μαθητή αντανακλώνται οι κοινές έως τότε αντιλήψεις.

Πόση επαναστατική θέρμη κρύβουν οι προσφωνήσεις «παιδί μου», «ακριβέ μου φίλε» με τις οποίες απευθύνεται ο Ρήγας στον μαθητή του, πόση πίστη στις δυνατότητες των νέων ιδιαίτερα ανθρώπων να αποτινάξουν την «παλιά σκουριά» και να μάθουν το πραγματικά νέο!

Αλλά και πόση συγκίνηση από τη δίψα του νέου που προσφωνεί τον Ρήγα «αυθέντη μου», αναγνωρίζοντας στα λεγόμενά του τους ανέμους της εποχής, «του αιώνα μας» όπως έλεγε ο Δ. Καταρτζής, που σάρωναν ό,τι έως τότε φαινόταν …ακίνητο.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Ρήγα Βελεστινλή: «Άπαντα τα σωζόμενα» – Βουλή των Ελλήνων, Δεύτερος Τόμος, Εισαγωγή – Επιμέλεια – Σχόλια Κώστας Θ. Πέτσιος, Γενική Επιμέλεια Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, σελ. 62. Το επίθετο «αγχίνους» χαρακτηρίζει ένα πρόσωπο με γρήγορη και σωστή αντίληψη των πραγμάτων.
2. Ρήγα Βελεστινλή: «Άπαντα τα σωζόμενα» – Βουλή των Ελλήνων, Δεύτερος Τόμος, (σελ: 37, 38).
3. Χριστόφορου Περραιβού: «Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού». Εν Αθήναις 1860 (σημ: αοίδιμος: Αυτός που αξίζει να εξυμνείται από τους ποιητές).
4. Ρήγα Βελεστινλή: «Άπαντα τα σωζόμενα» – Βουλή των Ελλήνων, Δεύτερος Τόμος, (σελ. 14).
5. Κ. Θ. Δημαράς: «Νεοελληνικός Διαφωτισμός», εκδ. «Ερμής».
6. Ρήγα Βελεστινλή: «Άπαντα τα σωζόμενα» – Βουλή των Ελλήνων, Δεύτερος Τόμος, (σελ. 17).
7. Ρήγα Βελεστινλή: «Άπαντα τα σωζόμενα» – Βουλή των Ελλήνων, Δεύτερος Τόμος (σελ. 200).
8. Ρήγα Βελεστινλή: «Άπαντα τα σωζόμενα» – Βουλή των Ελλήνων, Δεύτερος Τόμος (σελ. 210).
9. Ο στοχασμός του Ρήγα βασιζόταν στην κυρίαρχη, τότε (αλλά και αργότερα από τους αστούς ιδεολόγους), μηχανιστική αντίληψη της Φυσικής, τους νόμους της οποίας ο Διαφωτισμός «πρόβαλλε» και στην κοινωνία. Οι διαφωτιστές, παρουσίαζαν, δηλαδή, την κοινωνία περίπου σαν μια «μηχανή», η οποία μπορεί να «λειτουργεί καλύτερα» μέσω της «ορθολογικοποίησής» της και τα εργαλεία γι” αυτήν πρόσφερε πρωτίστως η Φυσική.

Οι διαφωτιστές που εκπροσωπούσαν στο ιδεολογικό επίπεδο την ανερχόμενη αστική τάξη, εννοούσαν ως «λογική» τα συμφέροντα της αστικής τάξης τα οποία παρουσίαζαν ως συμφέροντα «όλης» της κοινωνίας. Οι νόμοι της φύσης, όμως, δεν ταυτίζονται με τους νόμους εξέλιξης της κοινωνίας, γιατί στην κοινωνία και στην ταξική πάλη δρουν συνειδητά άνθρωποι, ενώ, επιπλέον, πολύ γρήγορα στους πρώτους κιόλας μήνες της Γαλλικής Επανάστασης και στις άλλες αστικές επαναστάσεις, όταν η αστική τάξη κατέκτησε την εξουσία αποδείχθηκε ότι η κοινωνία με τις ασυμφιλίωτες ταξικές αντιθέσεις της δεν είναι μια μηχανή που αρκεί να λειτουργεί «λογικά», για να πετύχει μια δήθεν «αρμονία». Όταν οι αστοί μιλούν για «αρμονική λειτουργία» της κοινωνίας, εννοούν πάντα την υποταγή της εργατικής τάξης και τη συμπόρευσή της με τα συμφέροντα και τις επιδιώξεις της αστικής τάξης. Βλ. και Walter Markov – Albert Soboul: «1789 – Η μεγάλη Επανάσταση των Γάλλων», εκδ. «Σύγχρονη Εποχή».

Του Γιώργου ΜΗΛΙΩΝΗ*

*Ο Γιώργος Μηλιώνης είναι μέλος του Τμήματος Πολιτισμού της ΚΕ του ΚΚΕ

(Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου 17-18 Απρίλη 2021)