Τυπογραφική μηχανή «Βικτώρια», μια «ηρωίδα» της Εθνικής Αντίστασης

Αφιερωμένο στη μνήμη της Αριστούλας Ελληνούδη

Προπαγανδιστικό φυλλάδιο της ΚΟ Αθήνας για τα 25χρονα του Κόκκινου Στρατού (Αρχείο ΚΚΕ)

Γράφει ο
Βασίλης ΚΑΛΑΜΑΡΑΣ, Δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός βιβλίου

Eνώ η πείνα θερίζει τον αθηναϊκό λαό, αβοήθητος από τις κατ΄ όνομα «συμμαχικές» δυνάμεις, αυτός δεν το βάζει κάτω. Τα φτωχικά συσσίτια που οργανώνει αυτός ο πνεύμονας επιβίωσης σε συνθήκες κατοχής, η Εθνική Αλληλεγγύη, ξεγελάνε για λίγο το στομάχι και δυναμώνουν την θέληση για τον Αγώνα της Απελευθέρωσης.

Όμως, οι αγωνιστές και οι αγωνίστριες είναι «χορτάτοι» από τα συνθήματα που είναι γραμμένα σ΄ όλους τους τοίχους της πρωτεύουσας με το κόκκινο χρώμα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας που προασπίζεται την ταξική συνείδησή τους. Μάχονται μέχρι θανάτου τους Ιταλούς και τους Γερμανούς κατακτητές, οργανωμένα και συντεταγμένα, γιατί καθοδηγούνται από την ΚΕ του Κόμματος του Λαού και του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου.

Έτσι, σε κάθε συνοικία, σε κάθε γειτονιά, σε κάθε λεωφόρο, σε κάθε δρόμο και σοκάκι, η συνεργασία και η αλληλεγγύη σε συνθήκες παρανομίας, μεταξύ των μελών του ΚΚΕ, ορθώνουν το ατσάλινο τείχος που κρατά μακριά τα «αδιάκριτα» βλέμματα των ξένων εισβολέων και των Ελλήνων συνεργατών τους.

Μ΄αυτό το αδιαπραγμάτευτο υλικό αποφασιστικότητας και αποτελεσματικότητας, που όταν ρίχνεται στις φλέβες των μαχόμενων κομμουνιστών κάνει τ΄ αδύνατα δυνατά, στήνεται, με κοινή απόφαση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, παράνομο τυπογραφείο. Στεγάζεται στην προσφυγική κατοικία του Στέλιου Μενεμενή, κάτοικου Καισαριανής, η οποία χτίστηκε το 1928, επί της οδού Σκρα 31, στη λαϊκή συνοικία της Καλλιθέας.

Το σπίτι που στέγασε το Τυπογραφείο του ΕΑΜ, όπως είναι σήμερα

Λειτούργησε από τον Φλεβάρη/Μάρτη του 1942 έως τις 12 Οκτώβρη του 1944, μέρα αποχώρησης των γερμανικών στρατευμάτων, χωρίς να ανακαλυφτεί ποτέ, αφού οι σύντροφοι και οι συντρόφισσες «κλείδωσαν» το στόμα τους. Όταν σφραγίστηκε, για να λειτουργήσει στο Βουνό, φόρμες προκηρύξεων περίμεναν ατύπωτες και κουπόνια του παράνομου εράνου του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ βρίσκονταν στη φάση των τυπογραφικών δοκιμίων.

Φύλλο της «Ελεύθερης Ελλάδας», με τη χρονολογική ένδειξη 25 Μαρτίου 1944

Ο γιος του ιδιοκτήτη, ο αείμνηστος κομμουνιστής αυτοκινητιστής Βαγγέλης Μενεμενής (1916-2007) -μέλος της ΟΚΝΕ και του ΚΚΕ από το 1941- εργάστηκε ως χειριστής και «τεχνικός» της παράνομης τυπογραφικής μονάδας. Επί σαράντα χρόνια (1944-1984), αυτός ο αδάμαστος αγωνιστής κράτησε μυστικό, ακόμη και από την οικογένειά του, ότι στο υπόγειο του σπιτιού τους είχε παραμείνει ακέραιος αυτός ο αντιστασιακός προμαχώνας του τυπωμένου χαρτιού.

Ο χώρος από ευτυχή συγκυρία δεν έπεσε θύμα της αντιπαροχής, γι΄ αυτό στέκεται ακόμη όρθιος. Μάλιστα, από τις 15 Μάρτη 1998 έχει χαρακτηρισθεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο και ελπίζουμε ότι δεν θα αργήσουμε να το επισκεφτούμε ως Μουσείο Αντιστασιακού Τύπου – όπως έχει αναγγελθεί από την 1η Εφορεία Νεότερων Μνημείων (27 Μάη 1998).

Δεν υπάρχει κομμουνιστής ο οποίος να μην ανατριχιάζει, καθώς περνά μπροστά απ΄ αυτό το κτίσμα και να μην μπαίνει στον πειρασμό να στήσει αυτί, μήπως κι ακούσει την ηλεκτροκίνητη μηχανή «Βικτώρια» -που μετατράπηκε σε ποδοκίνητη και αμέσως μετά σε χειροκίνητη για να ελαχιστοποιηθεί ο θόρυβος λειτουργίας της- με την οποία τυπώθηκαν στην κρύπτη του υπόγειου χώρου εφημερίδες («Ριζοσπάστης», «Ελεύθερη Ελλάδα», «Απελευθερωτής», «Επιμελητεία του Αντάρτη»), ανακοινώσεις, προκηρύξεις, αφίσες, κουπόνια παράνομου εράνου του ΚΚΕ, του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, της ΕΠΟΝ και της Εθνικής Αλληλεγγύης.

Ο συγγραφέας Δημήτρης Χατζής (1913-1961), επιμελητής κειμένων

Στην οργανωτική ομάδα του τυπογραφείου συμμετείχαν ο Νίκος Πλουμπίδης (1902-1954), μέλος του ΠΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, για την καθοδήγηση του παράνομου εκδοτικού μηχανισμού, ο Κώστας Βιδάλης (1904-1946), συντάκτης του «Ριζοσπάστη» από το 1924 για τη δημοσιογραφική δουλειά και την εξεύρεση τυπογραφικών μέσων, ενώ ο καπνεργάτης αγωνιστής Γιώργης Ελληνούδης (1909-1994) ορίστηκε υπεύθυνος του Τυπογραφείου του ΕΑΜ.

Ο κομμουνιστής καπνεργάτης Γιώργης Ελληνούδης (1909-1994), υπεύθυνος του Τυπογραφείου του ΕΑΜ

Η σύζυγος του τελευταίου, Καλλιόπη Πάπαρη – Ελληνούδη, νοσοκόμα στο «Σωτηρία», έψαξε και βρήκε το σπίτι του Στέλιου Μενεμενή και υποστήριζε την επιβίωση των συντρόφων της με το ελάχιστο κατοχικό φαγητό. Κοντά τους βρέθηκαν σε υποστηρικτικό και λειτουργικό ρόλο ο συγγραφέας Δημήτρης Χατζής (1913-1981) ως στοιχειοθέτης και επιμελητής κειμένων, ο τυπογράφος Γιώργος Καλατζόπουλος, ο ξυλουργός από τον Βύρωνα Χρήστος Τζίμης -κάτι σαν γενικών καθηκόντων αλλά και πάνω από την κάσα των τυπογραφικών στοιχείων- και η γυναίκα του Ελένη.

Ο δολοφονημένος Κώστας Βιδάλης (1904-1946), υπεύθυνος του «Ριζοσπάστη» για τη δημοσιογραφική δουλειά και την εξεύρεση υποδομών

Τις «εξωτερικές» δουλειές, δηλαδή παραλαβή και διανομή έντυπου υλικού, τις είχε αναλάβει ο Μανώλης Λυγηρός ή Λυγερός, ο «θείος» ή «παππούς», όπως τον προσφωνούσε η ομάδα, που υποδυόταν τον παλιατζή, τον καρβουνιάρη, τον μανάβη, κουβαλώντας τσουβάλια ή χρησιμοποιώντας το καρότσι του για τις μεταφορές.

Ο αγωνιστής αυτοκινητιστής Βαγγέλης Μενεμενής (1916-2007), ιδιοκτήτης του σπιτιού και πιεστής

Η μεταφορά της τυπογραφικής μηχανής, η οποία, σύμφωνα με εκ των υστέρων μαρτυρίες, βρέθηκε στον Βοτανικό, μεταφέρθηκε στην οδό Σκρα 31, κάτω από περιπετειώδεις συνθήκες.

«Μεταμφιεσμένη» σε αλευρόμυλο -όπως ειπώθηκε στον καραγωγέα- έφτασε πάνω σ΄ ένα τετράτροχο κάρο στον προορισμό της, αλλά αφού προηγουμένως είχε χρειαστεί να την σηκώσουν ένας γερανός και τέσσερις φορτοεκφορτωτές. Η αμοιβή ήταν υπέρογκη για την εποχή -περί τις 700.000 δρχ.- για να «εξαγοραστεί» η σιωπή του μεταφορέα, αφού κατάλαβε ότι η μηχανή …δεν άλεθε αλεύρι.

Πολύτιμο τεκμήριο για το στήσιμο του παράνομου Τυπογραφείου του ΕΑΜ αποτελεί η μαρτυρία του Βαγγέλη Μενεμενή, όπως την αφηγήθηκε σε φοιτητές του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων («Ριζοσπάστης, 18 Φλεβάρη 2007):

«Ο Γιώργος Ελληνούδης και η γυναίκα του Καλλιόπη κόψανε το πάτωμα για να χωρούν δύο άνθρωποι. Το χώμα το ρίψαμε στο διπλανό δωμάτιο. Βάλαμε τις κάσες με τα στοιχεία, αλλά είχαμε πρόβλημα με το πιεστήριο. Δεν μπορούσαμε να σκάψουμε άλλο, γιατί δεν μπορούσαμε να βγάλουμε πολύ χώμα. (…) Σκεφτήκαμε να κατεβάσουμε το πιεστήριο κοντά στα θεμέλια του σπιτιού, σε σκαμμένη τρύπα, με λοστούς και σχοινιά (…) Μετά εγώ ασχολήθηκα με τη συναρμολόγηση και ο Ελληνούδης φρόντισε να χτίσει τον τοίχο (…).

Το πρόβλημα ήταν ότι το πιεστήριο έκανε μεγάλο θόρυβο. Έτσι τα κουζινέτα (…) τα αντικαταστήσαμε με ρουλεμάν και τύλιξα τα σίδερα με λάστιχο αυτοκινήτου κι έτσι έγινε (…) σχεδόν αθόρυβο (…). Με το φόβο να μην εντοπιστεί το επάνω μέρος της καταπακτής (…), καθότι ήταν ο φόβος των γερμανοτσολιάδων που έψαχναν τα σπίτια, αποφασίσαμε να το καμουφλάρουμε. Ο Ελληνούδης έφερε με δεμένα τα μάτια για το παρκέ έναν φίλο. Ήταν ο Χρήστος Τζίμης.

Έβγαιναν τεσσεράμισι με πέντε χιλιάδες φύλλα, τρεις φορές τον μήνα. Δουλεύαμε από το πρωί ως το βράδυ συνέχεια (…)».

(Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου 9-10 Απρίλη 2021)