Οι χανέδες (φορολογούμενες οικογένειες-σπίτια) του χωριού Αλέξανδρος Λευκάδας το 1640-41

Η Λευκάδα σε αντίθεση με τα άλλα νησιά του Ιονίου γνώρισε λόγω της γεωγραφικής της θέσης μία μακρά περίοδο οθωμανικής κυριαρχίας (Τουρκοκρατίας) που κράτησε πάνω από 200 χρόνια (1479-1684). Στην περιοχή του Αλέξανδρου, ιδιαίτερα στο δάσος των Σκάρων, έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα κάποια τοπωνύμια που παραπέμπουν στην εποχή εκείνη, όπως «στου Μουσταφά», «Τουρκόλυμπα», «στου Πασά» κ.ά.

Όπως γράφει ο Νικόλαος Λεονιδάκης, κατά την Τουρκοκρατία απογραφές πληθυσμού δε διενεργούνταν. Η οθωμανική διοίκηση όμως συντάσσει φορολογικά κατάστιχα, τα οποία περιέχουν κάποιες πληροφορίες για τους οικισμούς και τις φορολογικές μονάδες των χριστιανικών πληθυσμών. Οι μερίδες (χανέδες) οι οποίες αναγράφονται στα οθωμανικά αυτά κατάστιχα δε συμπίπτουν πάντα με τις κοινοτικές καταγραφές των φορολογουμένων, και μπορούν να μας δώσουν, σε συνδυασμό με τα στοιχεία των κοινοτικών αρχών, μόνο πληθυσμιακές ενδείξεις. Αυτό που γενικότερα διαφαίνεται είναι ότι κατά το 17ο αιώνα παρουσιάστηκε δημογραφική κάμψη, η οποία οφείλεται κυρίως στην επικράτηση επιδημιών, και κυρίως της πανώλης.

Χανέδες λεγόταν οι φορολογούμενες οικογένειες-σπίτια του κάθε χωριού από τους Τούρκους. Στο πίνακα που ακολουθεί βλέπετε τους χανέδες του χωριού Αλέξανδρος Λευκάδας, όπως αυτοί καταγράφονται στο βιβλίο του Ηλία Κολοβού «Οθωμανικές Πηγές για τη Νεώτερη Ιστορία της Λευκάδας» (2023). Η απογραφή των χανέδων των χωριών της Λευκάδας σκοπό είχε την είσπραξη του κεφαλικού φόρου (χαράτσι) στο βιλαέτι της Αγίας Μαύρας το έτος 1641-42. Η απογραφή αυτή έχει συνταχτεί από τον απαογραφέα Φαΐκ (Μπέη), με στόχο την ονομαστική καταμέτρηση όσων υποχρεούνταν να καταβάλουν κεφαλικό φόρο.

Το σύνολο των χανέδων στον καζά (διοικητική διαίρεση της οθωμανικής αυτοκρατορίας) της Αγίας Μαύρας ήταν 1.593, ενώ συγκριτικά αναφέρουμε ότι τον ίδιο χρόνο π.χ. η Εξάνθεια είχε 35 χανέδες, ο Άγιος Πέτρος 35, η Βαυκερή 50, η Εγκλουβή 100 και η Καρυά 50.

Λαμβανομένου υπόψη τη σημείωση των μεταφραστών των τεκμηρίων ότι η ανάγνωση των ανθρωπωνυμίων αποτελεί ένα ιδιαίτερο δύσκολο έργο, καθώς διαφορετικά γράμματα σημειώνονται με την ίδια γραφή (έχουν καταγραφεί στη γραφή «σικαγιάτ», στην οποία δεν χρησιμοποιούνται τα διακριτικά σημεία «νοκτά» για τα γράμματα της αραβικής) και στις περιπτώσεις όπου τα ανθρωπωνύμια αποτελούνται από το επώνυμο και όχι το πατρώνυμο στη δεύτερη θέση, διαπιστώνει κανείς ότι πολλά επίθετα δεν απαντώνται πια σήμερα στην ευρύτερη περιοχή του Αλέξανδρου ενώ δεν αναφέρονται άλλα που είναι σήμερα ευρέως διαδεδομένα. Τα Αλεξανδρίτικα επίθετα που σώζονται ακόμη από την εποχή της Τουρκοκρατίας φαίνεται να είναι τα επίθετα: Σούντιας (Σούνδιας), Φρεμεντίτης και Γράψας, ενώ το αναφερόμενο σε δυο τρεις μεριές ως Κοντύλης (;) θα πρέπει να είναι μάλλον το επίθετο Κοντυλάτος (Κονδυλάτος) που απαντάται και σήμερα στον μαχαλά Κολυβάτα Αλεξάνδρου.

Στο συνοπτικό κατάστιχο κεφαλικού φόρου του βιλαετιού της Αγίας Μαύρας (καζάδες Αγίας Μαύρας, Βόνιτσας, Ξηρομέρου) για το έτος 1646-47 είναι εμφανής η κατακόρυφη μείωση των υπόχρεων σε κεφαλικό φόρο, συνολικά σχεδόν κατά το ήμισυ. Αιτία πιθανότατα ήταν η πανώλη που φαίνεται ότι ξέσπασε στα 1644 και διήρκησε δυο χρόνια. Εντύπωση προκαλεί ότι το έτος αυτό δεν εμφανίζεται στο κατάστιχο ο Αλέξανδρος σε αντίθεση με άλλα χωριά (π.χ. Βαυκερή – Χανέδες 40, Εγκλουβή – Χανέδες 52, Πλατύστομο – Χανέδες 9) όπως επίσης και στα κατάστιχα του έτους 1647-48, 1648-49 και 1649-50

Ο Αλέξανδρος εμφανίζεται και πάλι στο συνοπτικό κατάστιχο του έτους 1650-51 με 25 χανέδες και τη σημείωση από διαφορετικό χέρι ότι με σουλτανικό φιρμάνι μειώθηκαν κατά 15 οι χανέδες του χωριού. Στο κατάστιχο του έτους 1651-52 το χωριό Αλέξανδρος καταγράφεται πάλι με 25 χανέδες.