Ιστορία του σκακιού: Αναζητώντας τις ρίζες του στα βάθη των αιώνων (A΄ Μέρος)

Ο Αχιλλέας με τον Αίαντα παίζουν επιτραπέζιο παιχνίδι ζαριών

Στο σημερινό και σε επόμενα δημοσιεύματα, θα κάνουμε μια σύντομη αναδρομή στο πώς εξελίχθηκε το σκάκι, από την απαρχή του μέχρι την ολοκλήρωση της εξέλιξής του στη μορφή που είναι σήμερα παγκοσμίως γνωστό.

Πώς και πότε γεννήθηκε το σκάκι;

Παρά την προσπάθεια της ιστορικής έρευνας να βρει απαντήσεις για την καταγωγή του σκακιού, δεν έχουμε μέχρι σήμερα τα στοιχεία να προσδιορίσουμε με ακρίβεια τη γέννησή του. Φυσικά το σκάκι δεν εμφανίστηκε μεμιάς και από έναν άνθρωπο στη μορφή που το ξέρουμε. Ως πολύπλοκο πολεμικό παιχνίδι, το σκάκι αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα μιας μακράς εξελικτικής διαδικασίας.¹

Η ιστορία του παιχνιδιού αυτού χάνεται στα βάθη των αιώνων. Παιχνίδια σχετιζόμενα με το σκάκι παίζονταν ήδη από τη μακρινή αρχαιότητα, από την Κίνα και την Αίγυπτο έως και την Ελλάδα. Όλες οι χώρες που βρίσκονται σε αυτήν την περιοχή διεκδικούν την καταγωγή του παιχνιδιού.²

Η Βασίλισσα Νεφερτάρι παίζει το αρχαίο αιγυπτιακό παιχνίδι «Σενέτ» 1279 – 1213 π.Χ.

Οι άνθρωποι παίζουν επιτραπέζια παιχνίδια για χιλιάδες χρόνια πριν από την εφεύρεση του σκακιού. Το πρώτο καταγεγραμμένο παιχνίδι ονομάστηκε Senet («το παιχνίδι περνώντας») και παιζόταν στην αρχαία Αίγυπτο. Είχε 3 σειρές από 10 τετράγωνα και δύο σύνολα με 5 φιγούρες το καθένα. Οι πραγματικοί κανόνες του παιχνιδιού δεν είναι γνωστοί σήμερα, αλλά οι εξειδικευμένοι παίκτες θεωρούνταν ότι προστατεύονται από τους θεούς! Το Senet μνημονεύεται μάλιστα στο Κεφάλαιο XVII του Αιγυπτιακού Βιβλίου των Νεκρών.

Ινδία

Αν και υπάρχουν διάφορες υποθέσεις, μεταξύ των οποίων και μερικές εκκεντρικές, σχετικά με την προέλευση του σκακιού, οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι η Ινδία είναι η πατρίδα του σκακιού, χωρίς βέβαια να μπορεί να καθορισθεί ο χρόνος της εμφάνισής του. Όχι φυσικά στη μορφή που το γνωρίζουμε σήμερα, αλλά σε μια παραλλαγή του παιχνιδιού που μας δείχνει τις ρίζες του σημερινού σκακιού.

Πολλές ανεπιβεβαίωτες θεωρίες έχουν αναπτυχθεί ως προς την αρχική μορφή του, που τοποθετείται στις Ινδίες πριν από περίπου 15 – 20 αιώνες. Τότε το παιχνίδι αυτό είχε την ονομασία τσατουράγκα, που σημαίνει τετραπλή σύνθεση, δηλαδή παιχνίδι με τα τέσσερα όπλα των αρχαίων Ινδών: Τους ελέφαντες, το ιππικό, τα άρματα και το πεζικό, που παιζόταν από τέσσερα άτομα και όχι από δύο, κατέχοντας καθένας παίκτης από μία γωνία της σκακιέρας (αυτή είναι η πρώτη αναφορά που γίνεται από τον Dr. Thomas Hyde, διδάσκοντα της Οξφόρδης, στο έργο του «De Ludus Orientalibus», 1694), όπως μας ενημερώνει ο Χένρι Μπερντ στο βιβλίο του για την ιστορία του σκακιού.³

Περσία

Απεσταλμένος από την Ινδία φέρνει το σκάκι στην περσική αυλή

Από την Ινδία ο «πρόγονος» του σκακιού πέρασε στην Περσία (σημερινό Ιράν), όπου το βρίσκουμε με άλλη ονομασία, πλέον σατράνζ (shatranj), και γίνεται εργαλείο για να μαθαίνουν οι νεαροί πρίγκιπες και αξιωματικοί την τέχνη του πολέμου. «Είναι παράξενο να δω έναν νεαρό πρίγκιπα (padishah) που δεν ξέρει να παίζει σκάκι. Πώς θα κυβερνήσει το βασίλειο;». Τα λόγια αυτά αποδίδονται στον Πέρση ηγεμόνα Αρντασίρ Α΄, ιδρυτή της δυναστείας των Σασσανιδών (226 – 650 μ.Χ.).

Το σατράνζ αναγνωρίζεται ως ο πρώτος κοντινός πρόγονος του σκακιού. Παίζεται σε σκακιέρα διαστάσεων 8×8 και η κάθε πλευρά διαθέτει 16 κομμάτια, παρόμοια με το σημερινό σκάκι: Ο στρατιώτης, το άλογο, ο ελέφαντας (Αξιωματικός), το άρμα, ο σύμβουλος (μια πολύ αδύναμη βασίλισσα) και ο shah (βασιλιάς). Το παιχνίδι τελείωνε όταν συλλαμβάνονταν (κόβονταν) όλα τα κομμάτια ενός στρατού εκτός από τον βασιλιά.

Βέβαια, το παιχνίδι αυτό έχει βασικές διαφορές από το σκάκι όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Τα πιόνια προχωρούν μόνο ένα τετράγωνο μπροστά, ο αξιωματικός μπορεί να φάει μόνο στο δεύτερο τετράγωνο διαγώνιά του και μπορεί να περάσει πάνω από κομμάτια, όπως ο σημερινός Ίππος. Η Βασίλισσα είναι το πιο αδύναμο κομμάτι, κινείται ένα τετράγωνο και μόνο διαγώνια (4 τετράγωνα σύνολο). Υποθέτουμε πως το παιχνίδι αυτό ήταν πολύ αργό, αφού χρειάζονταν πολλές κινήσεις έως ότου οι δύο στρατοί φτάσουν σε απόσταση να αναμετρηθούν.

Ο Αμερικανός ερευνητής Professor Daniel Willard Fiske το 1900 υποστηρίζει πως «μέχρι τον 7ο αιώνα μ.Χ., η ύπαρξη σκακιού δεν υποστηρίζεται από αξιόπιστη τεκμηρίωση. Όσον αφορά τις παλαιότερες εποχές, υπάρχει αδιαπέραστο σκοτάδι».⁴

Αραβία

Τον 7ο μ.Χ. αιώνα με την κατάκτηση της Περσίας, οι Άραβες ήρθαν σε επαφή με το σκάκι. Στον κόσμο του Ισλάμ, το σκάκι έπρεπε να δώσει μάχη για να επιβιώσει. Μερικοί ιμάμηδες προσπάθησαν να απαγορεύσουν το παιχνίδι, αφού το Κοράνι απαγόρευε τη χρήση ανθρώπινων μορφών και ζώων. Ως αποτέλεσμα, τα κομμάτια του παιχνιδιού άλλαξαν σε αφηρημένα σχήματα. Κατασκευάζονταν από πηλό σε αντίθεση με πριν που ήταν φτιαγμένα από ελεφαντόδοντο και ήταν πλέον φθηνά για να φτιάχνονται. Το γεγονός αυτό αναμφισβήτητα συνέβαλε στην πλατιά εξάπλωσή του μέσα στον λαό. Κατά τους επόμενους δύο αιώνες, το σκάκι εγκαταστάθηκε σταδιακά στα τεράστια εδάφη του αραβικού χαλιφάτου και γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη. Ακόμα και εκείνη τη μακρινή εποχή υπήρχαν παίκτες που ήταν μετρ του σατράνζ κατ΄ αναλογία με τη σημερινή εποχή.

Ευρώπη

Περίπου το 800 μ.Χ. το σκάκι τελικά βρήκε τον δρόμο του και για την Ευρώπη μέσα από δύο «άξονες»: Από την Ανατολή εισήχθη μέσω του Βυζαντίου και από τη Δύση μέσω της Ιβηρικής Χερσονήσου όταν η Ισπανία κατακτήθηκε από τους Άραβες. Δύο αιώνες αργότερα αρχαιολογικά ευρήματα βρίσκονται σχεδόν σε κάθε χώρα της Ευρώπης.

Καθώς το παιχνίδι εξαπλώθηκε, κάθε κουλτούρα έκανε μικρές αλλαγές στο όνομα του παιχνιδιού και των κομματιών. Στην Περσία οι παίκτες αναφωνούσαν «Shah Mat» (μτφ: «ο βασιλιάς πέθανε») τη στιγμή που κέρδιζαν μια παρτίδα. Στη Γαλλία, το περσικό όνομα για το παιχνίδι «Shah» μεταμορφώθηκε σε «echecs», αρχαία γαλλική λέξη που σημαίνει «check», δηλαδή έλεγχος, το οποίο αργότερα έγινε το αγγλικό «chess». Στην Ελλάδα η λέξη προέρχεται από το ιταλικό «scacco» και την απειλή στον Βασιλιά την λέμε Σαχ από το περσικό «shah».

(Συνεχίζεται)

Παραπομπές:
1. Γιούρι Άβερμπαχ «A History of Chess, from Chaturanga to the Present Day», (Russell Enterprises 2012).
2. https://el.wikipedia.org/wiki/Ιστορία_του_σκακιού.
3. The history of Chess ο H. E. Bird (London: Dean, 1893).
4. Daniel Willard Fiske (1831 – 1904), Ιστορικός σκακιού. Συγγραφέας του βιβλίου «Chess in Iceland and in Icelandic Literature», Φλωρεντία 1905.

(Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη, Φύλλο του Σαββατοκύριακου 29 Φλεβάρη-1 Μάρτη 2020)