Τυπογραφεία και εκδόσεις των Ελλήνων την περίοδο της Τουρκοκρατίας (Β΄ μέρος)
«Ελληνική Νομαρχία», Ανωνύμου Έλληνος – «Η Εφημερίς», των αδερφών Μαρκίδων Πούλιου
Από τις πόλεις που λειτούργησαν ελληνικά τυπογραφεία, σημαντικότατη δραστηριότητα παρουσιάζει η Βενετία για σχεδόν τρεις αιώνες, με εκδόσεις κυρίως εκκλησιαστικών και αρχαιοελληνικών έργων. Στο κέντρο της πόλης και μόνο λειτουργούσαν περίπου εκατόν πενήντα τυπογραφεία. Αργότερα ξεχώρισε η Βιέννη. Αντικειμενικοί λόγοι διευκόλυναν την έκδοση στην Αυστρία βιβλίων που η ισχύουσα σε πολλές χώρες λογοκρισία θα τα απαγόρευε. Ήταν η περίοδος της λεγόμενης «Πεφωτισμένης Δεσποτείας». Δηλαδή όταν το συγκεντρωτικό κράτος της απόλυτης μοναρχίας περιορίζει τα δικαιώματα των φεουδαρχών και ευνοεί την ανερχόμενη αστική τάξη και τις ιδέες της. Το «καθεστώς» αυτό εντοπίζεται στην Πρωσία του Φρειδερίκου του Μεγάλου, στη Ρωσία της Αικατερίνης Β΄ της Μεγάλης, στην Αυστρία της Μαρίας Θηρεσίας και του γιου της Ιωσήφ Β΄ και άφηνε περιθώρια να κυκλοφορούν βιβλία που υποστήριζαν την ελευθερία και τα δικαιώματα, εκδόθηκαν μάλιστα και διατάγματα που κατοχύρωναν σ΄ ένα βαθμό την ανεξιθρησκία και την ελευθεροτυπία.
Για τη διάδοση της επιστημονικής γνώσης και των επαναστατικών ιδεών
Στη Βιέννη ο Ρήγας Βελεστινλής εκδίδει και τυπώνει τα έργα του. Το «Φυσικής Απάνθισμα», στο τυπογραφείο του Τράτνερ. Βιβλίο για την ωφέλεια των φιλομαθών ομογενών, όπως ο ίδιος το προσδιορίζει, που βασίζεται στη γαλλική εγκυκλοπαίδεια των Ντιντερό και Ντ΄ Αλαμπέρ (εγκυκλοπαιδιστές), με αναφορά σε φυσικά, αστρονομικά, γεωλογικά και βιολογικά φαινόμενα. Σκοπός του Ρήγα είναι να ξεκαθαρίσει στους αναγνώστες κάποια φαινόμενα και να τους απομακρύνει από δεισιδαιμονίες και εξωλογικές αντιλήψεις.
Ο επτανήσιος συγγραφέας, τυπογράφος και εκδότης Γεώργιος Βεντότης εξέδωσε στη Βιέννη εφημερίδα, την πρώτη ελληνική, που εξέφραζε τις απόψεις του Ρήγα, χωρίς άδεια όμως, και την έκλεισε μετά από μερικά φύλλα. Ο Βεντότης τύπωσε βιβλία γλωσσικής διδασκαλίας, μαθηματικών, ιστορίας, λεξικά και μεταφρασμένα στα Ελληνικά μερικά θεατρικά έργα του εκπροσώπου της Comedia dell΄ arte, Carlo Goldoni, αλλά και άλλων. Η στήριξη του έργου των σχολείων και πανεπιστημίων και της διάδοσης της επιστημονικής γνώσης είναι η κατευθυντήρια γραμμή του Διαφωτισμού που ακολουθούν οι εκδότες – τυπογράφοι.
Για τον ίδιο λόγο και στο τυπογραφείο των αδελφών Μαρκίδων Πούλιου (αδελφοί Πούλιος και Γεώργιος, γιοι του Μάρκου Πούλιου) τυπώνονται βιβλία μαθηματικών και αριθμητικής, διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας, αλλά και αρκετών ευρωπαϊκών γλωσσών.
Στο τυπογραφείο του Βαουμάιστερ στη Βιέννη ο Ρήγας τύπωσε τη μετάφραση από τα Γαλλικά του «Σχολείου των ντελικάτων εραστών». Αυτό το τυπογραφείο αργότερα πέρασε στην οικογένεια Πούλιου.
Στο τυπογραφείο των Μαρκίδων ο Ρήγας τύπωσε τη «Νέα Πολιτική Διοίκηση» και μεταφράσεις γαλλικών έργων. Παρόλο που δεν αναγράφεται τυπογράφος, οι αδελφοί Πούλιου μάλλον τύπωσαν και τις Χάρτες της Ελλάδος (αποδίδεται και στον τυπογράφο J. Nitsch), Βλαχίας και Μολδαβίας, που συνέταξε ο Ρήγας και στις οποίες φέρονται χρηματοδότες.
Οι αδελφοί Πούλιου εξέδωσαν στη Βιέννη, μετά τον Βεντότη, εφημερίδα με τίτλο «Εφημερίς». Εκδιδόταν δύο φορές τη βδομάδα με περιεχόμενο κυρίως ειδησεογραφικό, ειδήσεις από πολέμους, ειδήσεις από την πορεία της Γαλλικής Επανάστασης και διάφορα αξιοπερίεργα. Σταδιακά άρχισε να δημοσιεύει άρθρα πολιτικού περιεχομένου σχετικά με τους Έλληνες και εκεί δημοσιεύτηκαν έργα του Ρήγα Βελεστινλή, «Τα Δίκαια του Ανθρώπου» και το Σύνταγμα, προσαρμογές σχεδόν αυτούσιες των ομώνυμων κειμένων της Γαλλικής Επανάστασης, ο «Θούριος», επαναστατικές προκηρύξεις κ.ά.
Οι ίδιοι εκδότες, στηρίζοντας την πρόταση του Ρήγα για κοινή εξέγερση των Βαλκανικών λαών, εξέδιδαν και εφημερίδα στα Σερβικά με το ίδιο πνεύμα και περίπου ίδιο περιεχόμενο με την «Εφημερίδα».
Οι ειδήσεις για τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο και τις επιτυχίες των Ρώσων χαροποιούσαν τους Έλληνες και η Πύλη διά του πρεσβευτή της απαιτούσε από τη σύμμαχό της χώρα Αυστρία να απαγορεύσει την έκδοση της «Εφημερίδας», πράγμα που δεν γινόταν. Η εκδήλωση της Γαλλικής Επανάστασης και οι επαναστατικοί πόλεμοι των Γάλλων υπό τον Βοναπάρτη στα τέλη του 18ου αιώνα θορύβησαν την αυστριακή μοναρχία, που πήρε μέτρα καταστολής κάθε επαναστατικής κίνησης. Αποτέλεσμα ήταν η σύλληψη του Ρήγα στην Τεργέστη, και η παράδοσή του, αφού θεραπεύτηκε από τραύμα αυτοτραυματισμού, στους Τούρκους, που τον εκτέλεσαν μαζί με άλλους επτά συνεργάτες του, ενώ και για τους εκδότες αδελφούς Πούλιου άρχισαν πολύχρονες περιπέτειες και διώξεις. Η «Εφημερίς» έκλεισε και κατασχέθηκε το τελευταίο φύλλο της.
Το νέο και ζωντανό θα εξοντώσει το παλιό και απαρχαιωμένο
Καθώς πλησιάζουμε στο 1821, πυκνώνει η έκδοση βιβλίων που παρακινούν σε εξέγερση. Εκδίδεται η «Ελληνική Νομαρχία» του Ανωνύμου του Έλληνος – ανώνυμος μάλλον για να μην αναζητηθεί από τις αρχές, καθώς και τόπος έκδοσης αορίστως «Εν Ιταλία». Το βιβλίο κινείται στο πλαίσιο των απόψεων του Ρήγα και της Γαλλικής Επανάστασης και προπαγανδίζει την ίδρυση ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, βασισμένου σε σύγχρονο νομικό σύστημα. Άλλοι μιμούνται τον Ρήγα, συνθέτουν και εκδίδουν και αυτοί «Θουρίους» με εξεγερτικό περιεχόμενο. Ο Ρήγας θέτει θέμα ελευθερίας του λόγου και ελευθεροτυπίας, όταν στην «Επαναστατική Διακήρυξη», που κυκλοφόρησε το 1797, γράφει για «το δίκαιον του να φανερώνωμεν την γνώμην μας και τους συλλογισμούς μας τόσον με την τυπογραφίαν όσον και με άλλον τρόπον». Μεγάλη εντύπωση προκάλεσε φυλλάδιο με περιεχόμενο σατιρικό ποίημα, χωρίς λογοτεχνικές αξιώσεις, και τίτλο «Ρωσοαγγλογάλλος», που κατακρίνει τη διοικητική αριστοκρατία (Ιερατείο, Φαναριώτες, Προεστούς) για το φιλότουρκο και φιλο-ηγεμονικό πνεύμα της, αποδοκιμάζοντας ταυτοχρόνως και τη στάση των τριών «μεγάλων δυνάμεων» που συναποτελούν τον τίτλο του ποιήματος.
Στην εκδοτική δραστηριότητα πρέπει να αναφερθεί η πλούσια δραστηριότητα έκδοσης εφημερίδων, πέραν των δύο που αναφέρθηκαν στη Βιέννη. Στις πόλεις με τις μεγάλες παροικίες εκδόθηκαν οι: «Λόγιος Ερμής», «Ελληνικός Τηλέγραφος» και «Ταχυδρόμος» στη Βιέννη, η «Μέλισσα» στο Παρίσι, το «Μουσείον» και η «Ίρις» στο Λονδίνο.
Με το ξέσπασμα της Επανάστασης εκδίδονται πολλές εφημερίδες στον ελληνικό χώρο φιλικές προς την Επανάσταση με διάφορες προσεγγίσεις: Η «Σάλπιγξ Ελληνική» στην Καλαμάτα, η «Ανεξάρτητος Εφημερίς της Ελλάδος», αρχικά στην Ύδρα και μετά στην Αίγινα, «Ο Φίλος του Νόμου» στην Ύδρα. Ο «Φίλος» ήταν αρχικά φιλοκυβερνητικός, αλλά πέρασε στην αντιπολίτευση με αντίπαλο τη «Γενική Εφημερίδα της Ελλάδος», κυβερνητικό όργανο αυτή, που εκδιδόταν στο Ναύπλιο. Η «Γενική» μεταφέρθηκε στην Αθήνα και μετεξελίχτηκε στη, γνωστή και σήμερα, «Εφημερίδα της Κυβερνήσεως». Η «Εφημερίς των Αθηνών» εκδίδεται αρχικά στη Σαλαμίνα και μετά στην Αθήνα, τα «Ελληνικά Χρονικά» στο Μεσολόγγι. Κυκλοφόρησαν και άλλα, καθώς και κάποια ξενόγλωσσα, ο «Ελληνικός Τηλέγραφος» του λόρδου Μπάιρον και η «Ελληνική Μέλισσα».
Υπάρχουν πληροφορίες για κάποιες περιοχές, ανεπιβεβαίωτες για την ακρίβειά τους, πως λειτούργησε ένα άτυπο «Πρακτορείο διανομής Τύπου» και, σύμφωνα με αυτές, γεωργοί αναλάμβαναν να προωθήσουν φύλλα των εφημερίδων από το τυπογραφείο σε αγροτικές απόμακρες περιοχές, όπου κάποιος εγγράμματος τις διάβαζε φωναχτά σε ακροατήριο άλλων αγροτών.
Στα τυπογραφεία της Μολδοβλαχίας τυπώθηκαν πολλές προκηρύξεις Ελλήνων και άλλων αγωνιστών που καλούν σε εξέγερση. Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης στο Ιάσιο τύπωσε προκηρύξεις και προς τους Έλληνες και προς τους άλλους λαούς. Στο Ιάσιο τύπωσε και την ιστορική για την Επανάσταση του 1821 προκήρυξη «Μάχου Υπέρ Πίστεως και Πατρίδος», με την οποία κήρυξε την έναρξη της εξέγερσης.
Η εφεύρεση του Γουτεμβέργιου αποτέλεσε σημαντικό γεγονός της Ιστορίας. Ένα εργαλείο διάδοσης της γνώσης και νέο, πολύ ισχυρό όπλο στους αγώνες για ελευθερία και δικαιώματα. Αυτό διαπιστώνει ο αρχιδιάκος στην «Παναγία των Παρισίων» του Βίκτορ Ουγκώ το 1831, όταν κάνει το διάσημο σχόλιό του δείχνοντας το τυπωμένο βιβλίο και τον ναό – μνημείο: «Αυτό θα σκοτώσει Εκείνο». Το νέο και ζωντανό θα εξοντώσει το παλιό και απαρχαιωμένο.
Η τυπογραφία συνέβαλε σημαντικά στο ξέσπασμα της Επανάστασης του 1821, βρέθηκε όμως και στα χέρια των αντιπάλων του αγώνα. Τυπωμένη κυκλοφόρησε η «Πατρική Διδασκαλία», τυπωμένες οι εγκύκλιοι του Γρηγορίου Ε΄, που καταδίκαζαν τον Ρήγα η πρώτη και την Επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, τη Φιλική Εταιρεία και τον Υψηλάντη η δεύτερη.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
Βασίλη Κρεμμυδά, «Εισαγωγή στην ιστορία της νεοελληνικής κοινωνίας (1700-1821)»
«Γαλλική Επανάσταση και Ελλάδα, Αφιέρωμα στα 200 χρόνια της». Εισαγωγή, επιλογή κειμένων, σχολιασμός Τάσου Βουρνά, Εκδόσεις Αφών Τολίδη, Αθήνα 1989
Κ. Σπ. Στάικος, «Τα Τυπωμένα στη Βιέννη Ελληνικά Βιβλία 1749 – 1800», Ιδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού
«Η Επανάσταση του Εικοσιένα», Επιστημονικό Συμπόσιο ΚΜΕ 1983
«Πέντε αιώνες ελληνικής τυπογραφίας», άρθρο της Αριστέας Ελληνούδη, «Ριζοσπάστης» 11-4-2010
«180 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821: Ο προεπαναστατικός Τύπος και τα ελληνικά βιβλία», άρθρο της Αριστέας Ελληνούδη, «Ριζοσπάστης» 24-3-2001
«Ιταλική Αναγέννηση και Ελλάδα», άρθρο της Η. Μόρτογλου, «Ριζοσπάστης» 11-1-2004
Αντώνης ΚΑΛΟΒΟΥΛΟΣ
Φιλόλογος, μέλος του ΔΣ της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων
(Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου 27-28 Μάρτη 2021)
