Παγκόσμια προβλήματα και “επαρχιακή σκέψη” (Με αφετηρία και την Παγκόσμια Ημέρα Σκέψης) | Λευκαδίτικα Νέα - Lefkada News
Published On: Κυ, Ιουν 20th, 2021

Παγκόσμια προβλήματα και “επαρχιακή σκέψη” (Με αφετηρία και την Παγκόσμια Ημέρα Σκέψης)

spyros_vrettos

Γράφει ο Σπύρος Βρεττός*

Αν και για να συνειδητοποιήσει και να χαρακτηρίσει ο άνθρωπος προβλήματα ως παγκόσμια προϋποθέτει μεγάλες νοητικές επαγωγές, και συντελεσμένες μέσα σε μεγάλο διάστημα χρόνου, η λέξη παγκόσμιος – έτσι ακριβώς όπως γράφεται και με την έννοια που της αποδίνομε σήμερα, υπάρχει στους Ορφικούς Ύμνους (Lidell – Scott, Απόλλωνος θυμίαμα μάνναν. Και Ορφικοί Ύμνοι, κείμενο-μετάφραση σχόλια Δ.Π. Παπαδίτσας, Ελένη Λαδιά, 8η έκδ., Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2010, Ορφικός Ύμνος 34, σ.86). «…κρίνεις βιοθρέμμονα φύλα, αρμονίη κεράσας {την} παγκόσμιον ανδράσι μοίραν…»

(…διαχωρίζεις τα εις την ζωήν διατηρούμενα γένη, αναμείξας δια της αρμονίας την παγκόσμιον μοίραν των ανθρώπων…)

Μέσα λοιπόν «εις την δια της αρμονίης συγκερασμένην», κατά τον Ορφικό Ύμνο, παγκόσμια μοίρα των ανθρώπων… – και καθώς αυτόν τον δια της αρμονίας συγκερασμόν της ανθρώπινης μοίρας αναζητάμε ως τις μέρες μας, επιπροστίθενται τα δικά μας σημερινά μεγάλα παγκόσμια προβλήματα κι αυτά που ακολουθούν.

(Ο Covid-19, το πλέον επείγον παγκόσμιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η ανθρωπότητα εδώ και ενάμιση χρόνο, ελπίζουμε ότι κατέστησε περισσότερο σαφές στον άνθρωπο των ημερών μας τι σημαίνει παγκόσμιο πρόβλημα, που ταυτοχρόνως είναι και προσωπικό του πρόβλημα!)

Όλα τα παγκόσμια προβλήματα της εποχής μας, που προ πολλού άρχισαν να στροβιλίζονται απειλητικά γύρω μας, ως από ένα δυσδιάγνωστο πλέον και σκοτεινό γίγνεσθαι, έχουν -όλα ανεξαιρέτως- και την αναφορά τους σε ένα μοναδικά μεγάλο πρόβλημα, που θα μπορούσε να ονομασθεί και ως το «βαριά άρρωστο-βαρέως νοσούν – φυσικό και αστικό περιβάλλον του πλανήτη»: όλα φαίνεται να ξεκινούν από τη βιομηχανική ρύπανση – και τις πάσης φύσεως ρυπάνσεις, που οδηγούν ως το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την κλιματική αλλαγή. Αλλά και ως την επίθεση των ιών και των εντεινόμενων πάσης φύσεως ανίατων ασθενειών με άμεσο αντίχτυπο και στις οικονομίες ολόκληρου του πλανήτη που αφ’εαυτών αποτελούν επίσης ένα μεγάλο παγκόσμιο πρόβλημα. Ας προσθέσομε εδώ και τις αδηφάγες πυρκαγιές του «βαθιού θανάτου»! και το αιώνιο πρόβλημα των σεισμών…

Όλα τα μεγάλα προβλήματα του πλανήτη διασυνδέονται με τη φυσική και την κοινωνική μας πραγματικότητα και την εν γένει κατάσταση του πολιτισμού μας. Και βέβαια, πίσω από τα προβλήματα, που δεν είναι απλώς λεκτικοί όροι, εκδιπλώνονται καθημερινά αναρίθμητες ανθρώπινες τραγωδίες και ενυπάρχει βιούμενος -και πολλαπλώς αυξανόμενος- πολύς ανθρώπινος πόνος.

Ο Ντοστογιέφσκι (19ος αιώνας) έγραφε κάπου ότι «…μέσα στον πόνο υπάρχει κάποια υψηλή αρχή του βίου…» Τι θα μπορούσε να σημαίνει το παραπάνω και με δεδομένη την όλη μας πραγματικότητα; Ότι ο πόνος μπορεί και να μας ισχυροποιήσει τόσο, ώστε να υπάρξει μια νέα αφετηρία της ζωής μας; Ή ακόμα και μια νέα θεώρηση -ρυθμιστική αρχή- της ζωής μας προς έναν πιο ανθρώπινο
-και λιγότερα δεινά υποσχόμενο- πολιτισμό;

Πολιτισμός: μία από τις πλέον ουσιώδεις έννοιες της ανθρώπινης παρουσίας στον πλανήτη. Είναι γενικώς δημιούργημα της διαρκώς εξελισσόμενης ανθρώπινης σκέψης. Οι πρώτοι πολιτισμοί εμφανίζονται διαμορφωμένοι την 4η -3η χιλιετηρίδα π.Χ., στις περιοχές της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας. Αλλ’ η διαμόρφωσή τους πρέπει να ξεκινάει πολύ νωρίτερα, περίπου 20.000 χρόνια π.Χ., όταν οι θερμοκρασίες του πλανήτη σταθεροποιούνται στους 14 περίπου βαθμούς Κελσίου και επιτρέπουν στον Homo Sapiens -το μόνο είδος ανθρώπων που έχει κατορθώσει να επιβιώσει ως τότε- να πετύχει μόνιμη εγκατάσταση σε κάποιες περιοχές.

Θα μιλήσουμε εκτενέστερα για τον πρώτο πολιτισμό της ανθρωπότητας, τον πολιτισμό των Σουμερίων στη Μεσοποταμία, αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ο Arnold Toynbee θεωρεί ότι οι Σουμέριοι πριν από 5 ή 6.000 χρόνια είχαν -όπως και οι Αιγύπτιοι- τη μεγάλη πρόκληση να παλέψουν με το έλος της ζούγκλας της κάτω κοιλάδας του Τίγρη και του Ευφράτη. Κατόρθωσαν να μετατρέψουν τα έλη σ’ ένα δίκτυο διωρύγων και αγρών (Arnold Toynbee, Σπουδή της Ιστορίας, μτφρ. Ν. Παπαρρόδου, εκδ. Αφοί Συρόπουλοι και Κ. Κουμουνδουρέας, Αθήνα 1962, σ. 79-80). Πόλεις-κράτη, καλά οχυρωμένες με τείχη, περίλαμπροι ναοί, ανάκτορα, αγορές – εμπόριο και σπουδαία ταφικά συγκροτήματα κάνουν την εμφάνισή τους.

(Ας μου επιτραπεί εδώ ένα παρέμβλητο στοιχείο: Το Nεκροταφείο των Τύμβων, που βρίσκεται στην πεδιάδα του Νυδριού Λευκάδας, (Στενό). Πρόκειται για τους παλαιότερους γνωστούς τύμβους στον Ελλαδικό χώρο (2.600 περίπου π.Χ.), που ανακάλυψε ο Γερμανός αρχαιολόγος Wilhelm Dorpfeld το 1910, και μας φανερώνουν με τα πλούσια κτερίσματά τους, και την «ύπαρξη μιας ελίτ, που διαθέτει οικονομικό πλούτο μέσω του εμπορίου, πιθανόν μετάλλων, και δημιουργεί για τα μέλη της έναν ιδιαίτερο τύπο τάφου» (Δρ. Ολυμπία Βικάτου, Ανάδειξη προϊστορικών τύμβων στο στενό Δ.Δ. Νυδριού Λευκάδας, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού-Εφορεία Αρχαιοτήτων Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδος, 2014). Η παρουσία μιας ξεχωριστής νεκρόπολης, που χρονολογείται από το 2.600 π.Χ. προϋποθέτει, όπως ακριβώς και στη Μεσοποταμία των Σουμερίων, και την ύπαρξη μιας ζωντανής πόλης ενός πολύ σημαντικού οικισμού στην περιοχή του Νυδριού Λευκάδας κατά την ίδια χρονική περίοδο. Η πόλη δεν έχει ακόμα αποκαλυφθεί, λόγω των μεγάλων επιχώσεων και της υψηλής στάθμης του νερού – κάτι όμως που η σύγχρονη τεχνολογία μπορεί να το επιτύχει). (Κωνσταντίνος Λ. Ζάχος και Αγγέλικα Σ. Ντούζογλη, Λευκάδα, Υπουργείο Πολιτισμού-ΙΒ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αθήνα 2003).

Θα μιλήσομε για τη Μεσοποταμία των Σουμερίων και ειδικότερα για την πόλη-κράτος της Ουρούκ. Κι αυτό γιατί η κύρια πηγή άντλησης των πληροφοριών μας θα είναι το πρώτο, επίσης, έπος της ανθρωπότητας, αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., το έπος του Γκιλγκαμές – έπος των Σουμερίων.

Το πρώτο έπος της ανθρωπότητας στη Μεσοποταμία συνεπάγεται και την ύπαρξη πολλών λαϊκών ποιητών. (Είναι όρος της εποχής μας, για μια παράδοση ποίησης που αριθμεί χιλιετίες και σημαίνει τον ποιητή που δεν έχει καμία σχέση ή ελάχιστη έχει σχέση με τη θεσμοθετημένη εκπαίδευση). Το φυσικό περιβάλλον της Μεσοποταμίας και η απαράμιλλη ομορφιά του φυσικού τοπίου, με τους χαμηλούς λόφους, τις εύφορες πεδιάδες, τα πολλά υπόγεια νερά και ο τρόπος άντλησής τους, το δυνατό φως του ήλιου ευνοούν εξαιρετικά τη δημιουργία λαϊκής ποίησης, που είναι ο βασικός πυρήνας της δημιουργίας όλων των αυθεντικών επών της ανθρωπότητας. Η λαϊκή ποίηση και οι λαϊκοί ποιητές έχουν ως βασικό τους χαρακτηριστικό ότι ξεκινούν πάντοτε από πραγματικά γεγονότα.

Το έπος του Γκιλγκαμές θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα έπος μικρής, ελεγχόμενης ή και λελογισμένης βίας και ως ένα ανθρωπιστικό έπος, αφού και οι δύο πρωταγωνιστές του, ο Γκιλγκαμές και ο Ενκιντού τα μόνα ηρωικά κατορθώματα που επιτελούν είναι το να σκοτώσουν το τέρας τον Χάμπαμπα, που φυλάει το Δάσος των Κέδρων και εμποδίζει τους ανθρώπους να κόβουν δέντρα, για τις εν γένει οικοδομικές τους ανάγκες και κυρίως για τη ναυπήγηση καραβιών. (Με τα τότε δεδομένα ανθρωπιστική πράξη. Με τα σημερινά δεδομένα ένας παγκόσμιος οικολογικός μύθος, όπου το τέρας εκπροσωπεί τη φύση που θέλει να αυτοπροστατευτεί από την εφόρμηση των ανθρώπων). Σκοτώνουν κι ένα δεύτερο τέρας, ακόρεστα φονικό, τον Ταύρο του Ουρανού. Φονικότατο τέρας, που κατεβάζει από τον ουρανό η θεά Ιστάρ για να εκθεμελιώσει την Ουρούκ και να σκοτώσει τον Γκιλγκαμές και τον Ενκιντού. Και με τα δεδομένα των ημερών μας αποτελεί κατόρθωμα ανθρωπιστικό. Και στους επιτελούμενους άθλους τους δεν σκοτώνουν κανέναν άνθρωπο! Το έπος του Γκιλγκαμές και το βυζαντινό έπος του Διγενή Ακρίτα, 3.800 χρόνια μετά, είναι τα μόνα έπη της ανθρωπότητας, απ’όσο είμαι σε θέση να γνωρίζω, που δεν περιγράφουν κανένα φονικό ανθρώπων από ανθρώπους.

Ο πρώτος λοιπόν πολιτισμός των Σουμερίων και στη φημισμένη πόλη Ουρούκ, που είναι και το επίκεντρο του έπους του Γκιλγκαμές, εμφανίζει -κατά το έπος- τα εξής περίπου χαρακτηριστικά: Βασιλιάς-κυβερνήτης είναι ο Γκιλγκαμές, ο άνθρωπος που «…γνώση πολλή απόχτησε/ χώρες πολλές ερεύνησε/… τα τείχη της περίφραχτης Ουρούκ επύργωσε…» Βλέπομε ότι η πρώτη ιδιότητα του βασιλιά-κυβερνήτη-και αρχιερέα-, είναι η επίτευξη μεγάλης γνώσης και πρώτη του πρόθεση η αμυντική θωράκιση της χώρας: «Ανέβα και περπάτησε στα τείχη της Ουρούκ./ Εξέτασε τα θέμελα, τα τούβλα περιεργάσου./Δεν είν’τα τούβλα τους ψημένα;/Τα θέμελά τους απ’τους Επτά Σοφούς είναι βαλμένα. (Το έπος του Γκιλγκαμές, Εισαγωγή-Απόδοση: Αύρα Ward, Β’ έκδ., Ιστός, σ. 35 κ.ε.). Η διακυβέρνηση ασκείται -κατά το έπος πάντα- και από ένα Συμβούλιο Γερόντων και από ένα -άτυπο- συμβούλιο ανδρών της πόλης. Μνεία δούλων δεν γίνεται πουθενά στο έπος.

Κινητήρια δύναμη της εξέλιξης του έπους του Γκιλγκαμές αποτελούν οι «σεξουαλικές παρενοχλήσεις», οι πρώτες που αναγράφονται σε γραπτό λόγο, και ξεκινούν από τον Γκιλγκαμές: «Στην περίφραχτη Ουρούκ αγέρωχος περιδιαβαίνει,/ με το κεφάλι του ψηλά σαν άγριος ταύρος/ και δεν υπάρχει αντίπαλος που να μπορεί όπλο σ’αυτόν να στρέψει/ οι σύντροφοί του σ’επιφυλακή δικές του διαταγές προσμένουν/ ο Γκιλγκαμές γιο δεν αφήνει σε πατέρα/ μέρα και νύχτα οι τρόποι του δεν υποφέρονται/ δυνατός, υπέροχος, σοφός και ικανός,/ ο Γκιλγκαμές στη μάνα κορίτσι δεν αφήνει/ την κόρη του πολεμιστή του νέου τη γυναίκα./ (Η Αύρα Ward σημειώνει ότι ο Γκιλγκαμές ασκούσε «Le droit de seigneur» (ό.π., σ. 37).

Οι θεοί ακούνε από ψηλά τις κλάψες και τα παράπονα των κατοίκων και καταφεύγουν στην πιο διπλωματική λύση εξισορρόπησης: καλούν τη θεά Αρούρου, δημιουργό του Γκιλγκαμές, να δημιουργήσει κι ένα δεύτερο, αντίστοιχων δυνατοτήτων, πρόσωπο… «Άσ’τους ν’ανταγωνίζονται, η Ουρούκ να ησυχάσει!» (ό.π., σ. 37) Έτσι δημιουργείται ο Ενκιντού. «Αγριάνθρωπος» μεγαλώνει ανάμεσα στα ζώα του δάσους, τρέφεται με χόρτα και πίνει νερό από το σημείο που και τα ζώα σβήνουν τη δίψα τους από τη ζωή τους στην έρημο.

Η δεύτερη «σεξουαλική παρενόχληση», που θα επηρεάσει άμεσα την όλη εξέλιξη του έργου, γίνεται από την πόρνη Σάμχατ προς τον Ενκιντού μέσα στο δάσος και στο σημείο που ο Ενκιντού κατεβαίνει μαζί με τα ζώα να σβήσει τη δίψα του στο νερό. Τη Σάμχατ οδηγεί στο δάσος ο κυνηγός που πρώτος είδε τον Ενκιντού και τρομοκρατήθηκε. Την οδηγεί εκεί, κατά συμβουλή του πατέρα του και του ίδιου του Γκιλγκαμές. (Η Σάμχατ κοίταξε τον άξεστο,/ τον αγριάνθρωπο από τα βάθη της ερήμου/ Να’τος, Σάμχατ!, γύμνωσε τα στήθη σου. Τα πόδια σου άνοιξε και άσ’τονε τα κάλλη σου ν’αδράξει/… Η Σάμχατ έβγαλε το ρούχο της και άνοιξε τα πόδια/ κι αυτός απόχτησε το λυγερό κορμί της/ (ό.π., σ. 40).

(Shamhat unfastened the cloth of her loins,/ she bared her sex and he took in her arms./ (Eίναι η απόδοση του σχετικού χωρίου από τον Αndrew George, καθηγητή Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών (School of Oriental and African Studies) στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου). (Βλ. Αndrew George, The Epic of Gilgamesh, Penguin Books, U.K., 2020, σ. 7).

Ο Ενκιντού υποκύπτει στη γοητεία της Σάμχατ. Έξι μέρες και εφτά νύχτες χαίρεται τα θέλγητρά της. Αλλ’όταν επιστρέφει και πάλι στους παλιούς του συντρόφους, τα ζώα, με βαθιά λύπη διαπιστώνει, ότι ήδη αυτά τον έχουν εγκαταλείψει. Στη στάνη των βοσκών, όπου τον οδηγεί η Σάμχατ, ο Ενκιντού αντιλαμβάνεται, με την ενθάρρυνση και της Σάμχατ, τι σημαίνει να τρως φαγητό και την αγαλλίαση να πίνεις καλό πιοτό. Ευτυχής παίρνει το όπλο του κι αρχίζει να κυνηγάει λιοντάρια και λύκους. Έτσι που και οι βοσκοί μπορούν επιτέλους να κοιμηθούν ήσυχοι. Αλλ’όταν μαθαίνει από έναν περαστικό το πώς συμπεριφέρεται ο Γκιλγκαμές στον λαό της Ουρούκ και ιδιαίτερα για την πρώτη νύχτα του γάμου, όπου πρώτος αυτός κοιμάται με τη νύφη, ο Ενκιντού γίνεται κάτωχρος από θυμό. Έτσι βλέπει και ο ίδιος ότι δεν του απομένει άλλος δρόμος από τον δρόμο του πολιτισμού προς την Ουρούκ και τη σύγκρουσή του με τον Γκιλγκαμές «που σαν άγριος ταύρος απάνω στους ανθρώπους κυριαρχεί/ Θα μετρηθώ μαζί του…/ Θα βροντοφωνάξω στην Ουρούκ: Εγώ’μαι ο πιο δυνατός!/ Τη μοίρα εγώ μπορώ ν’αλλάξω (Αύρα Ward, ό.π., σ. 41).

(I shall change the way things are ordered (Andrew George, ό.π., στ. 222).

Ο Ενκιντού με τη Σάμχατ συνοδό περνάνε την πύλη του τείχους. Ο Γκιλγκαμές τον συναντάει -εμπόδιο- να περάσει πρώτος στον μυθικό κοιτώνα κάποιου που μόλις έχει παντρευτεί. Η πάλη τους προοιωνίζεται τον θάνατο του ενός ή του άλλου. Και ξαφνικά και ο Γκιλγκαμές παραιτείται και απομακρύνεται. και ο Ενκιντού παραιτείται και του απευθύνει τον λόγο… Από θανάσιμοι αντίπαλοι έχουν την πρόνοια –χάρη στην ευφυΐα τους- να μεταβληθούν σε φίλους πιστούς και συν-αγωνιστές. Μαζί θα επιτελέσουν τα ανθρωπιστικά, εν πολλοίς, κατορθώματά τους. Μαζί θα σκοτώσουν το τέρας Χάμπαμπα, τον άγρυπνο φύλακα των δέντρων του Δάσους των Κέδρων.

Κατά την επιστροφή τους όμως από τον πρώτο αυτό μεγάλο άθλο, που και ο θεός Σάμας -ο θεός του Ήλιου- τον επικροτεί, συμβαίνει το αναπάντεχο: η τρίτη, και με ολέθρια πλέον αποτελέσματα, σεξουαλική παρενόχληση-αυτή τη φορά από θεά προς θνητό: η ακόρεστη ερωτικά θεά Ιστάρ βλέπει τον Γκιλγκαμές, ωραίο, φρεσκολουσμένο και καλοντυμένο μετά τον άθλο, κι αμέσως του ζητάει να γίνει εραστής της. Ο Γκιλγκαμές αρνείται από φόβο και της θυμίζει πόσο βαριά είχε κακοποιήσει όλους τους προηγούμενους εραστές της. Μέχρι και τον δύστυχο τον Ισσουλάνου, τον κηπουρό του πατέρα της, θεού Άνου.

Γκιλγκαμές (προς τη θεά Ιστάρ): «Τα μάτια σου έριξες σ’αυτόν και πλάγιασες μαζί του:/ Ισσουλάνου μου, το σφρίγος σου ας χαρούμε/ Το χέρι σου άπλωσε και τον χουρμά άγγιξέ μου/ Ο Ισσουλάνου σού απάντησε: «Από μένα τι ζητάς; Η μάνα μου δε φούρνισε, δεν έχω φάει./ Να δοκιμάσω το φαΐ του εξευτελισμού και της ατίμωσης;/ Καλάμια θα ‘ναι το μόνο σκέπασμά μου για το κρύο»./ Τον άκουσες τον λόγο αυτόν, τον χτύπησες, τον έκαμες βατράχι/ και στης δουλειάς του τους καρπούς ανάμεσα τον άφησες να μείνει./… Και μένα αν αγάπησες το ίδιο τέλος θα’χω./ (Aύρα Ward ό.π., σ. 89 κ.ε. ).

Έξαλλη από οργή η θεά Ιστάρ για την απόρριψη της πρότασής της ανεβαίνει στον ουρανό και μ’ένα βαρύτατο εκβιασμό αποσπά από τον θεό Άνου, που είναι πατέρας της, τον Ταύρο τ’Ουρανού -tέρας ακαταμάχητο- που το οδηγεί κατευθείαν στην Ουρούκ για να την εκθεμελιώσει και να σκοτώσει τον Γκιλγκαμές και τον Ενκιντού. Αλλ’ ο Γκιλγκαμές και ο Ενκιντού, προς μεγάλη χαρά και ανακούφιση των κατοίκων της Ουρούκ, κατορθώνουν να εξοντώσουν το φονικότατο τέρας.

Απάνω στα τείχη της Ουρούκ η θεά Ιστάρ κλαίει και οδύρεται. Μαζεύει τις πόρνες και τις εταίρες της πόλης κι όλες μαζί θρηνούν τον σκοτωμένο Ταύρο τ’Ουρανού. Ο Γκιλγκαμές, ο Ενκιντού και η πόλη της Ουρούκ πανηγυρίζουν για την εξόντωση του τέρατος.

Αλλά το ίδιο βράδυ ο Ενκιντού ονειρεύεται μια σύσκεψη των θεών, του Άνου, του Ενλίλ και του ουράνιου Σάμας για το ποιον θα καταδικάσουν να πεθάνει, αυτόν ή τον Γκιλγκαμές, για την εξόντωση του Χάμπαμπα και την καταστροφή του Δάσους των Κέδρων και για την εξόντωση του Ταύρου τ’Ουρανού. Ο Ενλίλ προτείνει τον θάνατο του Ενκιντού. «Ο Γκιλγκαμές όχι». Ο γενναίος Σάμας υπερασπίζεται τον Ενκιντού και αναλαβαίνει την ευθύνη και των δύο παραπάνω πράξεων. Αλλ’ο Άνου και ο Ενλίλ παραμένουν αμετάπειστοι.

Ο Ενκιντού πρωί-πρωί αφηγείται το όνειρό του στον Γκιλγκαμές. Και ο Γκιλγκαμές βάνεται να τον παρηγορήσει. Αλλ’ο Ενκιντού πέφτει άρρωστος βαριά. Στο κρεβάτι του θανάτου, και λίγο προτού πεθάνει, αρχίζει διάλογο και επιτίθεται στην εξόχως καλλιτεχνική πόρτα που ο ίδιος είχε φιλοτεχνήσει από εκλεκτό ξύλο του Δάσους των Κέδρων και που την είχε ο ίδιος μεταφέρει και τοποθετήσει στην είσοδο του ναού του θεού Ενλίλ, στην πόλη Νιππούρ.

Καταριέται βαριά τον κυνηγό που κατέστησε φανερή την παρουσία του, κι ακόμα πιο βαριά την πόρνη Σάμχατ, που τον έμπασε στον κόσμο του πολιτισμού και τον οδήγησε στον πρόωρο θάνατό του. Οι κατάρες είναι ως να προδιαγράφουν ρεαλιστικά τη μοίρα αυτού του είδους των γυναικών, ως το απώτατο μέλλον.

Ο γενναίος Σάμας, που τον ακούει από τον ουρανό, του ζητάει να πάρει πίσω τις βαριές κατάρες του για την πόρνη Σάμχατ, υπενθυμίζοντάς του τα όσα καλά αυτή του έκαμε βάζοντάς τον στον κόσμο του πολιτισμού. Κι ακόμα το τι θα κάμει ο Γκιλγκαμές γι’αυτόν μετά τον θάνατό του. Ο Ενκιντού, που είναι καλός άνθρωπος, (όπως και ο Γκιλγκαμές), παίρνει πίσω τις βαριές κατάρες και τις υποκαθιστά με τις καλύτερες ευχές που δόθηκαν ποτέ σε μία πόρνη. «…Πρίγκιπες, βασιλιάδες κι ευγενείς θα γίνουν εραστές σου…/ Ο στρατιώτης δε θα σ’αρνηθεί, τη ζώνη του για σένανε θα λύσει…/ Θε να σου δώσει φίλντισι, λαζούρι και χρυσάφι,/ Θα σου χαρίσει σκουλαρίκια, δαχτυλίδια…/ Στην παρουσία των θεών ο ιερέας θα σε μπάσει./ Η τιμημένη σύζυγος, η μάνα των εφτά παιδιών/ Για σένα μόνη της θα μείνει./ (Αύρα Ward, ό.π., σ. 102).

Ο Ενκιντού πεθαίνει. Απαρηγόρητος ο Γκιλγκαμές του αποδίνει τιμές μεγάλου άρχοντα επειδή τον θεωρούσε αδερφό του.

Ο Γκιλγκαμές περιπλανιέται στην έρημο εξουθενωμένος φορώντας δέρμα λιονταριού για ένδυμα και νιώθοντας την αναπνοή του θανάτου να πλησιάζει και τον ίδιο. Αναζητάει έτσι, με δικαιολογημένη αγωνία, την περιπόθητη αθανασία, περιπλανώμενος μέχρι το τέλος του ωκεανού και της γης για να συναντήσει τον Ουναπιστίμ, τον πρώτο άνθρωπο του κατακλυσμού και τη γυναίκα του, που οι θεοί τούς είχαν περισώσει από τον κατακλυσμό και επιπλέον τούς είχαν προσφέρει την αθανασία ως μέγιστο δώρο.

Ο Ουναπιστίμ και η γυναίκα του τον λυπούνται. Αλλ’ο Γκιλγκαμές αποτυχαίνει στην πρώτη δοκιμασία που του αναθέτει να φέρει εις πέρας ο άνθρωπος του κατακλυσμού, ο Ουναπιστίμ. Στη δεύτερη όμως δοκιμασία, κατορθώνει να ανασύρει από το βάθος της θάλασσας το φυτό της αθανασίας και να επανέλθει στη στεριά.

Στο δρόμο της επιστροφής προς την Ουρούκ και με οδηγό τον βαρκάρη του Ουναπιστίμ, τον Ουρσανάμπι, σκύβει κάπου να πιει νερό και καθώς έχει ακουμπήσει το φυτό στο έδαφος, ένα φίδι, που το προκαλεί η υπέροχη μυρωδιά του φυτού, περνάει και του κλέβει το φυτό της διαρκούς ανανέωσης. Απελπισμένος ο Γκιλγκαμές επιστρέφει στην Ουρούκ. Αλλά τώρα ξέρει: ο μόνος δρόμος για ν’αφήσει ο άνθρωπος αθάνατο όνομα είναι τα έργα του, που έχουν πάντα μια γνήσια ανθρωπιστική πρόθεση.

Από τα πέντε σουμερικά ποιήματα για τον Γκιλγκαμές (The Epic of Gilgamesh, ό.π., σ. 97) υπάρχει και το σύντομο ποίημα Γκιλγκαμές και Άγγα. (Είναι η πιο σύντομη από τις σουμερικές ιστορίες του Γκιλγκαμές και επίσης η πιο καλά διατηρημένη, επειδή υπήρξε ένα προσφιλές κείμενο στα παλαιά βαβυλωνιακά σχολεία) (ό.π., σ.99). (Κατά την άποψη του Andrew George, τα πέντε σουμερικά ποιήματα είναι ο πρώτος πυρήνας του έπους του Γκιλγκαμές και χρονολογούνται πάνω από τα 3.700 χρόνια π.Χ.).

Το ποίημα Γκιλγκαμές και Άγγα είναι ο πρώτος γραπτός λόγος που αναφέρεται στην πρώτη πολιορκία στην ιστορία, που μας είναι γνωστή από γραπτό λόγο. και που λύεται δια της πειθούς και χωρίς αιματοχυσία. (Όλες σχεδόν οι άλλες πολιορκίες που ακολουθούν σε βάθος αιώνων και που βαίνουν παράλληλα με την εξέλιξη του πολιτισμού, πνίγουν και πνίγονται στο αίμα).

Ο βασιλιάς Άγγα της Κις στέλνει αγγελιοφόρους στον Γκιλγκαμές και ούτε λίγο ούτε πολύ του ζητάει την υποταγή της πόλης Ουρούκ στον οίκο της Κις. Ο Γκιλγκαμές απευθύνεται πρώτα προς το Συμβούλιο των Γερόντων της Ουρούκ και με εξαιρετικά διπλωματικό τρόπο τους ζητάει να μην παραδώσουν την πόλη. Και να χτυπήσουν τον Άγγα με τα όπλα. Οι Γέροντες με τον ίδιο διπλωματικό τρόπο και τα ίδια τα λόγια του Γκιλγκαμές που τους συνιστούσε να μην δεχτούν την υποταγή, απαντούν ότι αποδέχονται την υποταγή: «Για να τελειώσουμε τα πηγάδια, για να τελειώσουμε/ όλης της χώρας τα πηγάδια/ για να τελειώσουμε τα πηγάδια και τις μικρές γούβες της χώρας/ για να σκάψουμε τα πηγάδια να τελειώσουμε το δέσιμο/ των σκοινιών ας υποταχτούμε στον οίκο της Κις, ας μην τον χτυπήσουμε/ με όπλα. (Αύρα Ward, ό.π., σ. 193).

Απελπισμένος ο Γκιλγκαμές απευθύνεται κατόπιν και προς το άτυπο συμβούλιο των νέων ανδρών της πόλης και τους ενθαρρύνει να μην αποδεχτούν τη δήλωση υποταγής. Το άτυπο συμβούλιο των νέων ανδρών της Ουρούκ του αποκρίνεται: «Ω εσείς που στέκεστε, ω εσείς που κάθεστε,/ ω εσείς που ανατραφήκατε με τους γιους του βασιλιά/ ω εσείς που του γαϊδάρου χτυπάτε τα μεριά,/ εσείς που τη ζωή της πόλης στα χέρια σας κρατάτε,/ στον οίκο της Κις ας μην υποταχτούμε, με όπλα ας τον χτυπήσουμε./ Η Ουρούκ, το αριστούργημα των θεών,/ Ο Εάννα το σπίτι που κατέβηκ’ απ’τον ουρανό/… Τα λόγια των αντρών ακούγοντας ευφράνθηκε η καρδιά/, του άρχοντα της Κουλλάμπ/ του Γκιλγκαμές, του άρχοντα του Κουλλάμπ… έλαμψε η ψυχή του…/ (Αύρα Ward, ό.π., σ. 193-194).

Οι άνθρωποι πάνω από 3.700 χρόνια π.Χ. φέρονται να έχουν πλήρη συναίσθηση του τι σημαίνει ελευθερία και υποταγή. (Ο Χάρτης των Ηνωμένων Εθνών, 1946, κεφ. 7,άρθρο 51, τους δικαιώνει πλήρως και θεωρεί την ενέργειά τους εντελώς νόμιμη, κατά το φυσικό δικαίωμα…).

Το έπος του Γκιλγκαμές, το πρώτο επικό ποίημα της ανθρωπότητας, από όσα μέχρι στιγμής, γνωρίζομε, και βγαλμένο από τον πρώτο πολιτισμό στο έδαφος της Γης, τον πολιτισμό των Σουμερίων, μας βοηθάει να επισημάνομε κάποια πάγια και ουσιώδη, από την αφετηρία του κιόλας, χαρακτηριστικά του πολιτισμού: Διοίκηση, οχυρωματικά έργα, στρατός, ανάκτορα, ναοί, πλούσιες αγορές, που προϋποθέτουν εκτεταμένο εμπόριο με άλλες ακόμα και πολύ μακρινές περιοχές τόσο προς την Ανατολή όσο και προς τη Δύση.

Υπάρχει όμως ανάμεσα και σε πολλά άλλα μη αναφερθέντα, κι ένα πάγιο, πολύ άξιο προσοχής χαρακτηριστικό: όλες αυτές οι καλά οχυρωμένες πόλεις-κράτη των Σουμερίων, δημιουργημένες από ομοεθνείς και στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, εκπροσωπούν η καθεμία το δικό της και μόνο συμφέρον. Επιθυμούν τη διαρκή επέκταση, την απόκτηση μεγαλύτερης δύναμης, την κυριαρχία και την επιβολή τους επί των άλλων πόλεων-κρατών. Κυριαρχούνται δηλαδή από ένα σταθερό είδος σκέψης, που επειδή δεν υπάρχουν παγιωμένοι όροι γι’αυτό ενός πλήρους προσδιορισμού, θα μπορούσε να το ονομάσομε «επαρχιακή σκέψη». (Καμία εννοιολογική σχέση δεν έχει αυτός ο προσδιορισμός με το υποτιμητικό «επαρχιακός» σε αντιδιαστολή προς το υπερέχον «πρωτευουσιάνικος»).

Η «επαρχιακή σκέψη» είναι ένα είδος σκέψης που πολύ δύσκολα μπορεί να αποσαφηνιστεί πλήρως, αλλά που διατρέχει ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία ως τις μέρες μας και που εμπεριέχει σταθερά -και υπερασπίζεται πάγια- τα συμφέροντα μιας ορισμένης περιοχής του πλανήτη, μιας ορισμένης ομάδας ανθρώπων, μιας πόλεως-κράτους, μικρής ή μεγάλης, ή κι ενός συνασπισμού πόλεων-κρατών ή και μεγάλων κρατών και συνασπισμού μεγάλων κρατών.

Την πορεία και τις επιπτώσεις αυτής της -πανίσχυρης- σκέψης θα προσπαθήσομε να παρακολουθήσομε για ένα σημαντικό χρονικό διάστημα μέσα στην ιστορία των ανθρωπίνων πραγμάτων.

Χίλια πεντακόσια χρόνια μετά το έπος του Γκιλγκαμές, στην Ιλιάδα του Ομήρου -που αφηγείται τα γεγονότα που λαβαίνουν χώρα τις πενήντα τελευταίες μέρες του Τρωικού πολέμου- το sex δίνει και πάλι το πρώτο έναυσμα για την «καταραμένη οργή του Αχιλλέα» (μήνιν ουλομένην). Αλλ’ ο πολιτισμός έχει αποκτήσει, εξελισσόμενος, και τρομακτικές εκφάνσεις. (Το ίδιο όπως και στο ινδικό έπος Μαχαμπαράτα -μάχη Κουρουκσέτρα- τέλος της 2ης χιλιετίας π.Χ. και μέχρι το έπος των Νιμπελούγκεν, 1200 μ.Χ.) Στη ραψωδία Φ της Ιλιάδας αποτυπώνεται όλη αυτή η αγριότητα: όταν ο Αχιλλέας μαινόμενος από τον θάνατο του φίλου του Πατρόκλου, επιστρέφει στο πεδίο της μάχης, στην πεδιάδα του Σκαμάνδρου και, ανηλεής στο έπακρο, γεμίζει το ποτάμι με πτώματα Τρώων. Έχει δίκιο η Simone Weil (1909-1943), όταν χρησιμοποιεί ως τίτλο βιβλίου της «Ιλιάδα ή το ποίημα της βίας» (μτφρ. Ευαγγελία Κουλιζάκη, εκδ. Στερέωμα, 2019).

Αλλ’ εμφανίζεται στη θέαση και την απεικόνιση των γεγονότων από τον Όμηρο, ένα καινούριο στοιχείο. Είναι το «ομηρικόν ήθος» για τη διαμόρφωση του οποίου ο Αριστοτέλης στην Ποιητική του επαινεί τον Όμηρο. Ο Albin Lesky σημειώνει: «Ο Αχιλλέας προπάντων τραβά τον δρόμο του με μεγαλοδιάστατη υπερβολή… Το λέει ο ίδιος (Ι, 645), ότι το λογικό του δεν μπορεί να κυριαρχήσει στην οργή του. Γι’αυτό λοιπόν θα υποχρεωθεί να χάσει τον πιο αγαπημένο του φίλο και παίρνοντας εκδίκηση από τον Έκτορα να σπεύσει να προϋπαντήσει τον δικό του θάνατο. Ο Έκτορας όμως εξαιτίας της επιτυχίας ξεπερνά τα όρια που έχουν χαραχτεί γι’αυτόν. Παρακούει την τριπλή προειδοποίηση του Πολυδάμαντα και βαδίζει υπεύθυνος για την καταστροφή των δικών του, τον δρόμο προς τον δικό του όλεθρο. Και ο Πάτροκλος επάνω στη νίκη ξέχασε το μέτρο. κι αυτός είχε προειδοποιηθεί από τον φίλο του, κι έτσι οφείλει να πληρώσει με τον θάνατο». (Albin Lesky, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μτφρ. Αγαπητού Γ. Τσοπανάκη, εκδ. οίκος Αδελφών Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη, 1990, σ.66-67).

Ο δρόμος από τον Όμηρο μέχρι τον Αισχύλο και τους Πέρσες του μακρινός μεν αλλά φαντάζει κοντινός εξαιρετικά: Η ύβρις δεν είναι απλώς το να ξεπεράσει κάποιος το μέτρο. Βαίνει παράλληλα και με την ανθρώπινη ευφυΐα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι οι Αρχαίοι «εχάραξαν το μέτρον ουχί ως μετριότητα». Παραμένει γεγονός ότι το «Κράτος-Βία» του Αισχύλου εμπεριέχει πάντοτε και το μέτρο της ανθρώπινης ευφυΐας.

Αλλ’ο Όμηρος δεν είναι ο δάσκαλος της βίας. Απεναντίας -και ενδεχομένως δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι- είναι ο δάσκαλος στην αναζήτηση της καθολικής σοφίας, για την αποτροπή των δεινών που προκαλεί η ανθρώπινη «νηπιότητα» και οι «νήπιοι» άνθρωποι. που οι ίδιοι πάντα προκαλώντας τον θάνατο πολλών άλλων ανθρώπων, συνεπιφέρουν νομοτελειακά και τον δικό τους αναπότρεπτο θάνατο. Το ανθρώπινο ήθος παραμένει καθοριστικό ως τις μέρες μας για τη φυσική και την κοινωνική μας πραγματικότητα.

Και κάτι ακόμα για τον Όμηρο και την Ιλιάδα, που ως ποιητική απεικόνιση, πιστεύω πως δεν υπάρχει σε καμία άλλη λογοτεχνία, τουλάχιστον απ’όσο μπορώ να γνωρίζω μέχρις αυτή τη στιγμή: στο Φ της Ιλιάδας ο Σκάμανδρος ποταμός, «ηιόεις» (έχων όχθας υψηλάς), παρακινεί τον Αχιλλέα να δείξει οίκτον και έλεος προς τους δυστυχείς Τρώες, που γονυκλινείς τον παρακαλούν να φεισθεί της ζωής των, και να πάψει να γεμίζει την κοίτη του με πτώματα… Και ο Αχιλλέας ουδενός φείδεται. Και ως μαινόμενος ταύρος γεμίζει το ποτάμι με πτώματα. Και το ποτάμι τού αντεπιτίθεται: «Όρμησε πάνω του με φουσκωμένο κύμα και φουσκώνοντας ανατάραξε όλα του τα νερά κι έσπρωξε τους πολλούς νεκρούς που είχε σκοτώσει ο Αχιλλέας και βρίσκονταν άφθονοι μέσα του. Αυτούς τους έβγαζε έξω στην ξηρά μουγκρίζοντας σαν ταύρος. Τους ζωντανούς πάλι τους έσωζε στα όμορφα νερά του, κρύβοντάς τους μέσα στις βαθιές, μεγάλες του δίνες. (Ομήρου Ιλιάδα, Φ, στ. 232-260).

Παρά την επιθετική του ορμή ο Αχιλλέας τελικά βρίσκεται κυνηγημένος και τρομοκρατημένος από το κύμα του ποταμού κι όσες φορές προσπαθούσε κάπου να κρατηθεί στα πόδια του άλλες τόσες το μεγάλο κύμα του ποταμού που είχε δημιουργηθεί από τη βροχή του Δία τού κουκούλωνε τους ώμους κι εκείνος πηδούσε με τα πόδια ψηλά, βαθιά ταραγμένος μέσα του. Ο ποταμός τού έκοβε τα γόνατα, τρέχοντας ορμητικός από κάτω του και του φευγάτιζε κάτω από τα πόδια το χώμα…» (ό.π., στ. 260-271).

Ο Αχιλλέας περισώζεται εξαιτίας της έγκαιρης παρέμβασης του Ποσειδώνα και της Αθηνάς. Λίγο ακόμα και από τα κρίματά του κυνηγημένος θα είχε τελειώσει. Η όλη περιγραφή πολύ μας θυμίζει τους παραφουσκωμένους χειμάρρους και τα ρέματα που μας πνίγουν φονικά και καθημερινά – για ποιανών τα ασυγχώρητα κρίματα;

Από την τρίτη χιλιετία π.Χ. μέχρι τις αρχές της 1ης χιλιετίας μ.Χ. διαπιστώνουμε ότι αυτό που αποκαλέσαμε «επαρχιακή σκέψη» είναι η κυρίαρχη σκέψη αυτής της περιόδου. Τα κράτη και οι αυτοκρατορίες που δημιουργούνται διαδοχικά με επίκεντρο τη Μεσοποταμία – από τους Σουμέριους, τους Ακκάδιους, τους Βαβυλώνιους, τους Ασσύριους, το νέο βαβυλωνιακό κράτος … μέχρι τη δημιουργία της μεγάλης περσικής αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών από τον Κύρο τον Β’-, αυτό που κυριαρχεί είναι η ασίγαστη, συνεχής επιθετικότητα και επέκταση, η δουλοποίηση των ηττημένων, η πώλησή τους στις κατά το δυνατόν πλέον συμφέρουσες τιμές για τους πωλητές και τους αγοραστές και η διαρπαγή των αγαθών τους, κατά ένα πάγιο εθιμικό δίκαιο του πολέμου.

Η συμπεριφορά αυτή μεταβάλλεται κατά το 632 π.Χ., όταν ο Κύρος ο Β’ καταλαμβάνει τη Βαβυλώνα, απελευθερώνει τους αιχμαλώτους και επιτρέπει και στους Ισραηλίτες να επανέλθουν στην Παλαιστίνη από τη βαβυλώνια αιχμαλωσία. Ο κύλινδρος του Κύρου του Β’ θεωρείται ως η πρώτη διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο και έχει μεταφραστεί και στις έξι επίσημες γλώσσες του Ο.Η.Ε. Πρόκειται για την πρώτη παρουσία «διευρυμένης σκέψης» στην ιστορία, συμπλεκόμενη και με την ιδέα της διευρυμένης διπλωματικής σκέψης. Αλλ’η επεκτατική ορμή συνεχίζεται ακάθεκτη. Το δεύτερο μισό του 6ου π.Χ. αιώνα οι Πέρσες έχουν φτάσει στα παράλια της Μικράς Ασίας και έχουν υποτάξει τους Έλληνες της Ιωνίας και της Αιολίδος.

Ουσιαστική διαφοροποίηση ως προς τον τρόπο που διαπλέκονται οι σχέσεις κατακτητών και κατακτημένων αποτελεί η Ιωνική Επανάσταση (500 ή 499-494 π.Χ.), εξέγερση των Ιώνων της Μικράς Ασίας με επίκεντρο τη Μίλητο εναντίον των Περσών. Ο Γερμανός ιστορικός Χέρμαν Μπένγκστον σημειώνει ότι «Μόνο ένας Έλλην μπορούσε να συναισθανθεί τι ακριβώς σήμαινε το ότι η ζωή του δεν θα ρυθμιζόταν πια από την Εκκλησία της πάτριας πόλεως αλλά από τους σατράπες ή από τον Πέρση βασιλιά που βρισκόταν στα μακρινά Σούσα». (Χέρμαν Μπένγκστον, Ι στορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Αντρέα Γαβρίλη, πρόλογος Μ.Β. Σακελλαρίου, Μέλισσα, 1979). Η Ιωνική Επανάσταση παρά την εκτεταμένη και ισχυρή της παρουσία από τον Ελλήσποντο, την Ιωνία, την Καρία και μέχρι την Κύπρο, τελικά συντρίβεται. Οι Μιλήσιοι στέλνονται ως δούλοι στην ενδοχώρα και προς τις εκβολές του Τίγρη ποταμού ή υποχρεώνονται να εκπατριστούν από τη Μίλητο…

Η Ιωνική Επανάσταση φέρνει τους Πέρσες πολύ πιο κοντά στον κυρίως Ελλαδικό κορμό. Τρία χρόνια μετά τη λήξη της Ιωνικής Επανάστασης (493 π. Χ.), οι Πέρσες βρίσκονται στον Μαραθώνα (490 π.Χ.). Πρόθεσή τους δεν είναι η κατάκτηση του κυρίως Ελλαδικού κορμού μόνο, αλλά το να επεκταθούν μέχρι το Γιβραλτάρ. Η σύγκρουση στο Μαραθώνα είναι μεταξύ των Αθηναίων πολιτών και οπλιτών με δημοκρατική συνείδηση και βαθιά συναίσθηση της ελευθερίας, και μιας απολυταρχικής υπερδύναμης, που εκτεινόταν από τον Ινδό ποταμό μέχρι το Αιγαίο Πέλαγος στη Δύση και από τα βουνά του Καυκάσου μέχρι τη Νουβία. Η στρατιωτική ιδιοφυΐα του Μιλτιάδη και η σοφή σύνεση του πολέμαρχου Καλλίμαχου, που έπεσε στο πεδίο της μάχης, (όπως και ο στρατηγός Στησίλεως ο Θρασυλέω), και η ανυπέρβλητη γενναιότητα των ελεύθερων Αθηναίων οπλιτών θα συντρίψει τον, απίστευτα πολλαπλάσιο σε ισχύ και αριθμητική υπεροχή, στρατό της υπερδύναμης.

Η νίκη των Αθηναίων και των χιλίων Πλαταιέων, που συμμετέχουν στη μάχη του Μαραθώνα, διευρύνει τη σκέψη των Ελλήνων της Νότιας Ελλάδας και δημιουργεί την πεποίθηση ότι μπορούν να νικήσουν μια γιγαντιαία στρατιωτική μηχανή και να διασώσουν την ελευθερία της πάτριας γης. Αθηναίοι και Σπαρτιάτες συνεργάζονται στενά. Είναι η καλύτερη περίοδος «διευρυμένης σκέψης» -ενδεχομένως και η μοναδική- που παρουσιάστηκε ποτέ στην Ελλάδα. Οι Θερμοπύλες –ο Λεωνίδας και οι 300 Σπαρτιάτες και οι 700 Θεσπιείς-, η Σαλαμίνα, ο Θεμιστοκλής και ο Ευρυβιάδης, οι Πλαταιές και ο Παυσανίας, η Μυκάλη και ο Κίμων (479 π.Χ.) είναι το μεγαλειώδες αποτέλεσμα αυτής της «διευρυμένης σκέψης». Ο Μπένγκστον σημειώνει: «Η παγκόσμια σημασία της ελληνικής κατά των Περσών νίκης είναι ολοφάνερη. Αποκρούοντας οι Έλληνες την θύελλα που ήλθε από την Ανατολή έδωσαν στην πολιτική και πολιτιστική ζωή της Δύσεως σκοπό και κατεύθυνση για ένα ολόκληρο αιώνα. Με τον νικηφόρο αγώνα τους για την Ελευθερία γεννιέται η Ευρώπη σαν ιδέα και σαν πραγματικότης. Τα αγαθά, για τα οποία έδωσε τότε τη ζωή του ο Ελληνισμός, είναι ακόμη και σήμερα οι υπέρτατες αξίες για την κοινωνία της ευρωπαϊκής ανθρωπότητας.

Το γεγονός ότι ο ελληνικός πολιτισμός κατόρθωσε να βρει με πλήρη εσωτερική και εξωτερική ελευθερία τον δρόμο του προς τα ύψιστα εκείνα επιτεύγματα, τα οποία η Ευρώπη παρέλαβε και θαυμάζει σαν ανυπέρβλητα, σαν κλασσικά πρότυπα στην εικαστική τέχνη, στην δραματουργία, στην φιλοσοφία και στην ιστοριογραφία, οφείλεται στους προμάχους της Σαλαμίνας και των Πλαταιών, στον Θεμιστοκλή και όχι λιγότερο στον Παυσανία. Οι Έλληνες δεν υπερασπίσθηκαν μόνο την πολιτική ελευθερία, αλλά και την πνευματική αυτονομία του ανθρώπου, και αν εμείς σήμερα μπορούμε να λεγόμαστε άνθρωποι ελεύθεροι, άνθρωποι που έχομε το δικαίωμα να σκεφτόμαστε, το χρωστάμε σ’εκείνους που δημιούργησαν τις προϋποθέσεις γι’αυτό». (Χέρμαν Μπένγκστον, ό.π., σ. 168).

Η πορεία από το 479 μέχρι το 431 π.Χ. είναι μία άμεση επιστροφή των Ελλήνων της Νότιας Ελλάδας στην επαρχιακή σκέψη. Οι Αθηναίοι ισχυροποιούν τον πολεμικό τους στόλο, που παρέχει ασφάλεια στη ναυσιπλοΐα και ταυτοχρόνως τις εμπορικές και βιοτεχνικές τους επιχειρήσεις, με αποτέλεσμα τον γρήγορο πλουτισμό της πόλης. Εκ παραλλήλου δύο άνθρωποι της πολιτικής, ο Εφιάλτης και κατόπιν ο Περικλής, διευρύνουν τα όρια της Αθηναϊκής δημοκρατίας ώστε όλη η εξουσία να περάσει, όπως θα το λέγαμε σήμερα, στα χέρια του αθηναϊκού λαού. Ο Περικλής είναι ο πρώτος πολιτικός στον κόσμο που κατανοεί μερικά πράγματα που ως τις μέρες μας δεν φαίνεται να έχουν καταστεί και πολύ κατανοητά: ότι ο πολίτης που δεν αναπτύσσεται διαρκώς διανοητικά δεν είναι ο κατάλληλος πολίτης για τη δημοκρατία. Αυτά που ο Θουκυδίδης βάζει στο στόμα του Περικλή (Επιτ. 2.40 και 2.41), ότι και οι πολίτες που δραστηριοποιούνται στις ιδιωτικές τους επιχειρήσεις έχουν ταυτόχρονα και τη δυνατότητα να δραστηριοποιούνται και στα πολιτικά. Kαι όσοι πολίτες ασχολούνται αποκλειστικά με τις ιδιωτικές τους επιχειρήσεις είναι όλοι τους πάντα πολύ καλά πληροφορημένοι για τα πολιτικά προβλήματα ώστε να κρίνουν όλοι τους σωστά τις κάθε φορά προτεινόμενες πολιτικές λύσεις. Και το «ξυνελών τε λέγω την τε πάσαν πόλιν της Ελλάδος παίδευσιν είναι, …» δεν σημαίνει απλώς αυτό που εμείς σήμερα κατανοούμε ως παιδεία γενικώς. Αλλά στο στόμα του Περικλή σημαίνει και -κυρίως- ότι η πόλη των Αθηνών είναι εκπαιδευτήριο προς τη δημοκρατία.

Τα αξεπέραστα έργα που δημιουργεί στην Αθήνα και που δίνουν τη δυνατότητα σε ιδιοφυείς δημιουργούς να εκδιπλώσουν την καλλιτεχνική τους ιδιοφυΐα, δεν είναι έργα επίδειξης της δύναμης των Αθηνών, ή απλώς «δια την τέρψιν του θεάσθαι». Ούτε τα θεωρικά -εισιτήρια προς τους φτωχούς για να παρακολουθούν τις θεατρικές παραστάσεις της Αθήνας- είναι για λόγους ψυχαγωγικούς. Ούτε η μισθοδοσία των δικαστών, των βουλευτών και των ασκούντων εξουσία και (αργότερα) όλων των συμμετεχόντων στις συνεδριάσεις της Εκκλησίας του Δήμου είναι για να κερδίσει ο Περικλής την εύνοια των πολιτών. Και πολύ περισσότερο ούτε η κλήρωση των αρχόντων. Αυτά όλα τα μέτρα επιτρέπουν σε όλους τους Αθηναίους πολίτες -και στους φτωχούς κυρίως- να συμμετέχουν «ίσοις όροις» – στη διακυβέρνηση της πολιτείας. Ο Αριστοτέλης, ενώ σημειώνει ότι μόλις ανέλαβε ο Περικλής την αρχηγία του δημοκρατικού κόμματος το πολίτευμα έγινε ακόμα ευνοϊκότερο για τον λαό, για τη μισθοδοσία σημειώνει ότι έγινε για να ανταγωνιστεί σε δημοτικότητα τον Κίμωνα, που έχοντας ηγεμονική περιουσία, -«τυραννικήν» κατά την έκφραση του Αριστοτέλη- έδινε το κάθε τι στους συνδημότες του από την περιουσία του. «Επειδή τοις ιδίοις ηττάτο διδόναι τοις πολλοίς τα αυτών, κατεσκεύασεν μισθοφορίαν τοις δικασταίς». (Επειδή η ατομική του περιουσία (του Περικλή) ήταν ανεπαρκής… όρισε μισθοδοσία για τους δικαστές) (Αριστοτέλους, Αθηναίων Πολιτεία, ΧΧVII).

Αλλ’η Αθήνα μεταβάλλεται σε κυρίαρχη δύναμη επί των συμμάχων. Και η συνεχής αύξηση αυτής της δύναμης και ο οικονομικός ανταγωνισμός προς τις άλλες γειτονικές πόλεις Μέγαρα, Κόρινθο, Αίγινα σπέρνει σε όλους την βαθιά ανησυχία. Η επερχόμενη μεγάλη σύρραξη αρχίζει να γίνεται οφθαλμοφανής. Η πολιτική ιδιοφυΐα του Περικλή μπορεί να μην την προκάλεσε, αλλά και δεν απέτρεψε αυτή την ολέθρια σύγκρουση. Οι Σπαρτιάτες, έχει γραφεί πως δεν την ήθελαν αυτή τη σύγκρουση. Και ότι οι Κορίνθιοι, μεγάλοι κατά θάλασσαν εμπορικοί ανταγωνιστές των Αθηναίων, τους παράσυραν στον πόλεμο… Το γεγονός είναι ότι ο Πελοποννησιακός πόλεμος δεν απετράπη. Κατέστρεψε την Αθήνα και άρχισε την εκθεμελίωση της Αθηναϊκής δημοκρατίας. Η Σπάρτη θα κυριαρχήσει στη Νότια Ελλάδα για ένα μικρό διάστημα, φερόμενη -και όχι σπάνια- τυραννικά και προς εκείνους που συμμάχησαν μαζί τους. Η Θήβα θα την διαδεχτεί στην ηγεμονία των Ελλήνων. Αλλ’η Νότια Ελλάδα και η δημοκρατία ουδέποτε πλέον θα ορθοποδήσουν πραγματικά. Η «επαρχιακή σκέψη» έχει εναποθέσει ανεξίτηλα τη σφραγίδα της σ’αυτή την υπερβαλλόντως ακμάζουσα κάποτε περιοχή του Ελλαδικού χώρου.

Υπήρξαν δύο Αθηναίοι διανοούμενοι, οι ρήτορες Ισοκράτης και Δημοσθένης, που θέλησαν να επιρρώσουν τη θέση της Αθήνας και της Νότιας Ελλάδας έναντι των Μακεδόνων, μέσα από διαφορετικούς δρόμους σκέψης ο καθένας. Ο Ισοκράτης, που ο Bruno Snell στο εκπληκτικής σημασίας έργο του Η ανακάλυψη του πνεύματος, τον θεωρεί ότι είναι από τους πρωτεργάτες ανακάλυψης του ανθρωπισμού στην Αθήνα του 4ου π.Χ. αιώνα: «Χάρη στη δύναμη του λόγου και της πειθούς, δημιουργήθηκαν οι πόλεις, οι νόμοι, οι τέχνες και οι άλλες δεξιότητες, με δυο λόγια ο πολιτισμός στο σύνολό του». Από τον Ισοκράτη δανείζεται αυτές τις απόψεις ο Κικέρων και τις μεταδίδει στον Πετράρχη για να περάσουν έτσι στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο. Ο Ισοκράτης, λοιπόν, πίστευε ότι μπορεί να συνυπάρξει η Αθήνα και προφανώς η Αθηναϊκή δημοκρατία -αφού πάντοτε ο ίδιος απευθυνόταν με τους λόγους του προς την Εκκλησία του Δήμου- και ο Φίλιππος της Μακεδονίας από τον Βορρά σε μία αγαστή συνύπαρξη. Κάτι, ενδεχομένως, όπως η «παλίντονος αρμονίη» του Ηράκλειτου. Αλλ’η μάχη της Χαιρώνειας, 2 Αυγούστου του 338 π.Χ., και η συντριβή των Αθηναίων και των Θηβαίων από τον Φίλιππο, έβαλε τέλος σ’αυτή του την πορεία σκέψης. Η αυτονομία των ελληνικών πόλεων του Νότου, χάθηκε δια παντός. Ο ίδιος ο Ισοκράτης, αν και υπερήλικας, 97 περίπου χρονών, απελπισμένος βαθιά από τη σύρραξη και τη μάχη, αρνήθηκε πλέον να πάρει τροφή και σε τρεις μέρες πέθανε.

Ο Δημοσθένης, με το όραμα της ισχυροποιούμενης Αθηναϊκής δημοκρατίας, θα εξακολουθήσει τον αγώνα του εναντίον των Μακεδόνων και μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου. Ώσπου στις 12 Οκτωβρίου του 322 π.Χ., καταδιωκόμενος απηνώς από τον στρατό του Αντίπατρου, θα κατορθώσει να φτάσει μέχρι την Καλαβρία, τμήμα της σημερινής Τροιζήνας, όπου και θα αυτοκτονήσει, παίρνοντας δηλητήριο, μέσα στον Ναό του Ποσειδώνος, προκειμένου να αποφύγει τη σύλληψη.

Η Αθηναϊκή δημοκρατία έχει πλέον χάσει την ισχύ της. Το νέο ιδανικό που αναδύεται είναι ο «βασιλιάς – ευεργέτης», που απεργάζεται το καλό των υπηκόων του. Οι επόμενοι αιώνες θα ρίξουν την Αθηναϊκή δημοκρατία στη λήθη, για χίλια εξακόσια περίπου χρόνια. Θα την ξαναφέρει στην επιφάνεια το κοινοτικό κίνημα της Ιταλίας, (1300 μ.Χ. και μετά) με γνωστές τις δημοκρατίες της Φλωρεντίας και της Βενετίας.

Η Αθηναϊκή δημοκρατία θα ξαναβρεθεί μέσα στις αναζητήσεις του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. Ο 19ος αιώνας, από τις αρχές του κιόλας, θα αποκαταστήσει πλήρως την Αθηναϊκή δημοκρατία στους κύκλους των διανοουμένων της Ευρώπης και της Αμερικής, και μάλιστα σε μέρες κρίσιμες για την Ελλάδα- μέρες προετοιμασίας της Επανάστασης του 1821.

Η ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας γίνεται ακαδημαϊκή σπουδή στη Γαλλία με τον Π.Σ. Λεβέκ, ύστερα με τους Βικτόρ Ντυρό, Αλφρέντ Κουαζέ και Γκιστάβ Γκλoτζ, στην Αγγλία με τον Τζωρτζ Γκρόουτ (ο γνωστός Άγγλος τραπεζίτης George Grote (1794-1871) και η μνημειώδης δωδεκάτομη ιστορία του: History of Greece), στη Γερμανία με τον Έρνστ Κούρτιους. (Claude Mosse, Μικρή ιστορία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας και η πρόσληψή της στους αιώνες, μτφρ. Σώτη Τριανταφύλλου, επιμ. Αντωνία Γουναροπούλου, Πατάκης, Αθήνα 2015, σ.149). (Η πλήρης αποδοχή και τα πολύ εγκωμιαστικά σχόλια για την Αθηναϊκή δημοκρατία του Περικλή συνεχίζονται και κατά τον 20ό και τις αρχές του 21ου αιώνα, και μέχρι σήμερα: Claude Mosse, Moses Finley, M. Ostwald, J. Ober… Donald Cagan).

Στη Γερμανία, όπου συντελείται και η πλήρης θεωρητική αποκατάσταση της Αθηναϊκής δημοκρατίας, με τον Έρνστ Κούρτιους και τον Arnold H.L. Heeren, πολύ ευμενώς είχεν επηρεάσει την όλη πραγματικότητα υπέρ της Ελλάδας και το νέο ανθρωπιστικό κίνημα του J.J. Winkelman, του F. A. Wolf και του Wilhelm von Hubolt. O Βίνκελμαν θεωρούσε καθοριστικό τον ρόλο του δημοκρατικού πολιτεύματος των πόλεων-κρατών για την κορύφωση της ανάπτυξης της αρχαίας ελληνικής τέχνης.

Ο Αμερικανός καθηγητής Eduard Everett -αρχές του 19ου αιώνα- θα βρεθεί να σπουδάζει με υποτροφία στο Πανεπιστήμιο του Gottigen σε μέρες του νέου ενθουσιασμού για την Αρχαία Ελλάδα. Εμποτίζεται βαθιά και ο ίδιος από τον μεγάλο αυτόν φιλελληνικό ενθουσιασμό. Παίρνει το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο του Gottigen (1817), ταξιδεύει πολύ, γνωρίζει τους αρχηγέτες του φιλελληνικού ρομαντισμού. Ανάμεσά τους τον Μπάιρον, τον Αδαμάντιο Κοραή, τον Ιγνάτιο Ουγγροβλαχίας, τον Αθανάσιο Ψαλίδα. Ο Everett ταξιδεύει και στην Ελλάδα για να γνωρίσει από κοντά τους τόπους των αξιοθαύμαστων ιστορικών γεγονότων. (Βασίλειος Π. Βερτουδάκης, Ο Αβραάμ Λίνκολν ως άλλος Περικλής, Eco-Culture, https://theo-eco-culture.blogspot.com/2012/03/blog-post_03.html).

Το γεγονός φανερώνει το ιδεολογικό εύρος της Ελληνικής Επανάστασης, όπου η ελευθερία των Ελλήνων καθαγιάζεται από την ηρωική θυσία του μισού σχεδόν πληθυσμού της τότε Ελλάδας, (κατά μία εκδοχή 600.000 Έλληνες). Καθώς και πολλών από τους ηρωικούς φιλέλληνες. Οι ρίζες της φτάνουν ως την Ιωνική Επανάσταση, τον Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες, τη Σαλαμίνα, τις Πλαταιές, τη Μυκάλη… και ως την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Ο Αδαμάντιος Κοραής -είχε γνωρίσει στο Παρίσι και τον Τόμας Τζέφερσον, τον κατόπιν Πρόεδρο των ΗΠΑ- ζει τη Γαλλική Επανάσταση, γνωρίζει προσωπικά τον Ναπολέοντα και συνεργάζεται μαζί του. Ο Κοραής υπήρξε μία από τις πλέον αταλάντευτα δημοκρατικές και ανθρωπιστικές συνειδήσεις της τότε Ευρώπης. Αλλά και ο Ιγνάτιος Ουγγροβλαχίας, που ξεκίνησε τη θρησκευτική του πορεία ως επίσκοπος Άρτας για να βρεθεί στην Πετρούπολη, τον Απρίλιο του 1809 και να διορισθεί από τη Σύνοδο της Εκκλησίας της Ρωσίας, με τη συγκατάθεση και του τσάρου Νικολάου, μητροπολίτης Βουκουρεστίου. Το εκπαιδευτικό του έργο –όπως και το ανθρωπιστικό- παραμένει ανεπανάληπτο σε ό,τι αφορά την έννοια της καθολικής παιδείας για τον άνθρωπο. Με την ίδια έμφαση και στις θετικές επιστήμες. Το ίδιο θα μπορούσε να πούμε και για τον σπουδαίο Δάσκαλο του Γένους, Αθανάσιο Ψαλίδα.

Ο Everett επιστρέφει το 1819 στην Αμερική «με την πεποίθηση ότι μια δεύτερη Αθήνα γεννιόταν στη νέα ήπειρο» (Βερτουδάκης, ό.π.). Μετά την επιστροφή του στην Αμερική, παρωθεί τους φοιτητές του να συνεχίσουν τις σπουδές τους στο Gottigen. Ανάμεσά τους και τον ιστορικό George Bankroft. Ο Bankroft θα μεταφράσει το βιβλίο του καθηγητή του στο Gottigen Arnold I. Hiiren «Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας». Είναι το βιβλίο που υμνεί τον Περικλή και ανασκευάζει την εικόνα της Αθήνας ως αναρχούμενης πολιτείας. (Βερτουδάκης, ό.π.) Η Ελλάδα και η Αθηναϊκή δημοκρατία αποκτούν στις ΗΠΑ καθοδηγητικό ρόλο πάνω σε ουσιώδεις έννοιες της πολιτικής και του πολιτισμού. (Ρόλο που για τον 18ο αιώνα ασκούσε η Αρχαία Ρώμη).

Ο Everett και ο Bankroft είναι οι διανοούμενοι του στενού περιβάλλοντος του Αβραάμ Λίνκολν. Μετά τη φονική μάχη στο Gettysburg (Πενσυλβάνια), που έκρινε και την έκβαση του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου και κατά τα εγκαίνια του νεκροταφείου (19 Νοεμβρίου 1863), που δημιουργήθηκε προς τιμήν των 8.000 πεσόντων στη μάχη, ο Everett είναι ο κύριος ομιλητής. (Μίλησε για δύο και παραπάνω ώρες και οι αναφορές του στην Αρχαία Ελλάδα ήταν συνεχείς). Ο Επιτάφιος λόγος του Λίνκολν, που ακολούθησε, κράτησε μόλις δύο ή τρία λεπτά. Ο λόγος έκλεισε ως εξής: «…It is rather for us to be here dedicated to the great task remaining before us—that from these honored dead we take increased devotion to that cause for which they gave the last full measure of devotion—that we here highly resolve that these dead shall not have died in vain—that this nation, under God, shall have a new birth of freedom—and that government of the people, by the people, for the people, shall not perish from the earth.” («… Είναι μάλλον για μάς να είμαστε εδώ αφιερωμένοι στο μεγάλο καθήκον που μένει μπροστά μας – ότι από αυτούς τους τιμημένους νεκρούς αντλούμε αυξημένη αφοσίωση σ’ αυτόν τον σκοπό για τον οποίο έδωσαν το τελευταίο πλήρες μέτρο αφοσίωσης – ότι εμείς εδώ σθεναρά αποφασίζουμε πως αυτοί οι νεκροί δεν θα έχουν πεθάνει μάταια – ότι αυτό το έθνος, κάτω από τη σκέπη του Θεού, θα έχει μια νέα γέννηση ελευθερίας – και ότι η κυβέρνηση του λαού, από τον λαό, για τον λαό, δεν θα χαθεί από τη γη»).

Η πολιτική ιδιοφυΐα του Λίνκολν του καθιστούσε σαφές ότι αν η ενότητα των ΗΠΑ διαρραγεί δια παντός, μέλλον δεν υπάρχει για τις νεοσύστατες πολιτείες. Αλλ’ η γενναία και ευγενική του καρδιά και η διευρυμένη του πολιτική σκέψη δεν του επέτρεπε ν’αποδεχθεί τη βαθιά δυστυχία των σκλάβων, ως αναπόφευκτη κατάσταση στην ευνομούμενη και δίκαιη Πολιτεία που αυτός οραματιζόταν. Πέτυχε και στα δύο. Και η ενότητα των Πολιτειών να κρατηθεί και η απελευθέρωση των σκλάβων, στον βαθμό και στο μέτρο που ο ίδιος έθετε στον εαυτό του, να επιτευχθεί. Και με πολύ βαρύ τίμημα για τον ίδιο: τη ζωή του την ίδια.

Ο Επιτάφιος του Περικλή και ο Επιτάφιος του Αβραάμ Λίνκολν -έχουν μια χρονική απόσταση 2.293 περίπου χρόνων- πέραν του τυπικού των ελληνικών επιταφίων έχουν και μια βαθιά νοηματική συγγένεια, που θα μπορούσε να συμπυκνωθεί -αλλ’όχι πλήρως- στο: «ελεύθερος πολίτης-άνθρωπος».

Γίνεται και για διάφορους λόγους πολλές φορές μνεία της παρουσίας των δούλων στην Αθηναϊκή Δημοκρατία.

O Kαρλ Μαρξ θεωρεί τη δουλεία για την αρχαία κοινωνία ως την πρώτη πηγή της παραγωγής, ο Έντουαρντ Μέγιερ θεωρεί πως η δουλεία αποτελούσε το θεμέλιο της Αθηναϊκής δημοκρατίας και ότι ήταν ένα νομικό και κοινωνικό φαινόμενο και όχι οικονομικό. Στο έπος του Γκιλγκαμές, αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., όπως έχομε ήδη παρατηρήσει, δούλοι δεν αναφέρονται. Αλλά στην Ιλιάδα του Ομήρου, 1500 χρόνια μετά, η διαδικασία δουλοποίησης έχει ήδη παρουσιάσει απτά αποτελέσματα. Η δουλεία υπήρξε το φυσικό προϊόν της κρατούσας «επαρχιακής» σκέψης, που κατηύθυνε την εξέλιξη του όλου πολιτισμού. Ας θυμηθούμε την αληθινά τραγική περίπτωση του Λυκάονα, γιου του Πριάμου… Είναι μια διαδικασία που θα φτάσει με αμείωτη ένταση ως τον 19ο αιώνα, οπότε η δουλεία νομικώς καταργείται. Αλλ’ ως διαδικασία δουλοποίησης, με διάφορες μορφές, και παρά τις αισιόδοξες απόψεις του Τζόζεφ Βοτ, τη ζούμε ως τις μέρες μας. Πρέπει να υποθέσομε ότι στο προσεχές μέλλον η αυτοματοποίηση και η τεχνητή νοημοσύνη θα καταδείξουν ευκρινέστερα τις πηγές και τις λύσεις αυτού του μεγάλου προβλήματος και το εν γένει δέον γενέσθαι.

Η δημοκρατία του Περικλή δεν πρόλαβε να φτάσει στην πραγματική της ολοκλήρωση. Ο Πελοποννησιακός πόλεμος υπέσκαψε τα θεμέλιά της. Αυτή όμως η δημοκρατία έδωσε το μέτρο της δημιουργικής δυνατότητας του ανθρώπου στον τομέα των δημοκρατικών πραγματώσεων, αφήνοντας μια, ως για την αιωνιότητα, πολιτική παρακαταθήκη για τον άνθρωπο. Και ταυτοχρόνως-με την ελευθερία της συνείδησης των πολιτών και των δημιουργών-το μέτρο της ανθρώπινης καλλιτεχνικής δημιουργικότητας.

Ο Σέλλεϋ στο «Υπεράσπιση της ποίησης» σημειώνει χαρακτηριστικά: «Ο ποιητής μετέχει στη θεϊκή φύση όχι μόνον όσον αφορά τη δημιουργία, αλλά και την πρόνοια. Οι εμφύλιοι πόλεμοι, τα λάφυρα της Ασίας, η επικράτηση των Μακεδόνων και η κυριαρχία των Ρωμαίων, σηματοδοτούν την εξάλειψη ή αλλιώς την αναστολή της δημιουργικής δύναμης της Ελλάδας». (Σέλλεϋ, Υπεράσπιση της ποίησης, μτφρ. Ιουλίτα Ηλιοπούλου, Ύψιλον, 1996, σ.50).

Η προέλαση του Αλεξάνδρου προς την Ασία και η δημιουργία μιας γιγαντιαίας αυτοκρατορίας αναδείχνει εκ παραλλήλου, ως αναγκαιότητα, και την ύπαρξη μιας έννοιας διευρυμένης πολιτικής σκέψης. Ο φιλόλογος Malcolm Schofield, ανασυνθέτοντας τη στωική ιδέα της πόλης και στο παράρτημα Ζήνων και Αλέξανδρος, παραθέτει την άποψη ότι: «Ο Πλούταρχος στο Περί Αλεξάνδρου τύχης ή Αρετής λόγος (Malcolm Schofield, Η Στωική Ιδέα της πόλης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, μτφρ. Χλόη Μπάλλα, Αθήνα 1997, σ. 131): «Σύμφωνα με το επιχείρημα του πρώτου κεφαλαίου, η πόλη του Ζήνωνα εννοείται ως ιδεώδης Σπαρτιατική δημοκρατία. Ο Πλούταρχος τη θεωρεί υπόδειγμα της παγκόσμιας κοινότητας, την οποία προσπάθησε να προωθήσει ο Αλέξανδρος για λογαριασμό του…» (ό.π., σ. 131).

Ο Πλούταρχος για το σχέδιο του Αλεξάνδρου γράφει επίσης τα εξής: «Δίδασκε τους πάντες να σκέφτονται ολόκληρη την οικουμένη σαν πατρίδα τους, το στρατόπεδό του σαν ακρόπολη και φρουρά τους, τους χρηστούς (αγαθούς) σαν συγγενείς τους και τους φαύλους σαν ξένους». (ό.π., σ. 132).

Ο Αλέξανδρος πεθαίνει το 323 π.Χ. στη Βαβυλώνα, σε ηλικία μόλις 33 χρονών. Έτσι δεν θα μάθομε ποτέ τι ακριβώς ο ίδιος οραματιζόταν για την Ανατολή και τη Δύση και κυρίως τι ακριβώς θα μπορούσε να πραγματοποιήσει. Έχομε όμως σαφώς τα περιγράμματα μιας «διευρυμένης σκέψης», που συμπεριλαμβάνει ολόκληρη την οικουμένη και που εναρμονίζεται, εν πολλοίς, με τη φιλοσοφία των Στωικών για τον άνθρωπο-πολίτη του Κόσμου. Ως προς τους Στωικούς ο Φρανσουά Νταγκονιέ σχολιάζει: «Ας δούμε τώρα μια πλευρά της στωικής φιλοσοφίας με ιδιάζουσα μέχρι σήμερα σημασία. Ενώ ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης ασχολούνταν με πολιτικά ζητήματα και πρότειναν μοντέλα για την ορθή διοίκηση της πόλης, για τους Στωικούς, αντίθετα, αληθινή πατρίδα είναι ολόκληρος ο κόσμος, μακριά από συμφέροντα, διαμάχες και ειδικές διευθετήσεις. Οι άνθρωποι είναι όλοι αδέρφια και κάτοικοι, πολίτες του Κόσμου» Το ίδιο απαντούσε και ο Σωκράτης όταν τον ρωτούσαν από ποια πόλη κατάγεται. «Δεν έλεγε ποτέ πως είναιο από την Αθήνα ή την Κόρινθο, αλλά πως είναι πολίτης τουν κόσμου». (Φρανσουά Νταγκονιέ, Οι μεγάλοι φιλόσοφοι και η φιλοσοφία τους, μτφρ. Μάρω Τριανταφύλλου, εκδ. Μελάνι, 2007, σ. 84 και 86).

Αν συνυπολογίσομε ότι ο Αλέξανδρος είχε δάσκαλο τον Αριστοτέλη, -και κυρίως-, και παρά τις αδυναμίες του, το μεγαλοφυές της παρουσίας του, μία νέα πολιτική οντότητα, παγκόσμιας σημασίας, θα μπορούσε να αναδυθεί από την παρουσία του. Ο ιστορικός Χέρμαν Μπένγκστον (ό.π., σ.315-316): «Η ζωή και το έργο του Αλεξάνδρου δεν ολοκληρώθηκε, αποτελεί όμως μια μεγαλεπήβολη σύνθεση που ξεπέρασε τη δημιουργία κάθε προηγούμενου ανθρώπου. Ό,τι του αρνήθηκε η θνητή φύση του το πρόσφερε η μεταγενέστερη ανθρωπότης, με την αθανασία. Και το όνομά του θα ζει όσο θα υπάρχει ευρωπαϊκός πολιτισμός που στηρίζεται όχι λίγο πάνω στο έργο του».

Επιτρέψτε μου να σημειώσω εδώ ότι ο Αλέξανδρος πραγματοποίησε το μόνο είδος αθανασίας, που περίλυπος είχε διαπιστώσει ο Γκιλγκαμές της Ουρούκ, (περίπου 2.700 χρόνια πριν), ότι υπάρχει για τον άνθρωπο.

Μετά τον θάνατο του Αλεξάνδρου και, όπως εν πολλοίς συμβαίνει «κατά τον γενικότερον ρουν της ιστορίας», η «επαρχιακή σκέψη» εισβάλλει ταχύτατα με τη μορφή αλληλοεξοντωτικών συγκρούσεων και ανταγωνισμών μεταξύ των διαδόχων του και των Ελλήνων εν γένει. Και θα παραμείνει έτσι κυρίαρχη μέχρι την κατάληψη της Ελλάδας από τους Ρωμαίους: Αλλεπάλληλες συγκρούσεις μεταξύ Μακεδόνων και Νότιας Ελλάδας, το Κοινόν των Αιτωλών εναντίον του Κοινού των Αχαιών, οι Μακεδόνες και το Κοινόν των Αχαιών εναντίον του Κοινού των Αιτωλών…, η «συνεργασία» των Αιτωλών με τους Ρωμαίους, Μακεδόνες εναντίον του Κοινού των Ακαρνάνων, Ακαρνάνες και Ρωμαίοι…, Μακεδόνες και Ρωμαίοι… όλα θα οδηγήσουν νομοτελειακά στην πλήρη υποταγή της Ελλάδας στους Ρωμαίους (146 π.Χ.).

Υπήρξε ένας άνθρωπος, ο Αγέλαος ο Ναυπάκτιος, στρατηγός της Αιτωλικής Συμπολιτείας, διπλωμάτης μεγάλης διορατικότητας, που 70 χρόνια πριν (217 π.Χ.), στο Συνέδριο της Ναυπάκτου, προειδοποίησε τους Έλληνες για τον εκ Δυσμών επερχόμενο μέγιστο κίνδυνο και προσπάθησε να πετύχει την ενότητά τους. Είπε: «…Γιατί αν ποτέ τα νέφη της Δύσης έρθουν στην Ελλάδα, πολύ φοβούμαι ότι, χωρίς να το θέλουμε, θα σταματήσουμε να φιλονικούμε μεταξύ μας, ή να συμβιβαζόμαστε όπως τώρα. Τότε θα παρακαλούμε τους θεούς να μας δώσουν και πάλι την ελευθερία να ρυθμίζομε τις διαφορές μας μόνοι μας, όποτε θέλομε – αλλά θα είναι πολύ αργά. Δεν πρέπει να περιμένομε να σταθούν πάνω από την Ελλάδα τα νέφη που συσσωρεύονται στη Δύση». Αλλά δεν τους έπεισε. (Με την ίδια συναίσθηση ευθύνης, 1633 χρόνια μετά, προσπάθησε από τον Μυστρά, να ανακόψει την κάθοδο των Οθωμανών στον Ελλαδικό χώρο και να περισώσει την Πελοπόννησο, ο σπουδαίος νεοπλατωνικός φιλόσοφος Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων (1416 περίπου μ.Χ.). Αλλά κι αυτός δεν έπεισε).

Η Ρωμαϊκή αυτοκρατορία από το 30 π.Χ. μέσα σε διαρκείς εμφυλίους πολέμους, ως Δυτικό Ρωμαϊκό Κράτος θα καταρρεύσει το 476 μ.Χ. Ο M. Cary αναλύοντας τα φυσικά και τα κοινωνικά και πολιτικά αίτια της παρακμής και της κατάρρευσης της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, (με συνάφεια των απόψεων των Spengler και Toynbee) θεωρεί ως πολλαπλά τα αίτια της παρακμής και ότι κανένας δεν μας εξηγεί πλήρως αυτή την παρακμή. (M. Cary, Ρωμαϊκή Ιστορία, τ. Β’, μτφρ. Αικ. Ε. Σταθοπούλου, επιμ. Σπ. Ι. Ασδραχάς, επιμ. έκδ. Παν. Πολίτης, Μίνωας, Αθήναι 1960, σσ. 509-520). Ως Ανατολικό Ρωμαϊκό Κράτος που εξελληνίζεται από τον 6ο αιώνα μ.Χ. θα παραμείνει όρθιο μέχρι το 1453 μ.Χ. Η Ευρώπη από το 476 και μετά είναι ένας γεωγραφικός χώρος πάσης φύσεως ασίγαστων πολεμικών συγκρούσεων, παρά τους κάθε είδους πολιτικούς σχηματισμούς και τις φιλοσοφικές και πολιτισμικές διεργασίες, που συντελούνται από το 476 μέχρι και τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα.

Η «διευρυμένη σκέψη» αναδύεται ευκρινώς σε δύο περιπτώσεις. Και οι δύο κάνουν την εμφάνισή τους μετά από μια τεράστια καταστροφή και ένα ειδεχθές φονικό, που εντέλει συγκλονίζει την ανθρωπότητα: Ο Α’ Παγκόσμιος πόλεμος, ως η κορύφωση ενός πλήθους προηγηθέντων φονικών πολέμων στον ευρωπαϊκό χώρο, θα αποτελέσει την πρώτη μεγάλη έκρηξη του ειδεχθούς φονικού στην παγκόσμια ιστορία. Η Κοινωνία των Εθνών αποτελεί ουσιαστικά την πρώτη υλοποίηση διευρυμένης σκέψης στον νεότερο κόσμο, που παίρνει σάρκα και οστά εξαιτίας του παγκόσμιου τρόμου και πόνου, που προκάλεσε το αποτρόπαιο γεγονός του μεγάλου πολέμου. Το «Διάγγελμα των 14 σημείων» του Προέδρου Ουίλσον (1918), με βάση τις εισηγήσεις της «Επιτροπής Έντουαρντ Χάουζ», αποτελούν την απόδειξη για τους λόγους που η ανθρώπινη σκέψη επιτελεί αυτό το μεγάλο βήμα: δηλαδή την ανάγκη για μία γενική ένωση των εθνών κάτω από συγκεκριμένες ρήτρες για τον σκοπό της παροχής αμοιβαίων εγγυήσεων της πολιτικής ανεξαρτησίας και της εδαφικής ακεραιότητας εξίσου τόσο σε μεγάλες όσο και σε μικρές χώρες, προκειμένου να εξασφαλίζεται η Διεθνής Ειρήνη (σημείο 14).

Αλλ’ η Κοινωνία των Εθνών (ΚτΕ) δεν κατορθώνει να αποτρέψει το κατά πολύ ειδεχθέστερο γεγονός του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Κι αυτό ακριβώς συμβαίνει επειδή η «επαρχιακή σκέψη», η ίδια ακριβώς που προκάλεσε και τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, παρέμεινε πανίσχυρη και αναλλοίωτη. Δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο Πρόλογος του Χάρτη του Ο.Η.Ε. αρχίζει με τη φράση: «Εμείς οι λαοί των Ηνωμένων Εθνών αποφασισμένοι να σώσουμε τις ερχόμενες γενεές από τη μάστιγα του πολέμου, που δύο φορές στα χρόνια μας έφερε στην ανθρωπότητα ανείπωτη θλίψη…» είναι αυτή κυρίως η «διευρυμένη θλίψη» και ο τρόμος που οδηγεί τους ανθρώπους στη «διευρυμένη σκέψη» να συγκροτήσουν τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και να τον υπογράψουν στις 26 Ιουνίου του 1945 στον Άγιο Φραγκίσκο. (Αλλά και τότε υπεισέρχεται η έννοια μιας φαλκίδευσης: το δικαίωμα βέτο των 6 νικητριών δυνάμεων του Β’Παγκοσμίου Πολέμου στο Συμβούλιο Ασφαλείας).

Ο Ψυχρός Πόλεμος που ακολούθησε και ο εντεινόμενος ανταγωνισμός των Μεγάλων Δυνάμεων στους εξοπλισμούς, και ιδιαίτερα στα πυρηνικά, εσκίασε για μεγάλο διάστημα τη ζωή των ανθρώπων, παρ’όλο που η πραγματική χαρά της ζωής δεν απέλειψε από τον κόσμο. Ο μακροχρόνιος ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ και Σοβιετικής Ένωσης στα πυρηνικά όπλα αποσκοπούσε στην «αμοιβαία εξασφαλισμένη καταστροφή» (Mutually Assured Destration-MAD). Και η μεν χρήση των πυρηνικών όπλων απετράπη εξαιτίας της λεγόμενης «ισορροπίας του τρόμου». Αλλά η πραγματικότητα των πυρηνικών εξοπλισμών, σε μια στιγμή ιδιαίτερα, σε ό,τι αφορούσε τους βαλλιστικούς πυραύλους μέσου βεληνεκούς (από 500 έως 5.000 χιλιόμετρα) δημιούργησε την πλέον «δελεαστική» στιγμή της σύγχρονης ιστορίας «προς άμυαλους θνητούς», όπως, ενδεχομένως, θα το διατύπωνε η αρχαία τραγωδία. Δηλαδή, όποιος προλάβαινε να δώσει το πρώτο χτύπημα θα είχε εξαφανίσει τον αντίπαλό του κατά μία εκδοχή, και δεύτερο χτύπημα ανταποδοτικό από τον άλλον δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Και στο σημείο αυτό, ως ένα μεγάλο βήμα προς τη διευρυμένη σκέψη, θα πρέπει να αναφέρομε τη Συνθήκη ΙΝF (Ιntermediate-Range Nuclear Forces- Aπαγόρευση Ανάπτυξης Πυρηνικών Δυνάμεων Μέσου Βεληνεκούς), που υπέγραψαν στις 8 Δεκεμβρίου 1987 ο Ρόναλντ Ρήγκαν και ο Μιχαήλ Γκορμπατσώφ. Η Συνθήκη ΙΝF, ένα αληθινό ευεργέτημα για την ανθρωπότητα υπήρξε σε ισχύ από το 1988 μέχρι το 2019. Καταργήθηκε τον Φεβρουάριο του 2019 οπότε ο πυρηνικός ανταγωνισμός μεταξύ ΗΠΑ-Ρωσίας, και με την Κίνα πλέον δυναμικά συμμετέχουσα, εγείρεται ως απειλή ολέθρου για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν, αμέσως μετά την εκλογή του, επρότεινε την παράταση ισχύος της συναφούς συνθήκης New Start, για τη μείωση των εξοπλισμών -συμπεριλαμβανομένων και των πυρηνικών-, κάτι που έγινε αμέσως αποδεκτό από τον Βλαντιμίρ Πούτιν, Πρόεδρο της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Κι έτσι η ισχύς της παραπάνω συνθήκης, παρατάθηκε για πέντε ακόμα χρόνια.

Oι συνδιασκέψεις του ΟΗΕ για το περιβάλλον αποτελούν την πλέον εναγώνια προσπάθεια κατίσχυσης της διευρυμένης σκέψης στον σύγχρονό μας κόσμο: Όλες οι συνδιασκέψεις, Στοκχόλμη-1972, Ίδρυση της Παγκόσμιας Επιτροπής για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη-Γενεύη 1983, Ρίο-1992, Γιοχάνεσμπουργκ-2002, Κοπεγχάγη-2009, Κανγκούρ-Μεξικό-2010, Ντέρμπαν-2011, Ρίο+20, Ντόχα-2012, Βαρσοβία-2013, Παρίσι-2015… αποτελούν μεγάλα βήματα σε δύσβατους εξαιρετικά δρόμους. Παρουσία μιας πολυποίκιλης διευρυμένης σκέψης έχομε και σε πολλές εκφάνσεις της καθημερινής μας ζωής που προσπαθούν να διευκολύνουν ή και να εξανθρωπίσουν την καθημερινή ζωή πολλών ανθρώπων που καθίσταται καθημερινά όλο και περισσότερο δυσχερής. Η διευρυμένη σκέψη έχει πάντοτε και μια ανθρωπιστική βάση που συγχέεται εύκολα με την ψευδο-διευρυμένη σκέψη. Είναι μορφή της επαρχιακής σκέψης που υπεισέρχεται πολύμορφα παντού. Τα λεγόμενα think-tank συνήθως αποτελούν τμήμα της «επαρχιακής σκέψης» μια και συνήθως καλούνται να διανοίξουν δρόμους για τα συμφέροντα αυτών που τα χρηματοδοτούν. Αν και πρόκειται για μια διαρκή-και σπουδαία- ενάσκηση της ανθρώπινης σκέψης.

Έξι περίπου χιλιάδες χρόνια πολιτισμού στον πλανήτη Γη, ένα μικρό σχετικά χρονικό διάστημα για τη διαμόρφωση πολιτισμού: Προσπαθήσαμε να ιχνηλατήσομε κάποια στοιχεία και κάποιες αδιάλειπτα κινητήριες δυνάμεις που διαμορφώνουν αυτόν τον πολιτισμό. Η έννοια «επαρχιακή σκέψη», έστω κι αν ηχεί ως τόσο πολύ οικεία, δεν είναι και τόσο εύκολο να διερευνηθεί σε όλη της την έκταση, τη διαπλοκή και την ισχύ. Και μάλιστα μέσα σε τόσες φιλοσοφικές και νομικές, πολύπλοκες και λιγότερο πολύπλοκες, διεργασίες αιώνων. Ενδεχομένως η περιγραφή με τον λόγο δεν μας καθιστά σαφείς ούτε τις θετικές και κυρίως ούτε τις αρνητικές επιπτώσεις αυτής της σκέψης. Η μαθηματική περιγραφή -τα μαθηματικά μοντέλα-, περιστέλλοντας κατά τι την ανθρώπινη φλυαρία αιώνων, και χωρίς τα ίδια να περιπέσουν σε ανθρώπινη φλυαρία, θα μας καταδείξουν κάποτε με πληρότητα τις δυνάμεις που κινητοποιεί η «επαρχιακή σκέψη» και που προσδιορίζουν σταθερά το ιστορικό-κοινωνικό μας γίγνεσθαι. Αλλά θα πορεύονται πάντοτε παράλληλα και συμπληρωματικά με τον ανθρώπινο λόγο ως μία άλλη μορφή ανθρώπινου λόγου.

Η «επαρχιακή σκέψη έχει προκαλέσει πολύ θανατικό για πάρα πολλούς αιώνες, επειδή κυρίως μας ενδιαφέρει περισσότερο αυτή τη στιγμή κι αυτό είναι κυρίως που θέλομε να αποτρέψομε.

Οι ευρωπαϊκοί σχηματισμοί κρατών, όπως σημειώσαμε και πιο πάνω, από το 476 μ.Χ. μέχρι το 1945 προκάλεσαν τους πλέον φονικούς πολέμους εξαιτίας της κρατούσας «επαρχιακής σκέψης». Η έννοια μιας εθελούσιας ευρωπαϊκής ένωσης ως μία συνειδητοποιημένη πλέον ανάγκη, εξαιτίας της –προϋπάρξασας- ευρωπαϊκής ιστορίας, ξεκινάει από το 1947. Έχει ήδη συγκροτηθεί ο ΟΗΕ αλλ’έχει αρχίσει τη δριμεία εξέλιξή του και ο λεγόμενος Ψυχρός Πόλεμος. Η Ευρώπη αναζητάει μία δυνατότητα ύπαρξης: Η ΕΟΚ, που πραγματώνεται με τη συνθήκη της Ρώμης (1957), και που μετεξελίσσεται σε Ευρωπαϊκή Ένωση, (Μάαστριχτ Ολλανδίας 1993), έρχεται να αναπληρώσει αυτή τη μεγάλη ανάγκη. Γίνεται, όλο και περισσότερο, συνείδηση στους Ευρωπαίους ότι δεν πρόκειται απλώς για ένα δυσχερές τεχνοκρατικό ζήτημα, αλλ’ότι πρόκειται και για ένα εξίσου σπουδαίο και δύσκολο φιλοσοφικό εγχείρημα. Η ΕΕ, που αποτελεί πρωτότυπο και ιδιόμορφο πολιτικό σχηματισμό, βρίσκεται στα πρώτα νεανικά της βήματα. Αποδείχνει όμως όλο και περισσότερο, και με την αντιμετώπιση του Covid 19 και ιδιαίτερα των οικονομικών συνεπειών του, ότι αποκτάει όλο και περισσότερο συνείδηση της ανάγκης εμβάθυνσης αυτής της ενοποίησης. Άλλωστε έχει ως βαριά παρακαταθήκη, από την ίδια την ιστορία της, να υπερασπισθεί δύο ουσιώδεις έννοιες για την ανθρώπινη ύπαρξη, τον ανθρωπισμό και τη δημοκρατία, που γεννήθηκαν σε ευρωπαϊκό έδαφος.

Αλλ’ η «επαρχιακή σκέψη», ως ένα καθολικό φαινόμενο του πολιτισμού, που ολέθριο επιγέννημά του είναι η τάση της παγκόσμιας κυριαρχίας, εξακολουθεί, από το 3.000 π.Χ. και μέχρις αυτή τη στιγμή, πλουσιοπάροχα! να παρέχει δεινά. Μια βασική διαπίστωση είναι ότι η «επαρχιακή σκέψη» εμπεριέχει και καθορισμένα όρια ζωής για κάθε περίοδο πολιτισμού. Και για τη δική μας περίοδο πολιτισμού φαίνεται ότι, όπως όλα τα σημάδια δείχνουν, αυτά τα όρια έχουν προδιαγραφεί πλέον ως πολύ περιορισμένα όρια.

Παρ’όλ’αυτά εξακολουθεί να υπάρχει παντού. Ακόμα και στα πλέον προωθημένα σημεία επιστημονικής σκέψης, όπως για παράδειγμα τα διαστημικά προγράμματα των Η.Π.Α., Ρωσίας, Κίνας, Ιαπωνίας για τη «δραπέτευση» του ανθρωπίνου όντος από έναν, εν πολλοίς, κατεστραμμένο πλανήτη. ή και –κυρίως-για την εκμετάλλευση των ανεξάντλητων πηγών του διαστήματος: ακολουθούν όλοι πιστά την προαιώνια ιστορική ροπή του πολιτισμού: «ο καθένας για τον εαυτό του, ο καθένας για το συμφέρον του».

Γίνεται προφανές ότι μέσα σ’αυτό το είδος σκέψης πολύ δύσκολα θα μπορούσε να εισχωρήσει ο «καλός καγαθός» πλατωνικός άνθρωπος ή και η «τέλεια ανθρωπιά» του Κομφούκιου.

Με την ίδια σκέψη έχει αντιμετωπισθεί και ο Covid 19, που ως αυτή τη στιγμή έχει σκοτώσει πάνω από τριάμιση εκατομμύρια ανθρώπους. Και έχει προσβάλει περισσότερους από 161 εκατομμύρια, με συνεχιζόμενο ρυθμό 700.000 νέων προσβολών της ημέρα (οι μισές στην Ινδία) κι έχει αφήσει πίσω του χιλιάδες ή και εκατομμύρια «τραυματίες» που λέγεται ότι τα τραύματά τους των πρισσοτέρων θα φανούν στο εγγύς και στο απώτερο μέλλον. Ο νεοεκλεγείς Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζο Μπάιντεν και η Αντιπρόεδρος Κάμαλα Χάρις ανακοίνωσαν πρόσφατα ότι μόνο στις ΗΠΑ έχει σκοτώσει πάνω από 500.000 Αμερικανούς…, περισσότερους απ’όσους σκοτώθηκαν στον Α’ και Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στον πόλεμο του Βιετνάμ. Ο Covid 19 λοιπόν, που-εκτός των άλλων- απειλεί να αποσαθρώσει και τις οικονομίες ολόκληρου του πλανήτη, αντιμετωπίζεται διεθνώς με το ίδιο ακριβώς είδος σκέψης: οι επιμέρους χώρες, οι εταιρείες, τα εμβόλια… Όλες οι επενδύσεις για τα εμβόλια.

Είναι αξιέπαινος άθλος το ότι -και με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας-, βρέθηκαν σε χρήση τόσα εμβόλια, μέσα στο βραχύ διάστημα των 8 ή 9 μηνών. Δεν μπορεί να μη σκεφτεί ένας άνθρωπος ότι, αν υπήρχε η επιβεβλημένη από τα πράγματα ειλικρινής διεθνής συνεργασία, μπορεί να είχαν ελαχιστοποιηθεί και οι αρνητικές (σε μερικές περιπτώσεις τραγικές) επιπτώσεις αυτών των εμβολίων από την πρώτη τους κιόλας περίοδο γενικευμένης χρήσης. Αλλά, τα εμβόλια για τις φτωχές χώρες; Και οι επενδύσεις για τα φάρμακα; Τι έχει γίνει με τα φάρμακα εναντίον των ιών τα τελευταία είκοσι χρόνια; Έρευνα για νέα φάρμακα μπορεί να πραγματοποιήσουν και οι λιγότερο ισχυρές οικονομικά χώρες, και μόνο-εκτός των άλλων-, επειδή διαθέτουν ένα εξαιρετικά προικισμένο και ενημερωμένο ανθρώπινο ερευνητικό δυναμικό. Ας αρχίσει στις μέρες μας κι ένας ανταγωνισμός νέου είδους, μεταξύ των ισχυρών χωρών για το ποια χώρα θα συμβάλει περισσότερο στην κατανίκηση της μάστιγας του Covid 19 για όλους τους κατοίκους του πλανήτη. Αν όχι για λόγους ηθικής -παρόλο που αποτελεί τον πλέον ουσιώδη παράγοντα για την επιβίωσή μας-αλλά τουλάχιστον για λόγους αποτροπής, ώστε να μην επανέλθει αυτός ο ιός ως Νέμεσις εναντίον όλων.

Η «επαρχιακή σκέψη», που μας καθιστά καθημερινώς όλο και περισσότερο «άξιους του πρόωρου θανάτου», φαίνεται να διακλαδίζεται παντού και στις περισσότερες εκφάνσεις του ανθρώπινου πολιτισμού. Για τον 20ό αιώνα προκάλεσε-και δεν απέτρεψε-τον Πρώτο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Στις μέρες μας, αρχές ακόμα του 21ου αιώνα, φέρεται να έχει καταστρέψει πλήρως το φυσικό και το αστικό περιβάλλον του πλανήτη.

Η «διευρυμένη σκέψη» παραμένει μάλλον εντελώς ανίσχυρη. Παρ’όλο που εμπεριέχει πάντοτε και κάτι περισσότερο: και το προσωπικό μας συμφέρον και κάτι περισσότερο από το προσωπικό μας συμφέρον. Κι έχει και μια ηθική βάση αφόρμησης για τη συνοχή της ανθρώπινης κοινωνίας, ξεκινώντας από τα απλά και καθημερινά που μπορεί να πράξομε, και ως τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και τη Διακήρυξη των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Κι αυτή η συμμετοχή μας, που αρχίζει από τα απλά και καθημερινά ας μη θεωρηθεί άνευ σημασίας. Γιατί όταν βλέπεις έναν ετοιμόρροπο τοίχο και περνάς από κάτω δέκα φορές την ημέρα και δεν ειδοποιείς κανέναν «αρμόδιο», και το ίδιο κάνουν και όλοι οι άλλοι που περνούν από κει παραπάνω από δέκα φορές την ημέρα, και δεν ειδοποιούν κι αυτοί κανέναν «αρμόδιο», τότε βέβαιο είναι ότι κάποια στιγμή ο τοίχος θα πέσει και θα σκοτώσει ανθρώπους. Και τα ηλεκτροφόρα καλώδια που περνούν ανάμεσα από τους κλώνους και τα κλαδιά των δέντρων.

Το ίδιο και με την καταιγίδα που έχει «φάει» το οδόστρωμα και με τις πέτρες που μπορεί να βρίσκονται καταμεσής στο δρόμο, και με τις βαθιές λακκούβες τις καλά σκεπασμένες με νερό, και με δεκάδες άλλα, που σε κάποιους συνανθρώπους μας ή και σε μας τους ίδιους δεν βγαίνουν ποτέ σε καλό. Τα «πολλά» για την επιβίωσή μας εναπόκεινται στους πολλούς. Έτσι ο δρόμος της μέθεξής μας με τη διευρυμένη σκέψη στα απλά και καθημερινά μάς οδηγεί να σκεφτούμε και πάνω στις μεγάλες απειλές που καραδοκούν να σβήσουν τη ζωή μας. Και πώς όλοι οι άνθρωποι θα μπορούσε να μετέχουν και στα «καλά όλου του κόσμου», κατά την παμπάλαια και ωραία λαϊκή ευχή και προσδοκία.

Ο Αντόνιο Γκουτέρες έχει σαφή επίγνωση αυτού που συμβαίνει στον πλανήτη και εναγωνίως προειδοποιεί για το δυσμενέστερο -δυστυχώς- που θα επακολουθήσει, αν ο τρόπος σκέψης μας δεν καταστεί εγκαίρως επαρκής για να αντιμετωπίσει αυτά τα μεγάλα προβλήματα.

Δεν μπορούμε να κάνομε αποδεκτό το αναπότρεπτο της ανθρώπινης δυστυχίας, που προέρχεται από το ακατάλυτο της παντοδυναμίας της «επαρχιακής σκέψης». Τα παραπάνω μεγάλα ζητήματα αφορούν όλους ανεξαιρέτως τους ανθρώπους. Βαίνουν παράλληλα με τις κάθε είδους βιοτικές μας απασχολήσεις και προσδίνουν περαιτέρω αντικαταθλιπτικό νόημα και χαρά στην ανθρώπινη ύπαρξη, εξουδετερώνοντας και πολλές από τις αυτοκαταστροφικές μας τάσεις. Και η συμβολή της θρησκείας μπορεί να είναι καθοριστική για την επίτευξη ενός μεγάλου ανθρωπιστικού εγχειρήματος.

Εύλογα και πάλι αναλογιζόμαστε, αν η «επαρχιακή σκέψη», όπως τη σκιαγραφήσαμε πιο πάνω, αποτελεί το μέτρο των δυνατοτήτων της ανθρώπινης φύσης. Μια και εμφανίζεται αυτό το είδος σκέψης ως ο κύριος διαμορφωτής του πολιτισμού στον πλανήτη, κατά τη διάρκεια αυτών των 6.000 περίπου χρόνων που έχομε πολιτισμό. Οφείλομε να παρατηρήσομε ότι η τέχνη, που συμβαδίζει με την επαρχιακή σκέψη, σε πολλές περιπτώσεις την υπερβαίνει εξαιρετικά προς διευρυμένους ορίζοντες. Αλλ’είναι όντως πολύ λίγα χρόνια για τη διαμόρφωση ενός αποδεκτού πολιτισμού-δεδομένης και της ανθρώπινης φύσης. Παρ’όλ’αυτά, στο παραπάνω χρονικό διάστημα, έχουν συντελεσθεί μεγάλα και θετικά επιτεύγματα και έχουν τεθεί πολύ σημαντικές βάσεις και αφορμήσεις για την περαιτέρω εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης. Ίσως και γι’αυτό να μπορούμε να κατανοήσομε σήμερα το πολύ λίγο του πολιτισμού μας.

Ο πολιτισμός μας είναι όντως ακόμα πολύ νέος. Όταν μετά από 12.000 χρόνια οι άνθρωποι θα γιορτάζουν την «Παγκόσμια Ημέρα Σκέψης» θα μπορούν πολύ περισσότερο να καυχηθούν για τα επιτεύγματα του πολιτισμού τους. Κι όταν μετά παρέλευση 120.000 χρόνων οι άνθρωποι θα γιορτάζουν την «Παγκόσμια Ημέρα Σκέψης», τότε καθώς ο πολιτισμός τους θα έχει μπει σε μία φάση ωρίμανσης, θα μπορούν να καυχηθούν γα ένα «ολβιόδωρον» παρόν και για ένα πλέον «ολβιόδωρον» μέλλον…

Το μεγάλο ερώτημα των ημερών μας είναι αν η «επαρχιακή σκέψη» της εποχής μας επαρκεί ώστε να αντιμετωπίσει τα παγκόσμια προβλήματα που υπάρχουν, κι αυτά που έρχονται ως παγκόσμια απειλή. Η απάντηση που δίνουν τα ίδια τα πράγματα και οι διαμορφούμενες καταστάσεις είναι κατηγορηματικά όχι, δεν το μπορεί. (Παρ’όλ’ αυτά οι δυνατότητες διαφυγής παραμένουν ακόμα τεράστιες).

Ο Toynbee διερευνώντας επίμοχθα την έννοια της κατάρρευσης ενός πολιτισμού θεωρεί ότι η αποτροπή μιας κατάρρευσης με τη δημιουργία ενός οικουμενικού κράτους δεν είναι δυνατόν να επιτευχθεί. Μπορεί να κερδηθεί μόνο μία αναστολή της κατάρρευσης (ό.π., σ 237-238). Είναι προφανές ότι για τις μέρες μας επιβάλλεται από τα ίδια τα πράγματα μια παγκόσμια συνεργασία υπέρτερης ποιότητας. Οι τοπικοί ευφυείς σχεδιασμοί και πρωτοβουλίες, και η γενναία διάθεση, έχουν -και θα έχουν και στο μέλλον- καθοριστική σημασία για την όλη μας αισιόδοξη προοπτική μέσα στην έννοια μιας διεθνούς νομιμότητας και συνεργασίας. αλλά δεν επαρκούν. Ο Covid 19 δεν αποτελεί παρά μια απλή προειδοποίηση…

Όταν πριν από τριάντα χρόνια τελείωνα το μυθιστόρημα Αγωνία επιβίωσης (εκδ. Γρηγόρη, 5η έκδ., 20…., σ. ) και στο κατ’ανάγκην επιβεβλημένο εκείνο συνέδριο -στη Μεγάλη Αίθουσα των Συνεδριάσεων της Κόλασης- (που μπορεί να είναι και μία αίθουσα συνεδριάσεων των ισχυρών χωρών ή και των λιγότερο ισχυρών χωρών του πλανήτη), σ’αυτό λοιπόν το μοναδικού ενδιαφέροντος συνέδριο του «πεπερασμένου χρόνου» μίλησαν όλοι, και όσοι πρόσφεραν θετικά, και όσοι πρόσφεραν αρνητικά στη διαμόρφωση της ζωής αυτού του πλανήτη. Εμφανίστηκε τότε και ο Ισοκράτης ως εκπροσωπών την εμπειρία της πλέον διευρυμένης πολιτικής σκέψης, μιας και από τον θάνατό του είχαν μεσολαβήσει περίπου 2.500 χρόνια συνεχούς αναζήτησης αυτής της «διευρυμένης σκέψης»:

«Τελικά μία παρέμβαση του ρήτορα Ισοκράτη, που ήταν δύσκολο να εντοπισθεί πόσο επηρεάστηκε από τις παραπάνω εισηγήσεις, αιφνιδίασε το σύνολο των παρισταμένων, όταν με απαράμιλλη ενάργεια και συνεχή, λογικά τεκμηριωμένο λόγο, πρότεινε τη δημιουργία της «Ένωσης των Πολιτειών του Κόσμου».

Η πρόταση αφορούσε τις «Συνεργαζόμενες Δημοκρατίες του Κόσμου».

Απλή φαινομενικά στη σύλληψή της η δομή της πρότασης, ήταν ωστόσο μεγαλοφυής ως προς την πολλαπλότητα των συσχετισμών και τη δυνατότητα δράσης. Χρησιμοποιώντας (πέρ’από το εκλεπτυσμένο πλέον λογικό όργανο και τις δυνατότητες της τεχνολογίας και ειδικότερα της πληροφορικής, γεγονός στο οποίο και πάρα πολλοί σύνεδροι είχαν δώσει τεράστια έμφαση, (καθώς η πληροφορική μπορούσε να παρέχει κάθε στιγμή και σαφή αντικειμενική εικόνα του τι συμβαίνει ως τα έσχατα σημεία του πλανήτη), θεωρούσε λοιπόν πως η πρότασή του όχι μόνο δεν άγγιζε τα όρια της ουτοπίας, αλλ’ότι αποτελούσε δυνατότητα εφικτή για το προσεχές μέλλον.

«Περισώζεται», είπε, «η ελευθερία, η δημοκρατία, η παιδεία για όλους».

«Τοποθετείται εκ νέου η έννοια της κοινωνικής δικαιοσύνης!»

«Επιβιώνουν οι ιδιαιτερότητες, η τοπική κουλτούρα, οι τοπικές κυβερνήσεις».

«Συντίθεται ό,τι ευγενικό και υψηλό παρήγαγε ο κάθε λαός και που μπορεί να συντελεί στον ανθρωπισμό. Την εγκληματική πνοή και την ασύλληπτη βία συντρίβοντας».

«Το ανταγωνιστικό πνεύμα επιζεί, ως το σημείο που δίνει φτερά στον κοινό αγώνα της διάσωσης και δεν προάγει την ολέθρια σύγκρουση των πάντων, προς την οριακή κατάρρευση και αποσύνθεση»…

«Μπορεί να καταπολεμηθούν τα υπάρχοντα και τα επερχόμενα δεινά και να επιλυθούν τα προβλήματα ακόμα και των εσχατιών της γης, βάσει των ενιαίων προγραμμάτων, της ισότιμης συνεργασίας και του κοινού πλέον αγώνα (και όχι της ελεημοσύνης ή της αλόγιστης, ολέθριας πλέον για όλους, υπερεκμετάλλευσης)».

«Ο προγραμματισμός δεν καταστρέφει την αίσθηση και την ύπαρξη της ελευθερίας και ο φυσικός άνθρωπος απομένει ν’αντιπαλεύει ανάμεσα στην ευτυχία και τη δυστυχία με βάσιμες ελπίδες και με την απαράμιλλη ομορφιά του ασταμάτητου, πολυεπίπεδου αγώνα…»

«Σε καμία περίπτωση δεν επρόκειτο για καταστάσεις υποταγής, εξουθένωσης ή αφομοίωσης, αλλά για νέα πολιτική σύνθεση που, χωρίς ν’αναιρεί την ελευθερία κανενός, υποβοηθούσε τους πάντες να επιβιώσουν!»

Παρουσίασε μάλιστα ένα τέλεια επεξεργασμένο νομικό πλαίσιο, που καθιστούσε την πρότασή του φαινομενικά εφικτή.

Τη σύντομη παρέμβασή του έκλεισε με τον αυθεντικό αρχαίο λόγο: «…Ώστε μοι δοκεί πολλά είναι τα παρακελευόμενα πολεμείν τοις δεινοίς, μάλιστα δ’ο παρών καιρός, ου σαφέστερον ουδέν…»

*Συγγραφέας, Διδάκτορας Φιλολογίας



Αφήστε το σχόλιό σας

XHTML: You can use these html tags: <a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <s> <strike> <strong>

            









Copy Protected by Chetan's WP-Copyprotect.