Στις 4 Οκτώβρη 1819 η μεγάλη Μάχη στου Μπόζα των Λευκαδίων Χωρικών κατά των Άγγλων

Οι απαγχονισμοί των ιερέων και η τοποθέτηση των σωμάτων τους πισσωμένα σε κλουβιά!

Γράφει
Ο Θοδωρής Γεωργάκης

(Απόσπασμα απ’ το βιβλίο μου με τίτλο: «ΤΟ ΡΕΜΠΕΛΙΟ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ. ΑΓΙΑ ΜΑΥΡΑ ΣΤΑ 1819», Εκδόσεις ΟΣΤΡΙΑ, 2020)

(… Από του 1815 οι ορεινοί της Αγίας Μαύρας ήρξαντο καταπίπτουσι επί των Βρετανικών δυνάμεων…).

Η ανωτέρω γραπτή αναφορά της Ελληνοβλάχισσας στην καταγωγή συγγραφέα DORA D’ ISTRIA, (Εleni Ghika), στο έργο της («OΙ ΙΟΝΙΟΙ ΝΗΣΟΙ ΥΠΟ ΤΗΝ ΔΕΣΠΟΤΕΙΑΝ ΤΗΣ ΕΝΕΤΙΑΣ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΝ», έκδοσης 1858, σελίδα 132), αφετηριακά, προσδιορίζει την έναρξη των αντιστασιακών ενεργειών των κατοίκων της Ορεινής Λευκάδος, κατά της Αγγλικής ουσιαστικά Κατοχής, η εκπύρωση των οποίων συνέβη τον Οκτώβρη στα 1819, με τα πολεμικά γεγονότα στον χώρο των Σφακιωτών.

Ευθύς ως επαγιώθη στα διεθνή φόρα του Παρισιού και της Βιέννης, 1814 και 1815, η Αγγλική Προστασία στα Επτάνησα, έγινε πεποίθηση των ανυπότακτων ορεινών κατοίκων της Αγίας Μαύρας και πρωτίστως των Σφακιωτών, πως πρόκειται για νέα κατοχή, όπως ακριβώς αυτές, που στο πέρασμα των αιώνων γεύθηκε η Λευκάδα, είτε με την μορφήν εξαναγκασμού, είτε ακόμη με την δήθεν φωτισμένη λυτρωτική έμπνευση. Τούτο το ανυπότακτο φρόνημα, («Σεϊτάν Ασκέρ» δηλαδή διαβολοασκέρι, αποκαλούσαν τους Σφακιώτες και οι Τούρκοι), σαν μια βαθιά κοινωνική διαχείριση, που οδηγεί σε εκφάνσεις ριζοσπαστικοποίησης, χάνεται στα βάθη της διαδρομής των Σφακιωτών, απ’ τον 14ο αιώνα, όταν, πριν ακόμη πατριδωνυμικά προκύψει ο όρος ΣΦΑΚΙΩΤΕΣ περί το 1450 με την έλευση Κρητών απ΄τα Σφακιά, οι πρόδρομοι οικισμοί των Σφακιωτών, Πετεινοχώρι, (σημερινός Κάβαλος), Μεσοχώρι, (σ. Σπανοχώρι), Λουβροχώρι, (σ. Ασπρογερακάτα), Καμποχώρι, (σ. Πινακοχώρι) ξεσηκώθηκαν επιτυχώς κατά του δυνάστη Ζώρζη Γρατιανού, εξέγερση που πέρασε στην ιστορία σαν «Επανάσταση της Βουκέντρας στα 1357», με αφορμή και πάλι την δυσβάστακτη επιβληθείσα φορολογία, για τη σίτιση των ναυτών του ενετού ναύαρχου Σοράντζο.

Αυτό το ρηξικέλευθο του τραχύ χαρακτήρα των Σφακιωτών, συνυφασμένο με τον περήφανο και δυναμικό χαρακτήρα των κατοίκων της Καρυάς, χωριά τα οποία και επί των ημερών μας συναποτελούν την Ορεινή Λευκάδα, μεταλλάχθηκε αποθεωτικά στα 1819, και απ’ το στάδιο του συναισθήματος και του πάθους πέρασε σε αυτό της αποφασιστικότητας… Ακολούθησαν ακόμη οκτώ χωριά του νησιού, Απόλπαινα, Μαραντοχώρι, Πόρος, Κοντάραινα, Κατούνα, Καρυώτη, Αλέξανδρος και Πλατύστομα, όπου κατέστρωσαν ένα στρατηγικό σχέδιο, όπως έδειξαν τα επακολουθήσαντα πολεμικά γεγονότα, στο στένωμα της περιοχής του Μπόζα, τον Οκτώβριο του 1819, κατά των Άγγλων «προστατών», ουσιαστικά δυναστών, με αφορμή μεν την επιβολή νέων δυσβάστακτων φόρων, στους πάμπτωχους χωρικούς, αλλά με σαφέστατα τα βαθύτερα αίτια να εντοπίζονται στην συσσωρευμένη μακροχρόνια δουλεία από διαφόρους κατακτητές, με ότι αυτή συνεπάγεται, αλλά και στο από αιώνων αγροτοφεουδαρχικό σύστημα στο νησί, που εξέθρεψε την τάξη των ευγενών τοκογλύφων, με αποτέλεσμα την ολοσχερή «παρειοποίηση» των Χωρικών…

H Εξέγερση, ως εκ τούτου, των Χωρικών της Αγίας Μαύρας συνάρθρωσε αντιστασιακά, εθνοτικά, αλλά και κοινωνικά συνάμα προτάγματα, τα οποία οδήγησαν σε μια δυναμική, που ορίζει και στα Επτάνησα γενικότερα, έναν νέο διμέτωπο εξεγερσιακό ιστορικό κύκλο, αφ’ ενός μεν εναντίον της απειλής του βρεταννικού «βοναπαρτισμού», αφ ετέρου εναντίον των μηχανισμών των προυχόντων ευγενών, μηχανισμοί, που συνδιαμόρφωναν ένα ζοφερό τοπίο για την ζωή των εξαθλιωμένων χωρικών… Mια ευθύβολη μακροδομική προσέγγιση της Εξέγερσης των Χωρικών, θέλει τους ίδιους σαν αυτόκλητους διαμεσολαβητές, στον δρόμο προς την υπέρβαση των κοινωνικών αποκλεισμών, σε μια περιεκτική κοινωνία της δικαιοσύνης, βάσει της οποίας οι υλικοί και παραγωγικοί χαρακτήρες, μπορούν να διοχετευθούν για βελτίωση και της δικής τους μίζερης ζωής…

Λευκαδίτης Χωρικός με την αρματωσιά του!

Η ΜΕΓΑΛΗ ΜΑΧΗ ΣΤΟΥ ΜΠΟΖΑ

Για την εμβάθυνση του γεγονότος της Εξέγερσης, και δη στο στάδιο της κορύφωσής της, την πολεμική σύγκρουση, δεν θα αρκέσει μόνο η γνώση της ιστορίας, που στηρίζεται στην επιστημονική καταγραφή, αλλά σπουδαίο ρόλο μπορεί να διαδραματίσει και η παράδοση, η οποία λειτουργεί σαν διαχρονική διεισδυτική ματιά στα γεγονότα, διαμορφώνοντας και αυτή σε ικανοποιητικό βαθμό την συλλογική ιστορική μνήμη. Απ’ την στιγμή, μάλιστα, που ελάχιστα επίσημα περιγραφικά ιστορικά στοιχεία έχομε γι αυτή την σημαντική μάχη, στην περιοχή του Μπόζα των Σφακιωτών, τα οποία να προέρχονται απ’ την πλευρά των Χωρικών, σημαντική έλλειψη, την οποία επισημαίνουν σχετικά, οι Πάνος Ροντογιάννης και Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης. Αναγκαστικά, ως εκ τούτου θα ερανισθούμε στοιχεία και απ’ την τοπική Σφακιώτικη παράδοση και από ένα απ’ τους κύριους γνώστες και εκφραστές της τον λόγιο ξωμάχο Βαγγέλη Γληγόρη ή Γατσούλη απ’ το Σπανοχώρι των Σφακιωτών, ο οποίος μας είχε δώσει, σε ανύποπτο χρόνο, ένα υποτυπώδες χωροταξικό σχεδιάγραμμα της περιοχής, αλλά και των κινήσεων των δύο αντιπάλων.

Έχουν προηγηθεί τα γεγονότα στην Επισκοπή του Σπανοχωρίου, η είσοδος των Εξεγερμένων Χωρικών στην χώρα και το κάψιμο σπιτιών των προυχόντων, όπως επίσης και οι άκαρπες επαφές του άγγλου τοποτηρητή Φρειδερίκου Στόβιν με τους Εξεγερμένους Χωρικούς. Μπροστά στην αποφασιστικότητα και το ανυποχώρητο των Χωρικών, οι οποίοι ζητούνε να παρθούν πίσω όλα τα δυσβάστακτα φορολογικά μέτρα που τους επεβλήθησαν, ο προύχοντας έπαρχος καλεί σε βοήθεια τον Αγγλικό στρατό απ’ την Κέρκυρα… Και ο στρατός καταφθάνει με φρεγάτες… Οι Χωρικοί, απ’ το ύψωμα της Καθάριας Ράχης, μπορούσαν να αντικρύσουν τις στρατιωτικές κινήσεις των Άγγλων στον κάμπο της πόλης, αλλά σίγουρα θα είχαν και πληροφοριοδότες μέσα απ’ την Χώρα, απ’ τον χώρο μερικών δυσαρεστημένων προυχόντων που ήταν έξω απ’ το κύκλωμα της εξουσίας… Και είναι αποφασισμένοι για μάχη, πιάνοντας στρατηγικά, όπως θα δούμε παρακάτω το στενό στην περιοχή Μπόζα των Σφακιωτών, εκεί περίπου που σήμερα βρίσκεται το Μνημείο των ΕΞΕΓΕΡΘΕΝΤΩΝ ΧΩΡΙΚΏΝ.

Στην άλλη πλευρά, ο άριστα οπλισμένος, με σύγχρονα μυδράλια στρατός των Άγγλων, τριχοτομήθηκε και επεχείρησε κυκλωτική κίνηση των Χωρικών, πολεμική κίνηση του οργανωμένου αγγλικού στρατού, γιατί πίστευαν οι άγγλοι, πως, αποχωρούντες οι Χωρικοί, απ’ την Καθάρια Ράχη, στην θέα του καλοοπλισμένου στρατού, θα διασκορπίζονταν σε ομάδες, προκειμένου να διαφύγουν, σε μια ακτίνα απ’ την περιοχή της Απόλπαινας, έως την περιοχή Καλλιγώνι… Έτσι, στα πλαίσια των εκκαθαριστικών τους επιχειρήσεων, το ένα τμήμα τους ακολούθησε την δημοσιά, θα λέγαμε, τον καρόδρομο, που είχαν ανοίξει οι Ενετοί, χρόνια πριν. Είναι ο ίδιος με τον σημερινό δρόμο, που συνδέει την Πόλη με τους Σφακιώτες, με ελάχιστες διευθητικές παρεμβάσεις σε σχέση με εκείνη την εποχή.

Το δεύτερο τμήμα του αγγλικού στρατού ακολούθησε διαδρομή απ’ το Φρύνι, ανερχόμενο προς τα ορεινά. Εδώ αντιλέγει η Σφακιώτικη παράδοση και επιμένει πως, ακολούθησαν μονοπάτι ανατολικότερα του Φρυνίου, απ’ την Απόλπαινα και συγκεκριμένα απ’ το σημείο κοντά στη Μονή της Οδηγήτριας, ανεβαίνοντας περίπου κατά μήκος του ανατολικού πρανούς του σημερινού φαραγγιού της Μέλισσας, και τελικά, μέσα απ’ την περιοχή «Μποτσάρες», θα συνέκλιναν στην περιοχή του Μπόζα, ώστε να συναντήσουν το ανερχόμενο απ’ την δημοσιά πρώτο τμήμα του αγγλικού στρατού. Η αντίρρηση των Σφακιωτών για διαδρομή των άγγλων όχι απ’ το Φρύνι, που αναφέρουν οι ιστορικοί Κ. Μαχαιράς και Π. Ροντογιάννης, αλλά απ’ την Απόλπαινα, έχει λογική εξήγηση και εντοπίζεται στο γεγονός, πως, το Φρύνι βρίσκεται δυτικότερα και μία πιθανή ανάβαση απ’ τον χώρο του Φρυνίου θα οδηγούσε το απόσπασμα των άγγλων στο απότομο δυτικό πρανές του Φαραγγιού της Μέλισσας, που δύσκολα θα το διάβαιναν…

Εξυπακούεται, ασφαλώς, πως οι άγγλοι, σίγουρα θα είχαν επιλέξει «συρτάρια», στην ντόπια έκφραση, δηλαδή ντόπιους συνεργάτες οδηγούς, που θα τους οδηγούσαν, αφού δεν γνώριζαν το ανάγλυφο της περιοχής και τα δύσβατα μονοπάτια. Το τρίτο οπλισμένο τμήμα του αγγλικού στρατού επεχείρησε την άνοδο στα ορεινά απ’ την περιοχή του Καλλιγωνίου, ανεβαίνοντας δυτικά της ιστορικής περιοχής του Κούλμου, στην περιοχή Βλύχα και Περιβολάκια, και μέσω της περιοχής Μαυρονέρι θα συνέκλιναν προς συνάντηση και των άλλων δύο τμημάτων στην περιοχή του Μπόζα.

Αυτή είναι η στρατηγική κίνηση των άγγλων, επαναλαμβάνομε, σύμφωνα με την Σφακιώτικη παράδοση, η οποία, για τους γνωρίζοντες την περιοχή, είναι συμβατή με τα περιγραφόμενα.

Απ’ την πλευρά τους οι Χωρικοί, περίπου πεντακόσιοι, αφού είδαν απ’ την Καθάρια Ράχη και ειδοποιήθηκαν σχετικά με την έξοδο του βαριά οπλισμένου αγγλικού στρατού απ’ την Χώρα, δεν κιότεψαν, όντες με καριοφύλλια και πιστόλες απέναντι στα μυδράλια των άγγλων, ούτε διασκορπίστηκαν σε ομάδες, όπως πίστευαν οι άγγλοι. Μπορούσαν, κάλλιστα, καθ’ ομάδες να πάρουν διάφορα σύντομα μονοπάτια, που γνώριζαν άριστα, επιστροφής για τα χωριά των Σφακιωτών, και να διαλυθούν ήσυχα… Προτίμησαν, όμως, να αναμετρηθούν με τον αγγλικό στρατό, στήνοντας ενέδρα κλεφτοπόλεμου στους ανερχόμενους στα ορεινά άγγλους, με την αποφασιστικότητά τους να εκπηγάζει εξ όσων ιδεολογικών, αλλά και κοινωνικών παραγόντων προαναφέραμε.

Και εδώ υπεισέρχεται ο καλός στρατηγικός σχεδιασμός των Χωρικών, για τον οποίο παραπάνω κάναμε λόγο. Άριστοι γνώστες του ανάγλυφου της περιοχής, αντελήφθησαν πως, τα τρία τμήματα των άγγλων, για να περάσουν μέσα στο οροπέδιο των Σφακιωτών, θα συνέκλιναν στην περιοχή του Μπόζα, όπου υπάρχει στένωμα και απ’ το οποίο διέρχεται, όπως προείπαμε, ο κεντρικός δρόμος Χώρα – Σφακιώτες. Ακριβώς, όπως και η Σφακιώτικη παραδοσιακή περιγραφή της περιοχής, ο Πάνος Κουνιάκης: («Η ΝΗΣΟΣ ΛΕΥΚΑΣ ΑΠΟ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΟΤΑΤΩΝ ΧΡΟΝΩΝ ΜΕΧΡΙ ΤΩΝ ΚΑΘ΄ ΗΜΑΣ», Σελίδα 31), δίνει τα χωροταξικά στοιχεία της περιοχής της σύγκρουσης και περιγράφει την τοποθεσία «Στου Μπόζα το πηγάδι», σαν ΣΤΕΝΩΜΑ, στο οποίο εγκλώβησαν τον αγγλικό στρατό οι Χωρικοί, προκαλώντας του απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό. Αναφέρει χαρακτηριστικά:

(… Άμα εισήλθον εις την στενήν εκείνην δίοδον οι άγγλοι, οι Χωρικοί εκ των έμπροσθεν και των όπισθεν έβαλλον κατ’ αυτών. Ολόκληρος η δίοδος επληρώθη αγγλικών πτωμάτων, τα οποία κατόπιν ερρίφθησαν εις το εκεί φρέαρ χρησιμεύον ως κοινός τάφος…)

Ας συνεχίσομε να δούμε πως ορίζεται χωροταξικά αυτό το Στένωμα, του οποίου έχομε και βιωματική αντίληψη. Στην περιοχή υπάρχουν τρεις ευμεγέθεις λόφοι σε διάταξη τριγωνική. Στην βάση του τριγώνου υπάρχει ο λόφος του Μαλικότσι νοτιοανατολικά και ο λόφος του Μετζί δυτικά, ενώ στην κορυφή του τριγώνου υπάρχει ο λόφος του Μπόζα βορειοανατολικά. Έλαβαν και οι τρεις λόφοι αντίστοιχα τα ονόματά τους από τους ποτέ τούρκους ιδιοκτήτες των και έτσι αποκαλούνται μέχρι και των ημερών μας. Αυτή η τριγωνική τους διάταξη δημιουργεί στο μέσον του τριγώνου το στένωμα, για το οποίο κάναμε λόγο, απ’ το οποίο αναγκαστικά θα περνούσε ο αγγλικός στρατός.

Οι Χωρικοί κατέλαβαν στα δυτικά το ύψωμα του Μετζί, ώστε να υπάρχει εύκολος δρόμος διαφυγής και υποχώρησης προς την περιοχή της Μέλισσας και από εκεί προς το χωριό Κάβαλος των Σφακιωτών, όπου θα έχαναν τα ίχνη τους ο άγγλοι. Απ’ το «μητηρίζι» – ύψωμα αυτό του Μετζί χτύπησαν τους διερχόμενους άγγλους, αφού κατά μέτωπον γνώριζαν πως δεν μπορούν να τους αντιμετωπίσουν σε ανοιχτό χώρο με τον βαρύ οπλισμό, που διέθεταν οι δεύτεροι! Παραστατικότατα περιγράφει την πολεμική τακτική των Χωρικών και σχεδόν όλα τα συμβάντα, ο Ιωάννης Κολόκας, στην περίφημη «ΡΙΜΑΔΑ» του, η οποία, σημειωτέον ταυτίζεται με όσα αναφέρει η Σφακιώτικη παράδοση για την ιστορική μάχη. Η εν λόγω «Ριμάδα του Κολόκα», μπορεί να μην χρησιμοποιήθηκε σαν βασικό αποδεικτικό ιστορικό υλικό, κυρίως απ’ τον Πάνο Ροντογιάννη, αν και την καταχωρεί στην εργασία του ολόκληρη και ο ίδιος, όμως, κατά την άποψή μας, αν είναι δόκιμος ο σημερινός όρος, έχει «ρεπορταζιακό» περιεχόμενο, και λόγω της πιστής καταγραφής των γεγονότων, και διότι εγράφη σε ίδιο χρόνο με την Εξέγερση, στα 1819.

(… Κι αρχίσανε να πολεμούν από τα μητηρίζια
Τα βόλια τα χωριάτικα τσ΄ εγγλέζους εθερίζαν…)

Η μάχη, ο κλεφτοπόλεμος ουσιαστικά, κράτησε αρκετά, μέχρι το τέλειωμα των πυρομαχικών απ’ την πλευρά των Χωρικών, οι οποίοι σταδιακά άρχισαν να υποχωρούν προς την διέξοδο του Καβάλου. Οι άγγλοι τελικά πέρασαν με σημαντικές απώλειες και έφτασαν στους Σφακιώτες. Για τον αριθμό των απωλειών τους οι απόψεις διίστανται. Το δημοτικό τραγούδι, που εξιστορεί τα του Ξεσηκωμού των Χωρικών μιλά για διακόσιους στρατιώτες άγγλους νεκρούς. Αριθμός υπερβολικά υψηλός και μάλλον … ποιητική, θα λέγαμε, αδεία, δημιουργημένος.

(… Tρεις μέρες κάνουν πόλεμο, δεν έχουν άλλα βόλια.
Διακόσιους εσκοτώσανε κι εκάψανε και σπίτια.)

Πάντα η παροδοσιακή τοπική Σφακιώτικη άποψη την οποία επικαλούμαστε μιλά για σαρανταπέντε άγγλους νεκρούς, και έναν χωρικό απ’ την Καρυά καταγόμενο, τον Γηωργάκη. Η αγγλική εφημερίδα «Morning Chronicle» στις 17 Νοεμβρίου 1819, γράφει για δεκατρείς συνολικά νεκρούς. (Πάνου Ροντογιάννη: «IΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ», Τόμος Β΄, σελίδα 298), επισημαίνοντας, βέβαια, ο Πάνος Ροντογιάννης πως οι πληροφορίες της εν λόγω εφημερίδας μπορεί και να μην είναι ακριβείς, για τα γεγονότα της Εξέγερσης. Το σχετικό άρθρο:

(… Toν περασμένο Σεπτέμβριο είχε επιβληθή μια φορολογία στα κοπάδια και στα ζώα που είναι πολυάριθμα στα ορεινά μέρη της Αγίας Μαύρας, της Κεφαλληνίας και της Ζακύνθου. Όταν έγινε στη Λευκάδα η πρώτη εφαρμογή αυτού του φορολογικού μέτρου, οι κάτοικοι της εξοχής παραπονέθηκαν στις τοπικές αρχές, αλλά προτού γίνη δυνατόν να επιτύχη κάποια ικανοποίηση, μια στάση ξέσπασε στο χωριό Σφακιώτες και γενικεύτηκε σε λίγο σε όλο το νησί. Ο λαός αντιστάθηκε στους φορατζήδες που ο επικεφαλής των σκοτώθηκε. Όταν οι στασιαστές πλησίασαν στην πόλη της Αγίας Μαύρας, άρχισε μάχη στην οποία λέγεται πως από το ένα μέρος και το άλλο σκοτώθηκαν δεκατρείς και πολλοί τραυματίστηκαν…)

Αυτή ακριβώς η ανωτέρω παραδοσιακή μας πηγή, επιμένει και επιβεβαιώνει ότι, οι νεκροί της μάχης, ερρίφθησαν στα υπάρχοντα πηγάδια στην περιοχή του Μπόζα, άποψη που ασπάζεται, είδαμε, και ο Πάνος Κουνιάκης και ο Ξενοφώντας Κούρτης, «ΤΟ ΟΙΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΛΕΥΚΑΔΑ», σελίδα 5, όπως την αναφέρει, επίσης, αλλά με επιφύλαξη, και ο Πάνος Ροντογιάννης, («ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ», Τόμος Β, σελίδα 276). (Σημ. Συγ. Γνωρίζομε προσωπικά ένα εκ των πηγαδιών αυτών, διασωζόμενο και επί των ημερών μας. Πρόκειται για πηγάδι που ανήκει στην οικογένεια του Βασιλείου Γεωργάκη, (Τσάνε), απ’ το Πινακοχώρι των Σφακιωτών και βρίσκεται ακριβώς στο προειρημένο στένωμα, όπου διεξήχθη η μάχη, στην σημερινή διασταύρωση του κεντρικού επαρχιακού δρόμου με αυτόν που κατευθύνεται στον Άγιο Νικόλαο στο Ρέμα των Καρυωτών. Έχομε παραστεί αυτήκοοι μάρτυρες του ανωτέρω Βασιλείου Γεωργάκη, πολλά χρόνια πριν, ο οποίος μολογούσε, όπως είχε ακούσει και ο ίδιος απ’ τον οικογενειακό του κύκλο, πως, αρκετές δεκαετίες μετά την μάχη, σε καθαρισμό του πηγαδιού, πράγματι ανασύρθηκαν ανθρώπινα οστά απ’ τον λασπώδη πυθμένα του!!!).

Μία μόνο απώλεια διασώθηκε πως υπήρξε απ’ την πλευρά των Χωρικών, όπως θέλει η Σφακιώτικη παράδοση, αλλά περιγράφει και ο Ιωάννης Κολόκας στην Ριμάδα του:

(… Παρ’ ένα Καρσανόπουλο Γηωργάκη το ελέγαν
αυτό πολέμα δυνατά από το μητηρίζι
στ’ ασκέρι του ουγγλέζικο πάρα πολλούς θερίζει.
Κρίμα ήταν τέτοιο κορμί άδικα ν’ αποθάνη
Που ζωντανό δεν δίνονταν κανένας να τον πιάνη…)

Η στρατηγική διαφυγή των Χωρικών, όπως αναφέρθηκε, έγινε προς το χωριό Κάβαλος των Σφακιωτών. Εν συνεχεία πέρασαν στο επόμενο χωριό, τα Ασπρογερακάτα και από εκεί απ’ το μονοπάτι, που συνέδεε, τότε, τα Ασπρογερακάτα με την Εξάνθεια, το οποίο διασώζεται και επί των ημερών μας, αφού ο σημερινός επαρχιακός δρόμος Ασπρογερακάτα – Εξάνθεια δεν είχε διανοιγεί ακόμη, διερχόμενο το μονοπάτι απ’ το ιστορικό ύψωμα του Κόντρου, το προπύργιο του Γέρο Φωτεινού, στο ομώνυμο επικολυρικό αριστούργημα του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη. Συνεχίζοντας οι Χωρικοί απ’ τον Κόντρο, έφτασαν στην περιοχή «Μπαμπάκια», μικρό οροπέδιο πάνω στο Μέγα Όρος, παρακλάδι της Κεντρικής οροσειράς Σταυρωτά της Λευκάδος, και από εκεί, πάντα στο ίδιο μονοπάτι, έφτασαν στο μεσοδιάστημα Σφακιωτών και Εξάνθειας, στην θέση Άσπρα Χαλίκια, όπου διαλύθηκαν σε διαφορετικές κατευθύνσεις, και σίγουρα δεν έγινε νέα μάχη εκεί με τους άγγλους. Η διαφυγή αυτή των Χωρικών έγινε ανάλογα με το χωριό προέλευσής τους.

(… Οι Λευκαδίτες το λοιπόν σαν έκαμαν τη χύσι
κανένας δεν εκούταγε μήτε να σταματήσει
πέρη επήραν τα βουνά και τα χαμολαγκάδια
στους άγγλους εκρυφτήκανε σαν κ’ ήτανε ζαρκάδια…)

Οι Νοτιολευκαδίτες πορεύτηκαν προς τα χωριά τους μέσα απ’ τα υψώμτα των Σταυρωτών και την Ελάτη έφτασαν σε Μαραντοχώρι, Πόρο και Κοντάραινα. Οι Σφακιώτες και Καρσάνοι, κοντά στα χωριά τους όντες, διασκορπίσθηκαν και έφτασαν σ’ αυτά μέσα από γνωστά τους μονοπάτια. Δύσκολη ήταν η διαφυγή των Χωρικών απ’ την Κατούνα και του παλιού χωριού Καρυώτη, αφού η εγκατάστασή τους στον σημερινό χώρο των Καρυωτών, έγινε περί το 1950, αυτή η διαφυγή τους, εικάζεται, πως έγινε μέσα απ’ την περιοχή του Λιβαδιού της Καρυάς και εν συνεχεία απ’ τον Χοιρόλακο και την Βράχα.

Οι άγγλοι, παρά τις απώλειές τους, συνέχισαν τον δρόμο και έφτασαν στους Σφακιώτες. Ήταν 4 Οκτώβρη 1819. Δεν βρήκαν τους Εξεγερμένους Χωρικούς, παρά γυναίκες, παιδιά και γέρους.

(… Και οι ουγγλέζοι από κοντά μ’ άκοπη μπαταρία
Εις την Λευκάδα εμπήκανε κ’ επιάσαν τα χωρία.
Άνθρωπο δεν ευρήκανε σε σπίτια και παλάτια
Πέρη βαγένια με κρασιά ευρήκανε γιομάτα,
Άλλ’ έπιαν άλλα έχυσαν…)

Οι άγγλοι προχώρησαν σε βίαιες καταστροφές στα χωριά των Σφακιωτών, καίγοντας σπίτια και αδειάζοντας απ’ τα κατώγια των σπιτών των χωριών κρασιά και λάδια!!! (Πάνου Ροντογιάννη: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ», Τόμος Β΄, σελίδα 277). Η μάχη τελείωσε. Οι άγγλοι «πέρασαν» στους Σφακιώτες, αλλά με ανθρώπινες απώλειες. Απ’ την πλευρά τους οι Χωρικοί διέφυγαν. Διέφυγαν, όμως, με το φορτίο των ιδεών τους αλώβητο… Αυτό το φορτίο ιδεών και αξιών, είναι που ατσαλώνει, επιγενέστερα, με το απ’ το δικό τους φρέαρ αντλημένο εξεγερσιακό υλικό, την Επτανησιακή αμφισβήτηση, που, τελικά, οδήγησε στην Ένωση….

Οι άγγλοι επεκράτησαν, ως εκ τούτου, με μια Πύρρειο νίκη… Από τόσο νωρίς στην δεσποτεία τους στα Επτάνησα μπήκαν οι βάσεις απ’ τους Λευκαδίτες Χωρικούς για την μεγάλη τους εκδίωξη στα 1864… Οι θηριωδίες τους που ακολούθησαν ήταν πρωτοφανείς. Απαγχονισμοί, διωγμοί, δημεύσεις περιουσιών, μια φασιστικού τύπου κατατρομοκράτηση των κατοίκων του νησιού και ειδικότερα των δέκα χωριών που πήραν μέρος στην Εξέγερση. Τέσσερεις εκ των στελεχών της Εξέγερσης τους κρέμασαν, ενώ, στη συνέχεια άλειψαν με πίσσα τα σώματά τους και τους κρέμασαν σε στύλους στη Χώρα προς σωφρονισμό των Λευκαδίων… Ο παπά Θεόκλητος Στραβοσκιάδης του Σπυρίδωνος απ’ την Απόλπαινα, ο Παπά Φίλιππος Κολυβάς του Δημητρίου απ’ την Αλέξανδρο και οι λαϊκοί Σπυρίδων Ασπρογέρακας του Γεωργίου απ’ τα Ασπρογερακάτα και Βασίλειος Πάλμος του ιερέα Ευσταθίου απ’ τον Πόρο ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΘΗΚΑΝ… Όσοι απ’ τους επικηρυχθέντες χωρικούς διέφυγαν την αγγλική αγχόνη πέρασαν απέναντι στην Ακαρνανία και από εκεί διασκορπισθέντες πήραν μέρος στην Μεγάλη Ελληνική Επανάσταση του 1821, της οποίας ΤΟ ΡΕΜΠΕΛΙΟ ΤΩΝ ΛΕΥΑΚΔΙΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΣΤΑ 1819 αποτελεί προεικόνιση…

Η Αναπαράσταση της μάχης στο μνημείο της Μπόζας!

ΣΤΟΝ ΣΩΤΗΡΑ ΜΑΣ ΣΕΡ ΦΡΕΙΔΕΡΙΚΟ ΣΤΟΒΕΝΣ ΙΠΠΟΤΗ!!!

Και όμως συνέβη και αυτό…

Στον επίλογο της μεγάλης μάχης αξίζει να εστιάσομε σε ένα χαρακτηριστικό σημείο, που επακολούθησε… Και έχει, λοιπόν, τεράστια σημασία, να εστιάσομε, εδώ, σαν μια επίρρωση όσων αναλυτικά έχομε παρουσιάσει περί της κοινωνικής διάστασης προυχόντων και Αγιομαυριτών χωρικών… Οι προύχοντες, λοιπόν, της Λευκάδος, στις 28 Νοεμβρίου 1819, επέδωσαν στον Τοποτηρητή Στόβιν ψήφισμα, με το οποίο εξέφραζαν την ευγνωμοσύνη τους, για την γενναιότητα την οποία επέδειξε, προς καταστολή της Εξέγερσης των Χωρικών… (Κωνσταντίνου Μαχαιρά: «ΛΕΥΚΑΣ ΚΑΙ ΛΕΥΚΑΔΙΟΙ ΕΠΙ ΑΓΓΛΟΚΡΑΤΙΑΣ, Σελίδα 58).

Συγχρόνως επέδωσαν στον ίδιο και χρυσούν μετάλλιο με την κατωτέρω επιγραφή…

Αστοί Λευκάδιοι
Σερ Φρειδερίκω Στόβενς
τω σωτήρει
ιππεί

Το εν λόγω ψήφισμα υπέγραψαν οι : Άγγελος Κόμης D’ Orio, Άγγελος Χαλικιόπουλος, Πέτρος Πετριτσόπουλος, Αντώνιος Κόνταρης, Ιωάνης Ψωμάς, Σπυρίδων Καλκάνης, Σπυρίδων Κονιδάρης, Θωμάς Βαφέας, Νικόλαος Σικελιανός, Αθανάσιος Πολίτης, Νικόλαος Ζαμπέλιος, Δημήτριος Κόμης Σεττίνης, Αδελφοί Βαλαωρίτη, Δημήτριος Κράλλης, Ευστάθιος Τυπάλδος, Αθανάσιος Μοντεσάντος, Πάνος Λάης, Ιωάννης Δε – Τζώρτζης, Μαρίας Λάζαρης, Ιωάννης Μαρίνος, Αυγουστίνος Χαμοσφακίδης, Ιωάννης Μαρία Καλκάνης, Αντώνιος Σίδερης, Βασίλειος Βερύκιος και Αλέξανδρος και Αδελφοί Τσαρλαμπά.

Το βιβλίο μου για την μεγάλη Εξέγερση των Λευκαδίων Χωρικών!

Η ΛΑΪΚΗ ΚΑΙ ΛΟΓΙΑ ΠΟΙΗΣΗ ΓΙΑ ΤΟ ΡΕΜΠΕΛΙΟ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ

H λαϊκή ποίηση διακρίνεται για την αμεσότητά της, όσο και την διαπλαστική της ικανότητα στην κοινωνία, ενώ συσσωματώνει μια αδιάσπαστη πολιτισμική συνέχεια, παντρεύοντας την ντοπιολαλιά με την παράδοση, σαν κορυφαίο μείγμα μιας πνευματικής αυθεντικής έκφρασης της τοπικής κουλτούρας. Πάντα βρίσκει τους κατάλληλους δημιουργούς και την δυνατότητα να αιχμαλωτίζει, να «βαλσαμώνει» τον χρόνο… Κατεβαίνει στην κοινωνία σαν «αέρας Αερμών και συγκινεί και εξιστορεί με τρόπο απλοϊκό και ανεπιτήδευτο αγώνες και θυσίες, που έχουν περάσει στην συλλογική ιστορική μνήμη ανεξίτηλα και σφραγιστικά…

Και αυτό το τεράστιο σθένος των Λευκαδίων Χωρικών να αναμετρηθούν με την κοσμοκράτειρα, τότε, Αγγλία, πάντα εξάπτει το νου και στιχώνει ρίμες και ρίμες… Αυτά τα Λαϊκά Λευκαδίτικα τραγούδια αναδημοσιεύομε απ’ το έργο του Πάνου Ροντογιάννη: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΝΗΣΟΥ ΛΕΥΚΑΔΟΣ», (Τόμος Β΄, Σελίδες 287 – 295), όπου αναφέρονται και εξιστορούν, μέσα απ’ την απλοϊκότητά τους, το Ρεμπελιό των χωρικών! Το πρώτο, δημοσίευσε το 1874, ο Σχολάρχης Ιωάννης Σταματέλος, στο περιοδικό του Ελληνικού Φιλολογικού Συλλόγου Κωνσταντινουπόλεως.

Τρία πουλάκια κάθονται στη Ράχη του Διοχάρη,
το ένα ήταν ο Χαλικιάς και τ’ άλλο ο Πανάδας,
το τρίτο το καλύτερο ο Νικολός Βελέτζας.
Παραπονιόνταν κι’ έλεγαν βάστα χωριό και χώρα.
Τι να βαστάξω ρε παιδιά κι άχαρα παλλικάρια,
δεν είν’ ένας, δεν είν’ δυό είναι, μεγάλο ασκέρι.
Τρείς μέρες κάναν πόλεμο Δεν έχουν άλλα βόλια.
Διακόσιους εσκοτώσανε. Κι’ εκάψανε και σπίτια.

Άλλο στιχούργημα ανώνυμου λαϊκού ποιητή, το οποίο έφτασε στις μέρες μας προφορικά, αναφέρεται και πάλι στους αρχηγούς της εξέγερσης.

Ο Θωμάς με τον Πανάδα
Εσυνάξαν τη Λευκάδα
Και στο κάμπο ροβολήσαν
Και την χώραν αποκλείσαν
«Ή τα ντάτσα θα κοπούνε
Ή γοι αρχόντοι θα σφαούνε».
Δεν επέρασε μιαν ώρα
Βάλανε φωτιά στη χώρα.
Δεν επέρασε μομέντο
Κι ήρθε μπαστιμέντο.
Φέρανε και δυο φρεγάδες
Φορτωμένες παλικάρες
Φέρανε και δυο περόνια
Να βουλώσουν τα κανόνια.
Λιαροκάπης κι άλλοι τρεις
πολεμούν κατακαμπίς
βάνουν τ’ αγραπίδια βόλια
και τα φύλλα πατσαβούρες.
Πρώτη μπαταριά
στου Λιαροκάπη την κοιλιά

Η αντίσταση και οι Ξεσηκωμοί εναντίον των άγγλων δυναστών, ενέπνευσαν όχι μόνο του Λευκαδίτες λαϊκούς και λόγιους ποιητές, αλλά εξ ίσου και τους Κεφαλλονίτες, ένα νησί που καθαρά ποιητικοκρατείται από αιώνων. Θα αναφερθούμε εδώ σε μια στιχουργική δημιουργία του Γεράσιμου Μαυρογιάννη, ένα ποίημα το οποίο έχει ιδιαίτερη αξία, διότι, αφού το μελοποίησε ο Τζανής Μεταξάς το 1854, αποτέλεσε τον ύμνο των Ριζοσπαστών βουλευτών!

Κι αν δεν κόπτει το σπαθί μου
κι η αιχμή του δεν τρυπάει
η ψυχή δεν λησμονάει
πως επλάσθη ελληνική.
Των εθρών μισώ τα δώρα.
Δεν τα θέλω. Ας τα κρατήσουν.
Τους μισώ κι ας με μισήσουν.
Προτιμώ την φυλακή

Η κορυφαία, όμως, λαϊκή ποιητική μαρτυρία για το 1819, έρχεται μέσα απ’ την περίφημη «Ριμάδα του Κολόκα». Πρόκειται για ποίημα 274 στίχων, που συνέθεσε ο Ιωάννης Κολόκας, απ’ την Κατούνα. Φαίνεται πως επρόκειτο για άτομο με ιδιαίτερη πνευματική ικανότητα, για να προχωρήσει σε μια τέτοια λαϊκή ποιητική εργασία, και, μάλιστα, όντας Χωρικός, αποκλεισμένος, το ομολογεί και ο ίδιος στο τέλος της ριμάδας, με τις επικρατούσες συνθήκες της εποχής, από κάθε μορφή εκπαίδευσης. Φαίνεται, επί πλέον, πως εκτιμούσε τις ποιητικές του ικανότητες και ο ίδιος ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, διότι ο μεγάλος Λευκαδίτης ποιητής βάπτισε στον Άγιο Βάρβαρο της Κατούνας μια κόρη του Ιωάννη Κολόκα, επιγενέστερα σαφώς, όπως προκύπτει απ’ τα βιβλία της εκκλησίας, στα οποία αναφέρεται σαν ανάδοχος στην βάπτιση ο Αριστοτέλης Βαλαωρίτης.

Λογοτεχνικά «Η Ριμάδα του Κολόκα», διακρίνεται για κάποια αξιόλογα στοιχεία, όπως η πιστή εφαρμογή του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου και της ζευγαρωτής ομοιοκαταληξίας, αλλά και από μια γλωσική πληρότητα, παρά το απαίδευτο του δημιουργού της. Σαν μορφή ανώτερης λαϊκής λογοτεχνίας, στοιχεία που της προσδίδουν και η υπόθεσή της, αλλά και η ικανοποιητικότατη έως άρτια σύνθεσή της, ξεπερνά, τα στενά απλοϊκά όρια, να απευθύνεται, κατά κανόνα, κυρίως σε αγροτικά στρώματα και ενδεχομένως σε ένα κομμάτι της αστικής κοινωνίας, και διεισδύει αποτελεσματικά, σε μια ολιστική διάπλαση της ιστορικής συλλογικής μνήμης, καθρεφτίζοντας, συγχρόνως, την ιδεολογία του λαού και την πηγαία επιθυμία του για πνευματική ανέλιξη σε κάτι υψηλότερο… Ως εκ τούτου, συνοπτικά, η μεγάλη της προσφορά, αφορά, τελικά, την ίδια την ιστορία, διότι έχει όλα εκείνα τα στοιχεία, που μπορούν να χαρακτηρίσουν μια καλή ιστορική πρόταση, έστω και σε ποιητική μορφή, όπως το κυρίαρχο στοιχείο της λογοτεχνικής αναβάθμισης της ιστορικής πραγματικότητας. Έχει η ριμάδα μια θαυμαστή στοχοπροσήλωση, απ’ την αρχή μέχρι το τέλος…

Με την βοήθεια του Χριστού και με την Παναγία
θέλω να γράψω σήμερα μιαν νέα ιστορία.
Πρώτο ζητώ συμπάθειο από την αφεντιά σας
Γιατί θα γράψω στόρησι να βρούνε τα παιδιά σας…

Ολοφάνερα ο Ιωάννης Κολόκας θέλει να γράψει στόρησι… Σ’ αυτή του την προσπάθεια έχει ένα σοβαρότατο πλεονέκτημα, που χαρακτηρίζει κάθε ιστορικό γεγονός, είναι σύγχρονος του γεγονότος, και σε ενεστώτα πραγματικό χρόνο γράφει και δημιουργεί… Είναι σύγχρονος των γεγονότων, έστω και αν δεν πήρε μέρος στην μάχη, αλλά έχει τα πλέρια ακούσματα και απ’ τους συγχωριανούς του Κατουνιώτες, οι οποίοι, με αρχηγό τον Νικόλαο Φωτεινό, πήραν και αυτοί μέρος στην Εξέγερση, και ήταν οι καλύτεροι πληροφοριοδότες του Κολόκα, ο οποίος δείχνει και άριστος γνώστης προσώπων και πραγμάτων και στους Σφακιώτες, όπου εκτυλίχθηκαν τα γεγονότα. Δυο «προίκες», για την συγγραφή ποιητικά ιστορίας, απ’ τις σπουδαιότερες και αυθεντικότερες. Επομένως, θα πούμε, με σημερινούς δημοσιογραφικούς όρους, πως έχει το «ρεπορταζιακό» υλικό του τόπου και του χρόνου, για μια έγκυρη και έγκαιρη δημιουργία…

ΠΗΓΕΣ:
Παναγιώτη Χιώτη: «Ιστορία του Ιονίου κράτους».
Πάνου Ροντογιάννη: «Ιστορία της νήσου Λευκάδος», Τόμος Β΄.
Κωνσταντίνου Μαχαιρά: «Λευκάς και Λευκάδιοι επί Αγγλικής προστασίας».
Τριαντάφυλλου Σκλαβενίτη: «Η εξέγερση των Λευκαδίων χωρικών το 1819». Πρακτικά Η΄ Συμποσίου.
Δώρας Δίστρια: «Οι Ιόνιοι Νήσοι υπό την δεσποτείαν της Ενετίας και την Αγγλικήν κατοχήν», Έκδοση 1858.
Ξενοφώντα Κούρτη: «Το Οινικό ζήτημα στη Λευκάδα».
Παναγιώτη Κουνιάκη: [Η Νήσος Λευκάς από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι των καθ’ ημάς».
Γεωργίου Μαυραγάνη: «Iστορία των Ιονίων Νήσων».