Πανηγυρίζει ο Ιερός Ναός Αγίου Νικολάου στα Κολυβάτα Αλεξάνδρου – Ένα μικρό ιστορικό

Πανηγυρίζει την Δευτέρα 6 Δεκέμβρη ο ενοριακός ναός του Αγίου Νικολάου στα Κολυβάτα Αλεξάνδρου, στους πρόποδες των Σκάρων. Αύριο, Σάββατο 5 Δεκέμβρη, στις 3.00 το απόγευμα, θα τελεστεί πανηγυρικός εσπερινός και ανήμερα της εορτής Όρθρος και Θεία Λειτουργία.

Το καμπαναριό της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου είναι μία από τις πιο παλιές εκκλησίες στην ορεινή Λευκάδα κι αυτό έχει να κάνει με την ανάπτυξη του οικισμού Κολυβάτα Αλεξάνδρου, που είναι ένας από τους παλαιότερους οικισμούς του νησιού μας λόγω της γειτνίασής του με το δάσος των Σκάρων. Το δάσος αυτό αποτέλεσε τους περασμένους αιώνες σημαντική και συνεχή πλουτοπαραγωγική πηγή (κτηνοτροφία, υλοτομία, βυρσοδεψία, βαφική) του νησιού μας. Πέρα από την κτηνοτροφία με τα χιλιάδες γιδοπρόβατα μέχρι και τα μέσα ακόμη του περασμένου αιώνα, το ξύλο της βελανιδιάς χρησίμευε ως ναυπηγήσιμη ξυλεία αλλά και ο καρπός της, το κύπελλο του καρπού, ως δεψικό υλικό στη βυρσοδεψία. Επίσης το πριοκόκκι (ή κερμέζι όπως λέγεται αλλού), που δημιουργείται όταν ένα έντομο, ο κέρμης ο βαφικός (Cocus ilicis) όπως αποκαλείται, εκκολάπτει τα κόκκινα αυγά του στα νέα φύλλα του πουρναριού (Quercus coccifera), χρησίμευε ως κόκκινη βαφή για τα μαλλιά και τα μετάξια.

Η εντοιχισμένη πέτρινη πλάκα στη βόρεια είσοδο της εκκλησίας

Στη βόρεια είσοδο της εκκλησίας υπάρχει εντοιχισμένη πλάκα με σταυρό όπου αναγράφεται: ΧΣ 1768 ΑΝΕΚΑΙΝΙΣΘΗ Ο ΠΑΡΟΝ ΥΠΟ ΕΠΙΤΡΟΠΟΥ ΕΥΘΙΜΙΟΥ ΚΟΛΙΒΑ ΚΑΙ ΙΕΡΕΩΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΟΛΙΒΑ ΧΕΙΡ ΜΙΧΑΗΛ ΒΕΡΙΚΙΟΥ. Οπότε είναι προφανές ότι η εκκλησία χτίστηκε τουλάχιστον ένα αιώνα νωρίτερα από την χρονολογία αυτή. Είναι εξάλλου γνωστό ότι ανάλογα με τις οικονομικές δυνατότητες των κατοίκων γινόταν κατά διαστήματα επεκτάσεις στις παλιές εκκλησίες και τα καθολικά των μοναστηριών του νησιού μας, είτε κατά μήκος είτε κατά πλάτος.

Επίσης, στα ΓΑΚ Αρχεία Νομού Λευκάδα σώζεται το Ληξιαρχικό Βιβλίο του Αγίου Νικολάου (S. Nicolo), χωρίου Αλεξάνδρου, με καταχωρίσεις βαπτίσεων, γάμων και θανάτων των ετών 1756-1776. Το διάστημα αυτό φαίνεται να γίνονται με συνέπεια οι ληξιαρχικές καταχωρήσεις, ενώ περιλαμβάνονται επίσης στο βιβλίο αποσπασματικά καταχωρήσεις για τα έτη 1792, 1798, 1806 και 1812.

Λεπτομέρεια από το χάρτη του Sebastian Alberti

Η εκκλησία καταγράφεται ακόμη ως S. Nicola στον τοπογραφικό χάρτη που έκανε το 1688 κατ΄ εντολήν του Φραγκίσκου Μοροζίνη ο Sebastian Alberti, μηχανικός στην υπηρεσία της Βενετίας, που φυλάσσεται σήμερα στα Κρατικά Αρχεία της Αυστρίας στη Βιέννη. Σημειωτέον ότι στο χάρτη αυτό καταγράφονται ακόμη το ιστορικό μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου (Mon. di S. Zorzi), που βρίσκεται λίγο πιο πάνω από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου, το δάσος των Σκάρων (Caro), διάφορες άλλες τοποθεσίες, καθώς και τα ονόματα των ορεινών οικισμών του Αλεξάνδρου: Colivata ALEXANDRO και Maurenata ALEXANDRO, δηλαδή τα Κολυβάτα και τα Μαυρογιαννάτα Αλεξάνδρου.

Η πέτρινη πλάκα με το σταυρό πάνω από την δυτική είσοδο της εκκλησίας

Πάνω από την δυτική είσοδο της εκκλησίας βρίσκεται επίσης εντοιχισμένη μία πέτρινη πλάκα με σταυρό (ο σταυρός μοιάζει πολύ με τον αντίστοιχο στο καθολικό του μοναστηριού του Αγίου Γεωργίου Σκάρων) όπου αναγράφεται η ημερομηνία: 1840 ΑΥΓΟΥ 8, κατά την οποία θα έγινε κάποια επέκταση της εκκλησίας. Προφανώς η ημερομηνία αυτή έδωσε αφορμή στους συγγραφείς του εξαιρετικού κατά τα άλλα βιβλίου «Χριστιανική Ζωγραφική – Η Μεταβυζαντινή και Επτανησιακή Τέχνη στις Εκκλησίες και τα Μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ος αι.)», που κυκλοφόρησε το 1999 από την Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, να γράψουν (σελ. 47) ότι η εκκλησία χτίστηκε στα μέσα του 19ου αιώνα.

Το τέμπλο του ΙΝ Εισοδίων Θεοτόκου Λευκάδας που όμοιό του είχε ο Άγιος Νικόλαος Κολυβάτων

Η εκκλησία ήταν πριν την καταστροφή της από πυρκαγιά στις αρχές της δεκαετίας του ΄70, μία από τις μεγαλοπρεπέστερες στην ευρύτερη περιοχή. Την θυμόμαστε πολύ καλά. Κάποιες από τις εικόνες της εκκλησίας ήταν μεταγενέστερες, καμωμένες από τον Βασίλειο Σίδερη (1856-1907). Η πιο παλιά εικόνα θα πρέπει να ήταν αυτή των Ταξιαρχών. Το ωραιότατο τέμπλο ήταν έργο του Αλέξανδρου Μεντζικώφ. Ήταν ίδιο με αυτό που βρίσκεται στο ναό Εισοδίων της Θεοτόκου, στην πόλη της Λευκάδας.

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου θα πρέπει να είχε χτισθεί στον ίδιο χώρο που υπήρχε παλιά το εκκλησάκι των Ταξιαρχών, που ανήκε στους Κολυβαίους, θεμέλια του οποίου σώζονται ακόμη μέχρι σήμερα στο σημείο που είναι οι τάφοι των οικογενειών αυτών. Έξω από την εκκλησία, κοντά στο ιερό, σώζεται επίσης μια μεγάλη τετράγωνη πέτρινη πλάκα που δεν δείχνει να αποτελεί μέρος κάποιου παλιού τάφου και η οποία ενδέχεται να είναι η Αγία Τράπεζα από το παλιό εκκλησάκι των Ταξιαρχών. Μία παρόμοια σώζεται και μέσα στο ερειπωμένο σήμερα ξωκλήσι στην Παναγιά στους Σκάρους. Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου χτίστηκε αργότερα από τα δύο μεγαλύτερα σόγια που έζησαν στον οικισμό, τους Βρετταίους και τους Κολυβαίους. Μέσα στην εκκλησία φυλασσόταν και η παλιά η εικόνα των Ταξιαρχών που κάηκε στην πυρκαγιά.

Πρόσφατα κατά τη διάνοιξη ενός τάφου (το νεκροταφείο λειτουργεί μέχρι σήμερα) ήρθε στην επιφάνεια ένα κομμάτι πέτρας με σκαλιστό το μπροστινό της μέρος (το πίσω μέρος είναι ακανόνιστο) που δεν φαίνεται να αποτελεί τμήμα κάποιου παλιού τάφου και ούτε επίσης λείπει κάτι από το γείσο στο εξωτερικό του Αγίου Βήματος του υπάρχοντος ναού. Ενδεχόμενα να προέρχεται από την εκκλησία των Ταξιαρχών που υπήρχε παλιά στο ίδιο μέρος.

«… Οι Ταξιάρχες που είναι εκκλησία παλιότερη του χωριού και ανήκει στους Κολυβάδες μαρτυρεί την παλιά τους προέλευση σαν βυζαντινοί στρατιώτες, ιδιαίτερα του Δεσποτάτου της Ηπείρου. Αργότερα όταν ήλθαν οι Βρεττοί έχτισαν και αυτοί εκκλησία, του Αγίου Νικολάου και έτσι στον ίδιο χώρο πάνω από το χωριό υπήρχαν δυο εκκλησίες και φυσικά δύο ενορίες. Μια των Κολυβάδων με τα επίλοιπα επίθετα σαν παλιότερη και η άλλη των Βρεττών. Και γινόταν δυο τοπικές (ενοριακές) γιορτές στις 8 Νοεμβρίου και στις 6 Δεκεμβρίου. Και η συνήθεια αυτή διατηρούνταν ως τα 1960…», γράφει ο φιλόλογος-ιστορικός Σπύρος Π. Σούνδιας («Παναγιά της Γύρας Λευκάδας», Αθήνα 2005). Υπήρχαν όμως και Βρετταίοι που γιόρταζαν μαζί με τους Κολυβαίους στις 8 Νοέμβρη, εορτή των Ταξιαρχών, όπως ο αείμνηστος Γιάννης Βρεττός του Άγγελου.

Εκείνο που σώζεται ακέραιο σχεδόν μέχρι σήμερα είναι το πέτρινο καμπαναριό της εκκλησίας κάτω από οποίο βρίσκεται και η μοναδική είσοδος στον προαύλιο χώρο. Μόνο ο πέτρινος σταυρός που υπήρχε κάποτε στην κορυφή έπεσε και έχει, μάλλον, κλαπεί.

Ο παλιός τάφος του καλόγερου Νικόδημου

Από τους παλιούς τάφους που σώζονται στο νεκροταφείο της εκκλησίας, η οποία περιβάλλεται από ψηλό κατά διαστήματα μαντρότοιχο, άξιος αναφοράς είναι ένας πέτρινος τάφος του καλογέρου Νικόδημου Βρεττού, ο οποίος χειροτονήθηκε το 1894 ιερέας στην ενορία του Φρυνίου και αργότερα κλήθηκε στη Μονή Καθαρών στην Ιθάκη από τον ιερομόναχο Ευγένιο Περδικάρη που ήταν ηγούμενος της Μονής. Εκεί αρρώστησε μετά από τρεις μήνες από γριππώδη βροχοπνευμονία και πέθανε σε νεαρή ηλικία. Ο σταυρός πάνω από τη βάση είχε σπάσει και τον είχε αποκαταστήσει ο Γεώργιος Βρεττός (Τσιρίμπας) συγγενής του καλογέρου. Το επιτύμβιο επίγραμμα στη βάση του σταυρού (το έχουμε αποστηθίσει από πιτσιρικάς αλλά είναι ακόμη ευανάγνωστο) το εμπνεύστηκε ο αδελφός του καλογέρου Άγγελος Βρεττός που ήταν λαϊκός ποιητής με πληθώρα δημοσιεύσεων στον τοπικό τύπο της εποχής και γράφει:

ΤΩΝ ΚΑΘΑΡΩΝ ΗΓΟΥΜΕΝΟΣ ΒΡΕΤΤΟΣ ΠΟΥ ΩΔΕ ΚΕΙΤΑΙ
Η ΚΑΛΟΚΑΓΑΘΙΑ ΤΟΥ ΟΥΔΕΠΟΤΕ ΜΙΜΕΙΤΑΙ
ΚΑΤΑ ΚΑΝΟΝΑ ΙΕΡΕΥΣ ΚΑΙ ΟΠΑΔΟΣ ΜΑΚΡΑΚΗ
Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΑΧΟΥ ΔΙΕΧΥΣΕ ΦΑΡΜΑΚΙ
ΑΙΦΝΙΔΙΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΩΡΟΣ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΠΕΣΤΗ
38 ΕΤΩΝ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΝΙΚΟΔΗΜΟΥ ΕΣΒΕΣΤΗ

Ο καλόγερος υπήρξε επίσης ένθερμος οπαδός και υποστηρικτής του λεγόμενου κινήματος του Μακρακισμού (και οπαδός Μακράκη). Ο Απόστολος Μακράκης (1831-1905) ήταν μια εξέχουσα εκκλησιαστική φυσιογνωμία και χριστιανολόγος του 19ου αιώνα, με πολλούς υποστηρικτές στο νησί της Λευκάδας. Τις θεωρίες του είχαν ενστερνιστεί την εποχή εκείνη πολλοί στην Λευκάδα καθώς και τα μοναστήρια του Αγίου Ιωάννη στο Λιβάδι Καρυάς και του Αγίου Γεωργίου Σκάρων.

Δίδασκε ότι ο άνθρωπος, είναι τρισύνθετος, από σώμα, ψυχή και πνεύμα και επέμενε ότι τα ιερά κείμενα περιείχαν την έννοια του τρισύνθετου της ανθρώπινης φύσης. Ο ίδιος μάλιστα ο Μακράκης φιλοξενούμενος τον Αύγουστο του 1886 στο Μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Σκάρων (βρίσκεται λίγο πιο πάνω από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου) έτυχε να μιλήσει στις 25 Αυγούστου του 1886 στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου «περί ζωής και θανάτου», με αφορμή μια κηδεία.

Ο Μακράκης επισκέφθηκε για πρώτη φορά τη Λευκάδα στις 12 Αυγούστου 1886 και περιόδευσε στα χωριά του. Ανταποκρίσεις από την περιοδεία του αυτή έχουν δημοσιευτεί στη θρησκευτική εφημερίδα «Λόγος» στο φύλλο 663/1.11.1886. Συμπεριλαμβάνονται στο βιβλιαράκι του Σπύρου Σούνδια «Άνθρωποι και τόποι της πατρίδας μου» (Αθήνα 1999), απ΄ όπου και αντιγράφουμε το μέρος εκείνο που αφορά στην επίσκεψη του Μακράκη στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου, όπου έμεινε από τις 24 μέχρι τις 29 Αυγούστου, και στα χωριά Κολυβάτα και Μαυρογιαννάτα:

« … Την 4ην μ.μ. (σημ.: στις 24 Αυγούστου 1886) αναχωρήσαντες εκ Καρυάς ήλθομεν μετά δύο ώρας επ΄ ημιόνων εις την μονήν του Αγίου Γεωργίου εις την οποίαν ηγούμενος είναι ο ημέτερος Γρηγόριος Σούνδιας, όστις εφιλοξένησεν ημάς βασιλικώς.

Πλησίον της μονής εις απόστασιν πέντε λεπτών κείται νεκροταφείον (Αγίου Νικολάου των Κολυβάτων). Εις αυτό εκόμισαν νεκράν τινά εκ του χωρίου την πρωίαν της επομένης ημέρας Δευτέρας 25 Αυγούστου. Το λείψανον ηκολούθουν περί τους 80 ανθρώπους και 9 ιερείς. Μαθόντες ούτοι ότι ο Μακράκης διέμενεν εις την μονήν έπεμψαν παρακαλούντες, όπως εκφωνήσει λόγον επί τη θανούση. Ο ακούραστος του θείου λόγου διδάσκαλος έσπευσε προθύμως και επί τη ευκαιρία ταύτη ομίλησε περί ζωής και θανάτου καταλληλότατον λόγον διαρκέσας επί ημίσειαν ώραν.

Την αυτήν ημέραν 25 Αυγούστου ήλθον παρακαλούντες τον κ. Μακράκη, όπως την επαύριον διδάξει εις το πλησίον χωρίον Μαυρογιαννάτα, διότι οι κάτοικοι πολύ επιθυμούσι να ακούσωσι λόγον εκ του στόματος αυτού. Η πρότασις και τούτων εγένετο δεκτή. Αλλά μετά τούτου και πολλοί άλλοι εκ τε του κλήρου και του λαού εξ αποστάσεως δύο και τριών ωρών ήρχοντο εις την μονήν παρακαλούντες να επισκεφθούμε και τα χωρία των. Ενώ δε μετά μεσημβρίαν εκαθήμεθα έξω της μονής, που είχε εξαιρετικήν θέαν υπό την σκιάν μεγάλου πρίνου, ο κ. Μακράκης τη προτάσει των επισκεψαμένων ημάς, ερμήνευσε τον 2ον ψαλμόν.

Μετά μεσημβρίαν της Τετάρτης 27 Αυγούστου πέμπεται ίππος εκ του χωρίου Μαυρογιαννάτα αφού επιβάς ο κ. Μακράκης μετέβη εις χωρίον απέχον ημίσειαν ώραν από την μονήν. Εντάυθα ήλθομεν πεζοί κι οι άλλοι. Εύρομεν δε συνηθροισμένους περί τους 90 άνδρας και γυναίκας και πολλούς παίδας, από τινος δε υψώματος εγένετο προς αυτούς διδασκαλία με γλώσσαν καταληπτήν διαρκέσασα περί τα τρία τέταρτα της ώρας. Υποδείχτηκαν σ΄ αυτούς τα έργα του Χριστού, άτινα πρέπει να πράττωσι και τα έργα του διαβόλου, άτινα πρέπει να αποφεύγουσι. Εγένετο ακόμη λόγος περί μετανοίας. Οι άνθρωποι κατευχαριστήθηκαν ως ήτο επόμενον. Την 7ην εσπερινήν επανήλθομεν πάλιν εις την μονήν, όπου ελάβομεν εφημερίδας και επιστολάς εξ υμών».