Μηχανισμός των Αντικυθήρων: Νέες ανακαλύψεις για τον θαυμαστό αρχαίο αστρονομικό υπολογιστή

Όταν ένα αντικείμενο μεγέθους μεγάλου λεξικού από τα ευρήματα που ανασύρθηκαν από το ναυάγιο έξω από τα Αντικύθηρα, το 1900, άνοιξε από μόνο του στα δύο, ύστερα από μήνες έκθεσής του στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας, αποκάλυψε μπρούντζινα λεπτεπίλεπτα γρανάζια και έφερε τον σύγχρονο κόσμο αντιμέτωπο με μια απίστευτη ανακάλυψη.

Καθώς τα αντικείμενα από το ναυάγιο χρονολογήθηκαν μεταξύ 200 και 50 π.Χ. αποδείχτηκε ότι οι μηχανισμοί με γρανάζια, όπως αυτοί της ωρολογοποιίας, δεν εφευρέθηκαν για πρώτη φορά τον 14ο μ.Χ. αιώνα. Ούτε καν τον 5ο-6ο αιώνα, κατά τους βυζαντινούς χρόνους, όταν είχε κατασκευαστεί ένας αρκετά απλός μηχανισμός με γρανάζια, που διασώθηκε και ανακαλύφθηκε τελικά από αρχαιολόγους. Ούτε ακόμη παλιότερα, την εποχή του Ήρωνα, που χρησιμοποιούσε μερικά μεγάλα γρανάζια στους περίφημους μηχανισμούς του. Αποδείχτηκε ότι οι αρχαίοι Έλληνες στους αλεξανδρινούς χρόνους, ίσως ακόμη κι από την εποχή του Αρχιμήδη, διέθεταν την τεχνολογική δυνατότητα κατασκευής πολύπλοκων και ευαίσθητων μηχανισμών με γρανάζια, για τους οποίους όμως δεν υπάρχουν αναφορές σε αρχαία κείμενα.

Η χρήση των γραναζιών για την κατασκευή μηχανών, που θα χρησιμοποιούνταν στην παραγωγή, ήταν εντελώς έξω από την οπτική του δουλοκτητικού συστήματος. Οι δούλοι ήταν η προφανής λύση στο πρόβλημα της εργασίας, που άλλωστε θεωρούνταν υποτιμητική δραστηριότητα. Παρότι η τεχνική της κατασκευής πολύπλοκων μηχανισμών με γρανάζια δεν χάθηκε εντελώς κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα, όπως αποδεικνύουν ανάλογες, αλλά σημαντικά πιο απλές συσκευές της Βυζαντινής περιόδου και της περιόδου ακμής του Αραβικού χαλιφάτου, που διασώθηκαν, την περίοδο αυτή η λύση στο πρόβλημα της παραγωγής ήταν και πάλι απλή: Οι δουλοπάροικοι. Μόνο τον 14ο αιώνα, όταν άρχισαν να αναπτύσσονται μέσα στους κόλπους του φεουδαρχικού συστήματος στρώματα σαν τις συντεχνίες, όταν η μέτρηση του χρόνου άρχισε να γίνεται πιο σημαντική για την παραγωγή, η τεχνική που μετέφεραν στη Δύση οι εκδιωγμένοι από τους Μογγόλους Άραβες, ενδεχομένως και οι εκδιωγμένοι από τους Τούρκους Βυζαντινοί, βρήκε εύφορο έδαφος.

Μηχανικό «πλανητάριο»

Το δεύτερο στοιχείο που συγκλόνισε την επιστημονική κοινότητα -και όχι μόνο- αποκαλύφθηκε δεκαετίες αργότερα και αφορούσε τον σκοπό κατασκευής και τον τρόπο λειτουργίας του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, όπως ονομάστηκε το εύρημα.

Ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων ήταν ο πρώτος αναλογικός μηχανικός υπολογιστής, ένα περίτεχνο εργαλείο, που ενσωμάτωνε όλη την αρχαία γνώση για την κίνηση των ουράνιων σωμάτων, με δυνατότητες αναπαράστασης της πορείας και των φάσεων της Σελήνης, της θέσης του Ήλιου στον ζωδιακό κύκλο, τον υπολογισμό των εκλείψεων, ενδεχομένως και τον υπολογισμό της θέσης των 5 ορατών δια γυμνού οφθαλμού πλανητών.

Για να πετύχει αυτό το αποτέλεσμα, ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων αξιοποιούσε την τελευταία λέξη της ελληνιστικής αστρονομίας, την εποχή γύρω στο 100 π.Χ., δηλαδή τις θεωρίες του αστρονόμου Ιππάρχου, ο οποίος ενδέχεται να είχε ενσωματώσει και τις γνώσεις των Βαβυλωνίων. Κατασκευαστής του Μηχανισμού ήταν πιθανότατα η σχολή του Ρόδιου Ποσειδώνιου, συνεχιστή της παράδοσης του Ιππάρχου. Ο Αρχιμήδης μάλλον δεν συμμετείχε με κάποιον άμεσο τρόπο στην κατασκευή του, αλλά οι μελέτες του για την πρόβλεψη των αστρονομικών φαινομένων θεωρούνται από πολλούς ότι συνέβαλαν.

Από την ανακάλυψη του αρχαίου υπολογιστή μέχρι σήμερα και ιδιαίτερα τις τελευταίες δεκαετίες, επιστήμονες χρησιμοποιούν τα τεχνολογικά μέσα που αναπτύσσονται για να αποκρυπτογραφήσουν όσο γίνεται περισσότερες πλευρές της θαυμαστής αρχαίας συσκευής, να συναρμολογήσουν τα κομμάτια του παζλ, καθώς αρκετά κομμάτια του μηχανισμού δεν έχουν βρεθεί και ίσως δεν θα βρεθούν ποτέ. Αυτό βεβαίως γίνεται με ακτίνες Χ και ειδικές τεχνικές τρισδιάστατης αναπαράστασης, ώστε να μην επηρεαστούν τα σωζόμενα τμήματα της συσκευής.

Σημαντικές λεπτομέρειες

Έγινε αντιληπτό ότι τα καντράν του μηχανισμού δεν είχαν ομόκεντρους κύκλους αλλά σπείρες και η φράση στο «εγχειρίδιο λειτουργίας», που ήταν χαραγμένο στο πίσω μέρος και ανέφερε ότι «η σπείρα έχει 235 υποδιαιρέσεις» σχετιζόταν με τον Μετωνικό κύκλο των Βαβυλωνίων, που βασίζεται στην αντιστοιχία 19 ετών με 235 σεληνιακούς μήνες.

Άλλος δίσκος με 223 σπειροειδείς διαβαθμίσεις περιέγραφε τον κύκλο του Σάρου, ο οποίος προβλέπει τις εκλείψεις του Ήλιου και της Σελήνης (κάθε 223 μήνες επαναλαμβάνονται παρόμοιες εκλείψεις Σελήνης). Όμως ακριβείς επαναλήψεις σεληνιακών εκλείψεων συμβαίνουν κάθε τέταρτο κύκλο του Σάρου και αυτό περιγράφεται από τον 54ετή κύκλο του Εξελιγμού, για τον οποίο ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων διέθετε ειδικό καντράν. Για τη διόρθωση του Μετωνικού κύκλου είχε ανακαλυφθεί ο Καλλιπικός κύκλος, διάρκειας 76 ετών, δηλαδή όσο 4 Μετωνικοί κύκλοι μείον μία μέρα. Και γι΄ αυτόν τον κύκλο ο Μηχανισμός των Αντικυθήρων διέθετε καντράν στο πίσω μέρος του.

Ερευνητές του University College του Λονδίνου (UCL), με επικεφαλής τον μαθηματικό Τόνι Φριθ, δημοσίευσαν πριν από μερικούς μήνες μια νέα ανάλυση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων, στην οποία συμπεριλαμβάνεται και μια ερμηνεία για τη λειτουργία των γραναζιών στο μπροστινό μέρος του, ζήτημα για το οποίο υπήρχαν πολλά κενά, καθώς λείπουν κομμάτια στο μέρος αυτό.

Διαπίστωσαν ότι οι αναλογίες των τμημάτων του Μηχανισμού για την Αφροδίτη και τον Κρόνο έδειξαν για πρώτη φορά ότι οι αρχαίοι ήξεραν για τους 289 συνοδικούς κύκλους μέσα σε 462 χρόνια του πρώτου πλανήτη και τους 427 συνοδικούς κύκλους μέσα σε 442 χρόνια του δεύτερου. Η γνώση αυτή ήταν ακριβέστερη εκείνης των Βαβυλωνίων, όσο και των αρχαίων Ελλήνων. Οι ερευνητές πιθανολόγησαν ότι η αυξημένη ακρίβεια οφείλεται στην αξιοποίηση από τους κατασκευαστές του μηχανισμού μιας διαδικασίας, που είχε αναπτύξει ο Παρμενίδης ο Ελεάτης (6ος προς 5ο αι. π.Χ.) και αναφέρει ο Πλάτων, για σύνθεση των γνωστών αστρονομικών περιόδων (Βαβυλώνιοι, Ίππαρχος), ώστε να προκύπτουν ακριβέστερες.

Παίρνοντας αυτά ως δεδομένα, οι επιστήμονες του UCL μπόρεσαν στη συνέχεια να κάνουν βάσιμες υποθέσεις για τα συμπλέγματα γραναζιών, που αφορούσαν καθέναν από τους πέντε γνωστούς στην αρχαιότητα πλανήτες, οι οποίες δείχνουν να συνάδουν με τις ενδείξεις πάνω στα αρχαιολογικά ευρήματα. Η υπόθεση του Μηχανισμού των Αντικυθήρων δεν έκλεισε. Οι ίδιοι οι ερευνητές αναγνωρίζουν ότι η έλλειψη αρκετών τμημάτων του μηχανισμού αφήνει αναπάντητα ερωτήματα και δημιουργεί αμφισβητήσεις για τις επιστημονικές ερμηνείες και εικασίες τους. Σε κάθε περίπτωση, η νέα έρευνα φώτισε παραπέρα το τεράστιο επίτευγμα της αρχαίας επιστήμης και τεχνικής, που αποτελεί αυτή η συσκευή.

Επιμέλεια: Σταύρος ΞΕΝΙΚΟΥΔΑΚΗΣ – Πηγή: «Scientific American»

(Αναδημοσίευση από τον Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου 19-20 Φλεβάρη 2022)