Ο ναός του Αγίου Ιωάννου των Καραβιάδων στο Βουρνικά: Ο παλαιότερος γνωστός βυζαντινός ναός της Λευκάδας

Η εικόνα του δεόμενου αγίου που επιτρέπει την χρονολόγηση του ναού

Για τον παλιό ναό του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου των Καραβιάδων, στο Βουρνικά Λευκάδας, μόνο μέσα από αφηγήσεις είχαμε ακούσει μέχρι πρότινος να γίνεται λόγος. Πριν δυο μέρες, με αφορμή μια επίσκεψη στο χωριό, έτυχε να τον γνωρίσουμε από κοντά, έχοντας οδηγό τον καλοκάγαθο π. Δημήτριο Χούσο, εφημέριο του χωριού, που τυχαία συναντήσαμε στον παρακείμενο ναό της Παναγίας της Φανερωμένης. Τον ευχαριστούμε και δημόσια τόσο για την προθυμία του να μας ανοίξει την εκκλησία, όσο και για τις υποδείξεις του αναφορικά με το ιστορικό του ναού, που κάτω από άλλες συνθήκες δύσκολα θα δίναμε την δέουσα προσοχή. Όπως μας είπε ο ιερέας, στις προθέσεις των ιδιοκτητών είναι να παραχωρηθεί ο ναός στην τοπική εκκλησία.

Η μορφή ενός αγίου μισοκαλυμμένη από ασβεστόχρισμα προγενέστερων αιώνων, στην κόγχη του βόρειου τοίχου του ναού του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Βουρνικά Λευκάδας, ιδιοκτησίας της οικογένειας Καραβία, επιτρέπει τη χρονολόγηση του ναού στη μεσοβυζαντινή περίοδο, στο τέλος του 11ου με αρχές του 12ου αιώνα.

Ο εικονιζόμενος δυσδιάγνωστος άγιος, ίσως ο Άγιος Αντώνιος, είναι δεόμενος και παρόμοιες παραστάσεις δεόμενων αγίων από τον επτανησιακό, κρητικό, ελλαδικό, βαλκανικό και ρωσικό χώρο εμφανίζονται στην αγιογραφία από τον 11ο μέχρι τον 13ο αιώνα. Η συγκεκριμένη παράσταση του δεόμενου αγίου δεν ήταν μεμονωμένη. Αποτελούσε τμήμα ολόκληρης ζωγραφικής επιφάνειας που συνεχιζόταν κάτω από το σοβά, αλλά για άγνωστους λόγους καταστράφηκε και διατηρήθηκε μόνο η μορφή του δεόμενου αγίου της κόγχης.

Ο άγιος εικονίζεται σε προτομή με τα χέρια απλωμένα σ΄ όλο το πλάτος της κόγχης. Το στενόμακρο πρόσωπο περιβάλλεται από ωχροκίτρινο φωτοστέφανο. Τα μαλλιά, το σχηματοποιημένο μουστάκι και η γενειάδα είναι λευκά. Το βλέμμα του έντονο είναι στραμμένο προς τα δεξιά. Στις παρειές του προσώπου του υπάρχουν έντονες κόκκινες κηλίδες, όπως παρουσιάζονται και στα πρόσωπα της παράστασης της Ανάληψης στην Οδηγήτρια κοντά στην Απόλπαινα Λευκάδας.

Αν μετά τον καθαρισμό και την περαιτέρω μελέτη της παράστασης επαληθευτεί η αναγωγή της χρονολογίας της στο τέλος του 11ου – αρχές 12ου αι., τότε ο ναός του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου των Καραβιάδων αποτελεί τον παλαιότερο γνωστό βυζαντινό ναό της Λευκάδας, που μεταθέτει την ιστορία της χριστιανικής βυζαντινής τέχνης του νησιού κατά τρεις αιώνες παλαιότερα από τις μελετημένες και χρονολογημένες παραστάσεις στις αποτοιχισμένες τοιχογραφίες της Οδηγήτριας των μέσων του 15ου αιώνα, που εκτίθενται σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο.

Ο ναός ακολουθεί τον ίδιο αρχιτεκτονικό τύπο με τις άλλες εκκλησίες της Λευκάδας. Είναι μονόκλιτη βασιλική, κτισμένος με αργολιθοδομή, διαστάσεων 12×6 μέτρων περίπου με νεότερη επέκταση 5 μέτρων στα δυτικά. Έχει δίρριχτη ξύλινη στέγη και κεραμίδια.

Η θολωτή και κύρια είσοδος με τις απλές παραστάδες με τα σχηματοποιημένα κιονόκρανα βρίσκεται στη βόρεια μακρά πλευρά. Ο νάρθηκας (πρόναος) βρίσκεται στο δυτικό άκρο. Είναι ημιυπόγειος και η είσοδος στον κυρίως ναό γινόταν με σκάλα.

Ο ναός του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου στο Βουρνικά εκτός από τα λείψανα της διακόσμησης της κόγχης στο βόρειο τοίχο, είναι εσωτερικά διακοσμημένος μόνο στην ανατολική του πλευρά και στο κτιστό τέμπλο, με τις τοιχογραφίες όμως αυτές να έχουν γίνει μεταγενέστερα, το 1690.

Η ανατολική πλευρά του ναού, εντός του Ιερού, είναι κατάγραφη με τοιχογραφίες και χωρίζεται σε τρεις ζώνες. Όλο το μέτωπο της πλευράς το καταλαμβάνει η παράσταση της Ανάληψης. Στη μέση ζώνη απλώνεται σειρά αγίων σε μετάλλια. Από αριστερά προς τα δεξιά διακρίνονται ο Άγιος Σπυρίδων, ο Άγιος Κύριλλος, ο Άγιος Αθανάσιος, ο πρωτομάρτυρας Στέφανος και δύο άλλοι με δυσδιάκριτη την ονομασία.

Η εικόνα της Πλατυτέρας. Τοιχογραφία του 17ου αιώνα

Την αμέσως κατώτερη ζώνη καλύπτουν στην κόγχη η Θεοτόκος, ως Πλατυτέρα των Ουρανών, με τα χέρια απλωμένα σε στάση δέησης, έχοντας μπροστά στο στήθος της τον Ιησού Χριστό που ευλογεί και με τα δυο του χέρια. Δεξιά κι αριστερά μέσα σε μετάλλια δύο σεβάζοντες άγγελοι.

Κάτω απ΄ αυτή τέσσερις συλλειτουργούντες ιεράρχες. Από αριστερά διακρίνονται ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος κι ο Άγιος Βασίλειος. Οι ιεράρχες της δεξιάς πλευράς είναι σχεδόν κατεστραμμένοι.

Στην ίδια ζώνη έξω από την αψίδα εικονίζονται από αριστερά ο Ρωμανός ο Μελωδός, η κόγχη της Πρόθεσης με την Άκρα Ταπείνωση, ενεπίγραφη αφιέρωση, σχετική με το ναό, και οι Άγιοι Ιλαρίωνας και Ιγνάντιος ο Θεοφόρος. Στη δεξιά πλευρά διακρίνεται μόνο ο Άγιος Γρηγόριος στην κόγχη του Διακονικού.

Σημαντικό στοιχείο για την μεταγενέστερη τοιχογράφηση του ναού είναι η ενεπίγραφη αφιέρωση που βρίσκεται δίπλα ακριβώς από την κόγχη της Πρόθεσης, δεξιά ως προς τον θεατή. Γραμμένη σε μεγαλογράμματη γραφή είναι το μοναδικό δείγμα του είδους αυτού στη Λευκάδα. Αλλοιωμένη σε διάφορα σημεία από την υγρασία αναφέρει δωρεές κτημάτων με ονόματα των τοποθεσιών τους κι άλλα στοιχεία, για να μνημονεύονται οι δωρητές στην εκκλησία. Το έτος που συντάχτηκε αναφέρεται στην αρχή της αφιέρωσης και ήταν το 1690.

Η παράσταση της Ανάληψης είναι χωρισμένοι σε δύο ομίλους από τη μια και την άλλη πλευρά του κέντρου, όπου εικονίζονται το Άγιο Μανδήλιο, κι επάνω ο Αναλαμβανόμενος Χριστός. Στον αριστερό όμιλο δεσπόζει η Θεοτόκος κατενώπιον σε στάση δέησης και στο δεξιό λευκοφορεμένος άγγελος με ανοιχτό ειλητάριο, να δείχνει τον Αναλαμβανόμενο. Οι μαθητές εικονίζονται ήρεμοι χωρίς το συνηθισμένο πάθος και τις έντονες κινήσεις. Ο ζωγράφος δείχνει να μιμείται πρότυπα της Κρητικής σχολής, χωρίς όμως προσωπική παρέμβαση και πρωτοτυπία. Γενικά η τεχνική όλων αυτών των συνόλων ακολουθεί τα εικονογραφημένα πρότυπα του 17ου αιώνα.

Το τέμπλο είναι τοίχινο και στα δεσποτικά του είναι από αριστερά προς τα δεξιά: Ο Πρόδρομος, η Θεοτόκος, ο Χριστός και το Γενέσιο του Προδρόμου. Η εικόνα του αγίου του ναού είναι αντίθετα τοποθετημένη, αντί στο αριστερό είναι στο δεξιό άκρο. Η εκκλησία γιορτάζει στις 6 Ιανουαρίου και στις 24 Ιουνίου.

Στην εξωτερική πλευρά του Ιερού, πάνω από την κόγχη, ήταν παλιότερα εντοιχισμένα για διακοσμητικούς λόγους τρία εφυαλωμένα κεραμικά άγνωστης προέλευσης, εκ των οποίων μόνο το ένα σώζεται ακόμη μέχρι σήμερα σε κάπως καλή κατάσταση, ενώ θραύσματα διακρίνονται σε ένα από τα άλλα δύο.

Αποτοιχισθέν πινάκιο, εσωτερική (αριστ.) και εξωτερική (δεξ.) όψη από το ναό της Οδηγήτριας Απολπαινας

Αντίστοιχα κεραμικά – πινάκια, «προϊόντα ισπανομαυριτανικού εργαστηρίου της Βαλεντίας (Valencia)» υπήρχαν εξ όσων γνωρίζουμε πάνω από την κόγχη του ιερού της εκκλησίας της Οδηγήτριας στην Απόλπαινα Λευκάδας, τα οποία αποτοιχίστηκαν για λόγους ασφάλειας το 1968 και είχαν μεταφερθεί για να φυλαχτούν στην τότε Αρχαιολογική συλλογή Λευκάδος.

Ο ναός λειτουργεί ακόμη και σήμερα ως κοιμητηριακός. Ο πιο παλιός σωζόμενος σταυρός τάφου είναι του ιερέα Σπυρίδωνα Ευσταθίου Κατωπόδη που απεβίωσε το 1945.

[Με πληροφορίες από το βιβλίο «Χριστιανική Ζωγραφική – Η Μεταβυζαντινή και Επτανησιακή Τέχνη στις Εκκλησίες και τα Μοναστήρια της Λευκάδας (15ος-20ος αι.)», Εταιρεία Λευκαδικών Μελετών, Αθήνα 1999].