Έκθεση ενθυμημάτων πολιτικών κρατουμένων των Φυλακών Λευκάδας

Στο πλαίσιο της εκδήλωσης με θέμα «Η ιστορία των φυλακών Λευκάδας» και ομιλητή τον Θανάση Καλαφάτη, Καθηγητή Πανεπιστημίου Πειραιά, που πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 31 Οκτώβρη 2015, έγινε η έκθεση ενθυμημάτων και αρχειακού υλικού «Μια φυλακή που υπήρξε…», στο Χώρο Ιστορικής Μνήμης Πολιτικών Κρατουμένων Φυλακών Λευκάδας, που στεγάζεται στα σημερινά δικαστήρια, όπου υπήρχαν παλιότερα οι φυλακές, και σε χώρο που είχε παραχωρηθεί για το σκοπό αυτό από το υπ. Δικαιοσύνης, κατόπιν ενεργειών συμπολιτών μας – του Θανάση Καλαφάτη, Χρήστου Παπαδόπουλου, Γιώργου Βρεττού, Φώντα Κατωπόδη, Παντελή Βερροιώτη, Πάνου Μουσούρη κ.ά.

Ο Θανάσης Καλαφάτης που πέρασε ως πολιτικός κρατούμενος και από τις φυλακές Λευκάδας. Στον τοίχο η προσωπογραφία του (κάρβουνο σε χαρτί) που είχε φιλοτεχνήσει το 1968 στις φυλακές Αλικαρνασσού ο συγκρατούμενός του Δημήτρης Ξυριτάκης.

Για την ιστορία των φυλακών και στα όσα ενδιαφέροντα είπε στην ομιλία του ο κ. Καλαφάτης θα αναφερθούμε σε μια άλλη ανάρτηση. Θα θέλαμε όμως σήμερα να σας παρουσιάσουμε ένα μέρος της έκθεσης. Το κομμάτι αυτό που έχει να κάνει με τα διάφορα χειροτεχνήματα που έκαναν κατά καιρούς οι πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές Λευκάδας, ή που έγιναν και σε άλλες ακόμη φυλακές και τόπους εξορίας της χώρας μας, και έχουν στον ένα ή άλλο βαθμό να κάνουν με συντοπίτες μας πολιτικούς κρατούμενους. Η έκθεση περιλαμβάνει ακόμη μια ενδιαφέρουσα συλλογή παλιών φωτογραφιών, δημοσιεύματα εφημερίδων της εποχής, δικαστικά έγγραφα, επιστολές κ.ά, για τα οποία όμως επίσης θα επανέλθουμε.

Έκδηλο ήταν το ενδιαφέρον του κόσμου για την εκδήλωση

Πιστεύουμε ότι η εκδήλωση ήρθε, έστω και καθυστερημένα, να ρίξει λίγο φως σε ένα εν πολλοίς άγνωστο κομμάτι της σύγχρονης ιστορίας του νησιού μας. Ως εκ τούτου το έντονο ενδιαφέρον των συμπολιτών μας ήταν αναμενόμενο. Θα θέλαμε ακόμη να διευκρινήσουμε ότι όσα αναφέρονται παρακάτω σε σχέση με τα έργα και τις περιγραφές τους είναι πιστή αντιγραφή από τα όσα αναγράφονται από την Επιτροπή Ιστορικής Έρευνας και Τεκμηρίωσης του Σ.Α.Ι.Μ. (Σωματείο Αποκατάστασης Ιστορικής Μνήμης) στο χώρο της έκθεσης, για την επιμέλεια και το στήσιμο της οποίας εργάστηκαν πολλοί άνθρωποι.

Φωτογραφίες των φυλακών όταν γκρεμίζονταν, που διέσωσε ο Μπάμπης Λάζαρης

Η δικιά μας παρέμβαση είναι κάποια λιγοστά βιογραφικά στοιχεία των καλλιτεχνών πολιτικών κρατουμένων -ιδιαίτερα των Αλεξανδριτών- που μπορέσαμε να συλλέξουμε και μια μαρτυρία για την ενασχόληση αυτή στις φυλακές και τους τόπους εξορίας του μπάρμπα Κώστα Κολυβά (Μπερδεμπέ), στο τέλος της ανάρτησης.

Να ενισχύσουμε επίσης την έκκληση των διοργανωτών για τον εμπλουτισμό των συλλογών του Μουσείου. Γνωρίζουμε από εμπειρία ότι είναι γεμάτος ακόμη ο τόπος από χειροτεχνήματα πολιτικών κρατουμένων, ιδιαίτερα από την περίοδο της απριλιανής δικτατορίας. Τα έχουμε δει σε μπουχαριά, τοίχους, κατώγια, αν ανοίξετε επίσης τα μπαούλα όλο και κάτι θα βρεθεί. Μόνο ο Μπερδεμπές είχε γεμίσει ένα ολόκληρο χωριό όταν επέστρεψε από την εξορία. Βοηθήστε στον εμπλουτισμό του Μουσείου!

Δίσκος προσφοράς κερασμάτων. Φυλακές Λευκάδας 1949. Έργο του κρατούμενου Κώστα Μανωλίτση. Δωρίστηκε στον Θανάση Καλαφάτη όταν τον επισκέφτηκε στις φυλακές. [Παραχώρηση Θανάσης Καλαφάτης].

Ξύλο και άχυρο
Επάνω σε μαύρη ξύλινη βάση έχουν κολληθεί μίσχοι αχύρου κομμένοι και επεξεργασμένοι με διάφορους τρόπους ώστε οι ίδιοι να αποτελούν είτε ακανόνιστα, ωστόσο μεταξύ τους πανομοιότυπα γεωμετρικά σχήματα, είτε απλά ορθογώνια και παραλληλόγραμμα που χρησιμοποιούνται κυρίως ως βάθος για πιο περίπλοκες διακοσμήσεις. Η χρωματική αντίθεση του μαύρου βάθους με το ανοιχτό κίτρινο του αχύρου δημιουργεί μια φυσική ένταση ενώ η χρήση περαιτέρω χρωμάτων, πράσινο και κόκκινο, τονίζει τα επί μέρους γεωμετρικά σχέδια.

Παρατηρείται μια συγκέντρωση των χρωμάτων στο κέντρο της σύνθεσης ενώ στο περιθώριο τα χρώματα περιορίζονται σε μικρότερα πεδία. Το πεδίο του δίσκου χωρίζεται σε πέντε κάθετα επί μέρους πεδία. Στο κεντρικό πεδίο εντός εξαγώνου βρίσκεται γραμμική αναπαράσταση αρχαίου ναού, πιθανόν του Παρθενώνα. Στο κάτω μέρος του πλαισίου είναι με την ίδια τεχνική όπως και τα διακοσμητικά μοτίβα γραμμένο: ΟΡΗΣΤΕ 1949. Πιθανά πρόκειται για λανθασμένη γραφή του «Ορίστε», ως μια έκδηλη αναφορά και επανάληψη της προσφοράς και στο αντικείμενο που ουσιαστικά συμβολίζει την προσφορά, τον δίσκο.

Ο αγωνιστής του αγροτικού κινήματος και της Εθνικής Αντίστασης Κώστας Μανωλίτσης (Κολοκύθας ή Νταντίνος) του Πάνου και της Αργυρώς ήταν από τον Αλέξανδρο Λευκάδας. Ήταν παλιό μέλος του ΚΚΕ. Για τους αγώνες του διώχτηκε και εξορίστηκε. Σε ηλικία 37 ετών καταδικάστηκε δια της υπ΄ αριθ. 24 από 4 Ιουνίου 1951 απόφασης του Εκτάκτου Στρατοδικείου Ιωαννίνων «δια Κομμουνιστικήν δράσιν» σε ισόβια δεσμά. (Δες εδώ κι εδώ). Το έγκλημά του ήταν ότι διακινούσε τη «Διακήρυξη της Στοκχόλμης» κατά των πυρηνικών δοκιμών συλλέγοντας υπογραφές για την παγκόσμια Επιτροπή Ειρήνης και την «Καμπάνια για τον πυρηνικό αφοπλισμό», επικεφαλής της οποίας ήταν ο νομπελίστας Βρετανός συγγραφέας Μπέρτραντ Ράσελ. Είχε και νωρίτερα φυλακιστεί και εξοριστεί.

Χειροποίητη κασετίνα. Φυλακές Λευκάδας, τέλος δεκαετίας 1940. Έργο το Γ. Βρεττού. [Παραχώρηση Σταμάτα Βρεττού]

Ξύλο και άχυρο
Επάνω σε μαύρη ξύλινη βάση έχουν κολληθεί μίσχοι αχύρου κομμένοι και επεξεργασμένοι με διάφορους τρόπους ώστε οι ίδιοι να αποτελούν είτε ακανόνιστα, ωστόσο μεταξύ τους πανομοιότυπα γεωμετρικά σχήματα, είτε απλά ορθογώνια και παραλληλόγραμμα που χρησιμοποιούνται κυρίως ως βάθος για πιο περίπλοκες διακοσμήσεις.

Στο εσωτερικό της κοσμηματοθήκης είναι εμφανή τα σημάδια της πρώτης χρήσης, αν και δεν είναι δυνατή η ταυτοποίησή της. Στη μπροστινή όψη της βάσης διακρίνονται οι λέξεις: ΕΝΘΥΜΙΟ ΦΥΛΑΚΩΝ ΛΕΥΚΑΔΟΣ.

Δεν έχουμε πολλά στοιχεία για τον Κολυβιάτη (από τα Κολυβάτα Λευκάδας) Γιάννη Βρεττό του Αγγέλου (Μπόθα). Ήταν γιος του λαϊκού ποιητή Άγγελου Βρεττού. Ήταν και ο ίδιος λαϊκός ποιητής. Συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση και είχε διατελέσει διοικητής Λόχου του 24ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ. Για τη συμμετοχή του στους αγώνες του ελληνικού λαού διώχτηκε και φυλακίστηκε. Το σπίτι του στον οικισμό Κολυβάτα κάηκε από τους εδεσιτοράλληδες. Είχε τέσσερα παιδιά. Ο γιος του Γιώργος Βρεττός (Τσιρίμπας), Μακρονησιώτης, ήταν μεταξύ αυτών που συγκρότησαν στις αρχές της δεκαετίας του 1970 την πρώτη παράνομη οργάνωση του ΚΚΕ στο νησί μας. (Δες εδώ).

Παράσταση νέας κόρης με κύκνο. Τόπος εξορίας Παρθένι Λέρου 1969. Δώρο του ποιητή Γιάννη Ρίτσου στον γιατρό Ξενοφώντα Γρηγόρη. [Παραχώρηση Παναγιώτα Γρηγόρη].

Όστρακο και μελάνι
Η παράσταση βρίσκεται στο κοίλο μέρος του οστράκου. Στη σύνθεση δεσπόζει προσωπογραφία γυναικείας μορφής κατά μέτωπο λίγο μετατοπισμένη από τον κάθετο κεντρικό άξονα της παράστασης προς τα δεξιά. Στο αριστερό μέρος απεικονίζεται κύκνος από τα πλάγια. Το σώμα και τα πόδια του κύκνου ακολουθούν το κοίλο του οστράκου ενώ ο λαιμός και το κεφάλι του που καλύπτει το μέτωπο της γυναικείας μορφής χαμηλώνει και ακολουθεί τη γραμμή των φρυδιών της. Το αριστερό πόδι του κύκνου είναι τεντωμένο μπροστά στο στήθος της μορφής, ενώ οι φτερούγες του κύκνου δεν αποδίδονται καθόλου. Η γυναικεία μορφή αποκλίνει από την κάθετη φορά του άξονα και γέρνει προς τα δεξιά. Το βλέμμα της ακολουθεί αυτή την κίνηση. Η όλη κατεύθυνση της σύνθεσης είναι προς τα δεξιά όπου κοιτούν και η μορφή και ο κύκνος. Η κατεύθυνση αυτή εντείνεται από το περιδέλαιο (ή γιακά) της μορφής που δεν κυκλώνει το λαιμό εξ ολοκλήρου αλλά τον αφήνει ελεύθερο στη δεξιά πλευρά. Τα μαλλιά της μορφής, ανοιχτά τονίζουν αυτή την αίσθηση καθώς στο δεξιό μέρος καταλαμβάνουν περισσότερο χώρο από ότι στο αριστερό, που σε μεγάλο μέρος καλύπτεται από τον κύκνο. Χαρακτηριστικό είναι το έντονο βλέμμα της μορφής και τα μεστά χαρακτηριστικά της που τονίζονται από την εκφραστικότητα της απόδοσης του κύκνου. Η γυναικεία μορφή και ο κύκνος ταυτίζονται εννοιολογικά; Ο μακρύς λαιμός της γυναικείας μορφής δίνει το έναυσμα ο παρατηρητής να υποθέσει κάτι τέτοιο. Η ταύτιση του βλέμματος και του ενδιαφέροντός τους υποστηρίζει αυτή την άποψη. Πρόκειται για ένα παιγνίδι με την Οντέτ του γνωστού μπαλέτου της λίμνης των Κύκνων;

Χειροποίητες κάρτες. Φυλακές Αλικαρνασσού 1968. Χαρίκλεια Γρηγόρη. [Παραχώρηση Παναγιώτα Γρηγόρη]

Να δούμε τι μας εξιστόρησε ο υπερενενηντάχρονος σήμερα μπάρμπα Κώστας Κολυβάς, ο γνωστός σε πολλούς ως Μπερδεμπές, ένας από τους τελευταίους εν ζωή ακόμη, μαζί με το Σπύρο Βονιτσάνο, της «δρακογενιάς» της Εθνικής Αντίστασης. Η απριλιανή δικτατορία τον θυμήθηκε κι αυτόν. Επικίνδυνος για την εθνική ασφάλεια γαρ. Οπλοφορούσε κιόλας, κατά στη σύλληψή του στους Σκάρους, όπου έβοσκε τα γίδια. Τον κάλεσαν -ένας χωροφύλακας και δυο ΤΕΑτζήδες, κοντοχωριανοί του δυστυχώς- να πετάξει το τσεκουράκι που είχε στη μέση του για να κόβει κάνα κλαρί για τα ζωντανά του. Συνελήφθη στις 29 Απρίλη του 1967 και απολύθηκε από την εξορία, όπου είχε σταλθεί για «αναψυχή», με τους τελευταίους, στις 23 Ιούνη του 1970.

«Στο Λακκί της Λέρου, όπου μας πήγαν μετά τα Γιούρα (Γυάρος) κάναμε διάφορα χειροτεχνήματα: πουλάκια, κομπολόγια, πυρογραφίες κ.ά. Τα έκανα μαζί με τον Τάσο (σ.σ. εννοεί τον επίσης Αλεξανδρίτη Τάσο Μανωλίτση). Ό,τι έβλεπε ήθελε να το κάνουμε. Τα κοπίδια μας τα είχαν φτιάξει σιδεράδες της φυλακής. Τα δίναμε σε κάποιους Καλαματιανούς που ήταν κι αυτοί εξόριστοι και τα πουλούσαν μέσω συγγενών τους σε μαγαζιά τουριστικών ειδών στην Καλαμάτα, που είχε από τότε τουρισμό.

Πουλί που έχει φτιάξει ο Τάσος Μανωλίτσης στην εξορία και τον συντροφεύει στην τελευταία του κατοικία

Βγάζαμε κάποια χρήματα, ένα μέρος το δίναμε στην ομάδα συμβίωσης του στρατοπέδου. Εγώ τους έγραφα στο χωριό, ότι δεν χρειάζονταν να μου στείλνουν χρήματα, είχα. Όταν έφυγαν κάποιοι Λευκαδίτες κρατούμενοι για λόγους υγείας ή ως υπερήλικες (σ.σ. μαζί του ήταν ο Φάνης ο Λογοθέτης (Μπαλωμένος), ο Στάθης ο Καράμπαλης, ο παπά Στάθης, ο Νίκος Καρελής, ο Αντώνης Μήτσουρας κ.ά) μας έστειλε ο Καρελής ξύλο από τη Λευκάδα. Φτιάχναμε τότε καβούρια. Τα έκανα με τον Στάθη τον Καράμπαλη, τον Τάσο τον είχαν διώξει. Όταν απολύθηκα πολλά έκανα δώρο στους χωριανούς. Κάτι πουλάκια που περίσσεψαν τα έδωσα στον Α. (είχε κατάστημα τουριστικών ειδών) και τα πουλούσε. Οι πυρογραφίες δεν πουλιούνταν, μου τις έφερε πίσω, κάπου τις έχω…».