Αναμνήσεις από τον Αλέξανδρο Παπαδιαμάντη

Σαν σήμερα το 1851 γεννιέται ο μεγάλος Έλληνας λογοτέχνης Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Έργα του «Οι έμποροι των εθνών», «Η Φόνισσα», «Η γυφτοπούλα», «Δαιμόνια στο ρέμα», «Όνειρο στο κύμα» και πολλά άλλα διηγήματα.

Με την αφορμή αυτή το πιο κάτω αφιέρωμα

του Ευθύμη Παπαδημητρίου (Μέρος πρώτο)

Ο Παπαδιαμάντης! Το όνομά του και μόνο μας φέρνει πίσω στις παιδικές μας μνήμες, στο αναγνωστικό των νέων ελληνικών, που οι σκυθρωπές, κατά τ΄ άλλα, σελίδες του φωτίζονταν από το ανέσπερο φως του «Φτωχού αγίου»¹, του βοσκού που οι «Αγαρηνοί αλαλάζοντες» τον έσφαξαν -μάρτυραν αυτόν του γένους- κοντά στα μπεντένια του παλιού χωριού, του Κάστρου της Σκιάθος. Και το ανυπέρβλητο, το πνευματικό αυτό τοπίο, το καθαγιασμένο με το αίμα του «πτωχού αιπόλου», μας ξαναφέρνει στη μνήμη τη μορφή του δημιουργού του. Ο κυρ Αλέξανδρος, ο πράος άνθρωπος με τη μεγάλη χριστιανική καρδιά, την κοσμοφοβία του, την αγάπη του για τα ταπεινά πλάσματα του θεού και τους λαϊκούς ανθρώπους, με το κανελί πανωφόρι του, το μπαστούνι του, το σκληρό καπέλλο του, τη διχαλωτή κοντή γενειάδα του και τα ήμερα εταστικά μάτια, περνά ανάμεσα στα πλάσματα της φαντασίας μας και τραβά ίσια για το εικονοστάσι της καρδιάς μας να καθήσει με σταυρωμένα χέρια και με κλειστά μάτια, σαν άγιος στο τέμπλο της εκκλησιάς, ψιθυρίζοντας τα αγαπημένα του «τραγούδια του θεού»².

Κάπως έτσι σώζεται στη φαντασία των νεώτερων γενεών η ειδή του Παπαδιαμάντη. Ασκητικός, πτωχαλαζών, αμίλητος με την ακινησία βυζαντινής τοιχογραφίας. Φέτος πενήντα χρόνια από το θάνατό του³ η μνήμη μας τον ανακαλεί εντονώτερα κ΄ η ανανέωση της επαφής μας με το έργο του γίνεται πνευματική ανάγκη.

Περνούν τα χρόνια. Απ΄ όσους τον γνώρισαν λίγοι ζουν ανάμεσά μας. Οι περισσότεροι έφυγαν για τον ασφοδελόν λειμώνα, όπου απέδρα πάσα λύπη, πόνος και στεναγμός. Η ζωή προχωρεί αμείλιχτη, δεν έχει συναισθηματισμούς. Η τρελλή νεότητα της εποχής του Παπαδιαμάντη έφυγε για πάντα και μόνο μερικοί σεβάσμιοι πρεσβύτες σαν τον Μάρκο Αυγέρη, το «γιατρό» των γραμμάτων μας, βρίσκονται ακόμα -ευτυχώς!- ανάμεσά μας για να μας ανιστορήσουν την επική εκείνη εποχή για την πνευματική μας παράδοση.

Βρήκαμε το γιατρό ένα πρωί στο σπίτι του, ζωηρό, γιομάτο πνευματικές ανησυχίες και με το αιώνιο νεανικό του κέφι. Ακούγοντας το σκοπό της επίσκεψής μας -αναμνήσεις για τον Παπαδιαμάντη!- παίρνει φωτιά με το πρώτο.

Πως τον γνώρισα; Τον θυμάμαι σαν και τώρα. Ήταν στα 1905. Νεαρός τότε φοιτητής, είχα έρθει τον προηγούμενο χρόνο στην Αθήνα και η μεγαλύτερη επιθυμία μου ήταν να γνωρίσω τον Παπαδιαμάντη που τον ήξαιρα από το έργο του και από τη φωτογραφία του Νιρβάνα⁵, δημοσιευμένη στα «Παναθήναια»⁶. Ανέβηκα πολλές φορές στη Δεξαμενή⁷, αλλά δεν στάθηκα τυχερός. Ώσπου ένα σούρουπο βροχερό, με δυνατό άνεμο που ξεμάλλιαζε τις πελώριες λεύκες της Δεξαμενής, τον πέτυχα. Μπαίνοντας στο καφενείο του κυρ Γιάννη τον είδα να κάθεται στο μισοσκόταδο τυλιγμένος στο παλτό του, με το μπαστούνι ανάμεσα στα γόνατά του και το πηγούνι στηριγμένο στη λαβή του μπαστουνιού που έμοιαζε με πατερίτσα ιερατική.

-Αυτός είναι ο Παπαδιαμάντης, μου ψιθύρισαν. Έννοιωσα ένα ιερό δέος σα να έβλεπα κάτι το υπερφυσικό. Μέσα στη βροχή και τον άνεμο μου φάνηκε σαν μαύρο πουλί, διωγμένο από την καταιγίδα, που ήρθε ν΄ απαγκιάσει στο φτωχό καφενεδάκι.

Αυτή ήταν η πρώτη μου εντύπωση. Τις επόμενες μέρες με παρουσίασαν στον Παπαδιαμάντη ο Κονδυλάκης⁸ κι ο Βλαχογιάννης⁹. Με δέχτηκε με ευμένεια και καλωσύνη. Αν και πολύ νέος ήμουν γνωστός κι όλας στους φιλολογικούς κύκλους από το δράμα μου «Ανάμεσα στους ανθρώπους» που είχε παίξει στη Νέα Σκηνή ο Χριστομάνος¹⁰ εκείνη τη χρονιά. Ο Ξενόπουλος και ο Τσοκόπουλος είχαν γράψει πολύ επαινετικά για το έργο μου κι ο Παπαδιαμάντης τάχε διαβάσει.

Από τότε γίναμε φίλοι, ο πιτσιρίκος εγώ κι αυτός ο φτασμένος. Του φερόμουν με σεβασμό και πάντα σύμφωνα με την τραυματισμένη ψυχολογία του, γι΄ αυτό με συμπαθούσε και με καλούσε να τον συντροφεύω στο καφενείο της Δεξαμενής, χώρια βέβαια, από την θορυβώδη και ασεβέστατη παρέα μου, που ο Παπαδιαμάντης την έβλεπε με κάποιο δέος.

-Εκείνες τις μέρες έτυχε να γράψει στο «Άστυ»¹² ο Μαλακάσης¹³ κάτι εντυπώσεις του ποιητικές από μιά εκδρομή του στο παλάτι της δούκισσας της Πλακεντίας¹⁴ στην Πεντέλη. Ο Παπαδιαμάντης, που τον αγαπούσε πολύ και ήθελε πάντα να τον προβάλλει, με ρώτησε το πρωί καθώς πήγα να τον καλημερίσω στο καφενείο.

-Διάβασες το χρονογράφημα του Μίλτου στο «Άστυ»;

Δεν το είχα διαβάσει. Μούδωσε την εφημερίδα κ΄ εγώ άρχισα να το διαβάζω. Όταν τελείωσα με ρώτησε:

-Ε, δεν είναι έκτακτο;

Δεν μου είχε πολυαρέσει, ιδίως γιατί άρχιζε με κάτι αφόρητες γενικές. Από σεβασμό συμφώνησα μαζί του.

-Ωραίο είναι!

-Εκείνη τη στιγμή φάνηκε ο Βάρναλης. Με τον Παπαδιαμάντη δεν είχε προσωπική γνωριμία, ούτε ταίριαζαν τα χνώτα τους.

-Τι διαβάζεις; με ρώτησε.

Τούδωσα το «Άστυ» τρέμοντας ότι θα πει οπωσδήποτε κάτι πειραχτικό. Και πραγματικά, αφού διάβασε στις πρώτες γραμμές τις απανωτές γενικές, αγανάχτησε!

-Γκέον, γκέον, γκέον! έκανε κοροϊδευτικά, μου πέταξε την εφημερίδα και απομακρύνθηκε. Έπρεπε νάβλεπες εκείνη τη στιγμή τον Παπαδιαμάντη! Πρώτη και τελευταία φορά τον είδα έτσι οργισμένο.

-Ποιός είναι αυτός; με ρώτησε τρέμοντας.

-Γνωστός μου… ψέλισα …ποιητής!

Ο Παπαδιαμάντης σηκώθηκε όρθιος και φώναξε!

-Ορίστε φίλε μου νέοι!… Τι ασέβεια!… Και απομακρύνθηκε αγαναχτησμένος.

Αργότερα, βέβαια γνωρίστηκε με τον Βάρναλη και τον είχε δεχτεί κοντά του καθώς και τους άλλους «οργισμένους νέους», που όμως μπροστά στον Παπαδιαμάντη γίνονταν αμίλητα πρόβατα. Τόσο σεβασμό ενέπνεε η παρουσία του, ώστε κι αυτή η αδίσταχτη μποεμαρία της Δεξαμενής, που δε λογάριαζε τίποτε και θορυβούσε ως τα ξημερώματα, λούφαζε και τον άκουγε με θρησκευτική προσήλωση, τόσο αυτόν, όσο και τους φίλους του και συμπότες του ανθρώπους του λαού που κάθονταν στο τραπέζι του – ένα σοβατζή και μερικούς πηγαδάδες, καταπληκτικούς λαϊκούς τύπους με μεγάλη καρδιά και αφηγηματικό ταλέντο ανυπέρβλητο.

(Πηγή: Περ. Επιθεώρηση Τέχνης, Ιαν.-Φεβρ. 1961, αρ. τεύχους 73-74.)

(Συνεχίζεται)
_____________________________________
¹ Τίτλος διηγήματος που έγραψε ο Παπαδιαμάντης το 1891. (Δες εδώ).
² Τίτλος διηγήματος που έγραψε ο Παπαδιαμάντης το 1912. (Δες εδώ).
³ Το άρθρο γράφτηκε το 1961 στο περ. Επιθεώρηση Τέχνης, Ιαν.-Φεβρ. 1961, αρ. τεύχους 73-74.
⁴ Ο Αυγέρης, γιος φαρμακοποιού στην Καρίτσα της Ηπείρου, γεννήθηκε στις 14/2/1884. Μετά τις γυμνασιακές σπουδές του στη φημισμένη Ζωσιμαία Σχολή, έρχεται το 1901 στην Αθήνα και εισάγεται στην Ιατρική Σχολή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου. Αμέσως μετά την αποφοίτησή του, το 1907, εργάζεται στην Πολυκλινική και παράλληλα σε ιδιωτική κλινική. Στη διάρκεια των πολέμων (1912 – 1922) υπηρέτησε ως έφεδρος γιατρός. Ο «γιατρός», όπως τον αποκαλούσαν μέχρι τέλους οι σύντροφοι και φίλοι του, από νέος «θεράπευε» και τα Γράμματα. Ο Μάρκος Αυγέρης «ζυμωμένος» θεωρητικά από πολύ νωρίς με τις μαρξιστικές ιδέες, «γιγάντωσε» τη μαρξιστική του συνείδηση με τη στρατολόγησή του -από τον Κώστα Καραγιώργη- πρώτα στο ΕΑΜ, του οποίου διατέλεσε Γενικός Γραμματέας μετά την «έξοδο» του Νίκου Καρβούνη στο Βουνό, και μετά στο ΚΚΕ. Στο ΚΚΕ εντάχθηκε το 1944 (σύμφωνα με μαρτυρία της Έλλης Αλεξίου), στο οποίο παρέμεινε πιστός μέχρι το θάνατό του. (Δες εδώ).
⁵ Με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο Παύλος Νιρβάνας είναι γνωστός ο Έλληνας λογοτέχνης Πέτρος Κ. Αποστολίδης. Εξέδωσε πολλές ποιητικές συλλογές και δημοσίευσε πολλά χρονογραφήματα σε εφημερίδες. (Δες εδώ).
⁶ Ήταν ένα από τα πρώτα περιοδικά καλλιτεχνικού περιεχομένου που κυκλοφόρησαν στην Ελλάδα, και συγκεκριμένα στην Αθήνα. Ήταν δεκαπενθήμερο λογοτεχνικό εικονογραφημένο περιοδικό, το οποίο εκδιδόταν υπό την ιδιοκτησία και τη συντακτική διεύθυνση του Κίμωνα Μιχαηλίδη από τον Οκτώβριο του 1900 μέχρι το 1915. (Δες εδώ).
⁷ Καφενείο στην πλατεία Δεξαμενής στο Κολωνάκι. Εκεί, στην όμορφη γωνιά της Αθήνας, είχε φτιάξει το πρώτο καφενεδάκι της Δεξαμενής ο κυρ Γιάννης, ο οποίος είχε πελάτες λογίους. Μεταξύ αυτών και ο Βάρναλης, που το περιέγραψε πολλές φορές στα γραφόμενά του. Ήταν μια παράγκα και τον χειμώνα ο αέρας έμπαινε από τις χαραμάδες και τους θέριζε. Ακριβώς δίπλα στα τζάκι υπήρχε ένα σιδερένιο στρογγυλό τραπέζι με πολλά βιβλία πάνω. Ήταν το τραπέζι των ανθρώπων του πνεύματος των αρχών του περασμένου αιώνα. Εκεί μελετούσαν, αντάλλασσαν απόψεις και προετοιμάζονταν για τις εξετάσεις του διπλώματός τους. Στην παρέα των διανοουμένων που σύχναζαν στο καφενεδάκι του κυρ Γιάννη ήταν ακόμη ο Κονδυλάκης, που υπήρξε και πρώτος πρόεδρος της Ένωσης Συντακτών το 1914, ο Σουρής, ο Καζαντζάκης και βέβαια ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης. Ειδικά ο κοσμοκαλόγερος, όπως τον αποκαλούσαν χαρακτηριστικά, ήταν σχεδόν κάθε μέρα στην παράγκα της Δεξαμενής από το 1906 έως το 1908, ενώ εκεί τραβήχτηκε η πρώτη φωτογραφία του -έπειτα από πολλές αντιρρήσεις του συγγραφέα- από τον Παύλο Νιρβάνα. (Δες εδώ).
⁸ Έλληνας λογοτέχνης, διηγηματογράφος, δημοσιογράφος και χρονογράφος. (Δες εδώ).
⁹ Έλληνας ιστοριοδίφης και συγγραφέας. (Δες εδώ).
¹⁰ Έλληνας θεατρικός συγγραφέας, μυθιστοριογράφος και ποιητής καθώς και ο ιδρυτής της Νέας Σκηνής. (Δες εδώ).
¹¹ Γεννήθηκε στον Πύργο (Μπουργκάς) της Βουλγαρίας το 1884. Τελείωσε το σχολείο στη Φιλιππούπολη και έπειτα ήρθε στην Αθήνα για να σπουδάσει Φιλολογία. Το 1908 πήρε το πτυχίο του και άρχισε να εργάζεται στην εκπαίδευση. Διετέλεσε για πολλά χρόνια καθηγητής μέσης εκπαίδευσης, ενώ εργάστηκε για βιοποριστικούς λόγους και ως δημοσιογράφος. Πέθανε στις 16 Δεκέμβρη 1974. Ο Βάρναλης υπήρξε κομμουνιστής με διαρκή προσφορά και συμμετοχή στους αγώνες της εργατικής τάξης. Το 1935 για τη δράση του εξορίστηκε στον Αϊ-Στράτη και στη Μυτιλήνη. (Δες εδώ).
¹² Εβδομαδιαία κυριακάτικη σατυρική Αθηναϊκή εφημερίδα. (Δες εδώ).
¹³ Ποιητής, ασχολήθηκε επίσης με τη μετάφραση και την πεζογραφία. (Δες εδώ).
¹⁴ Η Σοφί ντε Μαρμπουά Λεμπρέν, Δούκισσα της Πλακεντίας, υπήρξε φιλελληνίδα Αμερικανογαλλίδα, κόρη Γάλλου διπλωμάτη και σύζυγος του Δούκα της Πλακεντίας. Πέρασε αρκετά χρόνια της ζωής της στο Ναύπλιο, την Αθήνα, αλλά και την Πεντέλη. (Δες εδώ).