Γυάρος: Ένας τόπος εξορίας και φυλάκισης δεκάδων λευκαδιτών λαϊκών αγωνιστών

Τρεις αδημοσίευτες φωτογραφίες από το αρχείο του λευκαδίτη φύλακα Παύλου Γερ. Μελά

Η Γυάρος άνοιξε ως τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου, στα μέσα του 1947 και σταμάτησε ως τέτοιος στα τέλη του 1953. Ξανάνοιξε από την κυβέρνηση Συναγερμού στα μέσα του 1955 και έκλεισε, τυπικά, το 1958. Η στρατιωτικοφασιστική δικτατορία ξαναχρησιμοποίησε το ξερονήσι ως τόπο φυλακής και εξορίας από το 1967 ως το 1968 και από το τέλος του 1973 από τη χούντα του Ιωαννίδη ως τη μεταπολίτευση. Στο κάτεργο αυτό εξορίστηκαν και βασανίστηκαν χιλιάδες λαϊκοί αγωνιστές. Μόνο την πρώτη περίοδο έφτασαν τους 10.000 περίπου. Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης είχαν δημιουργηθεί σε πέντε όρμους του νησιού. Στον πρώτο όρμο, το 1950 βρισκόταν 5.500 κρατούμενοι, στον δεύτερο 1.500, στον τρίτο 990, στον τέταρτο 2.000 και στον πέμπτο 300 κρατούμενοι.

«Τον Ιούλιον του 1947 το Γεν. Επιτελείον Στρατού ηξίωσεν επιτακτικώς την εκκένωσιν των φυλακών δι΄ άς υφίστατο κίνδυνος απελευθερώσεως των εν αυταίς κρατουμένων κομμουνιστών και εντεύθεν ενισχύσεως των δυνάμεων των κομμουνιστοσυμμοριτών (…) ανέκυψεν ως εκ τούτου πρόβλημα οξύ και δύσκολον περί την μεταγωγήν των κρατουμένων εις μέρος ασφαλές και μη εκτεθιμένον εις κίνδυνον επιδρομής των αναρχικών (…) η περί ής ο λόγος νήσος είναι ορεινή, δύσβατος, άγονος, άδενδρος, άνυδρος (…) η εν αυτή δε διαμονή εθεωρείτο και ήτο πράγματι αληθινόν κολαστήριον». (Από έκθεση του εφέτου Ι. Μπιζίμη, 21 Αυγούστου 1953).

Οι τρεις πρώτες κατά σειρά αδημοσίευτες φωτογραφίες μας παραχωρήθηκαν από τον κ. Μάκη Μελά, τον οποίο και ευχαριστούμε. Είναι από το αρχείο του πατέρα του Παύλου Γερ. Μελά, ο οποίος υπηρέτησε ως φύλακας στα μέσα της δεκαετίας του 1950 στη Γυάρο, μετά τη μετάθεσή του από τις φυλακές Λευκάδας στις εκεί φυλακές. Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί από τους φύλακες έφτασαν στο νησί με δυσμενή μετάθεση, ενώ εδώ μετατέθηκε και η φρουρά της Βουλής με την επιβολή του χουντικού πραξικοπήματος, σύμφωνα με το site mixanitouxronou.gr, επειδή προφανώς κρίθηκε ότι δεν ήταν άξιοι να υπηρετήσουν το καθεστώς της 21ης Απριλίου.

Δεκάδες ήταν οι Λευκαδίτες αγωνιστές που πέρασαν από το κολαστήρι της Γυάρου (Γιούρα), τόσο την πρώτη περίοδο της λειτουργίας του (1947-1953) όσο και την τελευταία, κατά τη διάρκεια της επτάχρονης δικτατορίας των συνταγματαρχών. Φωτογραφίες από την πρώτη περίοδο λειτουργίας των φυλακών και του στρατοπέδου έχουν δημοσιευτεί στο Λεύκωμα «Ήρωες και Μάρτυρες της Λευκάδας» του Πανταζή Ν. Παπαδάτου (εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 1982), χωρίς όμως να αναφέρονται τα ονόματα των περισσοτέρων κρατουμένων.

Πάσχα 1950. Λευκαδίτες στη Γυάρο. Διακρίνονται: Όρθιοι από αριστερά στην πίσω σειρά: 1. Χριστόφορος Κούρτης, 2. Σταμάτης Κακλαμάνης, 3. Νίκος Βανδώρος, 4. Φώντας Χαλικιάς, 5. Λευτέρης Γλένης, 6. Ανδρέας Παπαδόπουλος, 7. Αντώνης Καραμποΐκης, 8. Θεοδόσης Γεωργάκης (παπά Μπακατσέλος), 9. Παπά Στάθης Κτενάς, 10. Χρήστος Φραγκούλης, 11. Πέτρος Λάζαρης, 12. Νίκος Σταματέλος, 13. Πάνος Μεσσήνης, 14. Πάνος Κωσταράκης, 15. Κώστας Μουσούρης, 16. Γιάννης Χαλκιόπουλος, 17. Ορέστης Βαγενάς. Μεσαία και μπροστινή σειρά: Πανταζής Ασπρογέρακας, Μήτσος Σκληρός, Κώστας Σκληρός, Ανδρέας Θάνος, Σπύρος Φραγκούλης, Αποστόλης Μιχαλάτος, Στάθης Καράμπαλης, Σπυραντώνης Αραβανής, Πολυχρόνης Σγουρόπουλος, Χριστογιάννης Γεωργάκης, Μήτσος Χαλικιάς (Τζίμης), Τριαντάφυλλος Λογοθέτης, Διονύσης Σκληρός, Μήτσος Λογοθέτης, Πανταζής Κοντογεώργης, Νίκος Κατωπόδης, Γεράσιμος Φραγκούλης, Λουκάς Αργυρός, Αρίσταρχος Θερμός (ή Λογοθέτης).

Γυάρος, Πρωτοχρονιά 1951

Γυάρος, Πάσχα 1950. Λευκαδίτες κρατούμενοι αγωνιστές με λευκαδίτικες ενδυμασίες

Το άνυδρο νησί της Γυάρου είναι ένας βράχος με ελάχιστη βλάστηση και μήκος ακτών 33 χιλιόμετρα. Αποκαλούνταν δικαίως «Νταχάου της Μεσογείου», ίσως και λόγω του γεγονότος ότι η αρχιτεκτονική των χώρων της φυλακής θυμίζει τις εγκαταστάσεις των ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. Αξίζει να αναφερθεί ότι είχε χρησιμοποιηθεί από τα Ρωμαϊκά ακόμη χρόνια ως τόπος εξορίας επωνύμων. Επί Τιβερίου εξορίζεται ο Γάιος Σιλανός, ανθύπατος της Ασίας και ο Βίμπιος Σέρενος ανθύπατος της Εκτός Ισπανίας. Επί Γαΐου Καλλιγούλα, ο Φλάκκος Αουίλλιος, επίτροπος Αλεξανδρείας Αιγύπτου, ενώ επί Νέρωνα εξορίζεται ο στωικός φιλόσοφος Μουσώνιος Ρούφος.

Σχεδιάγραμμα της περιοχής με τους πέντε όρμους και τα κτίρια

Το κτίριο των φυλακών της Γυάρου καθώς και όλων των κτιρίων, εγκαταστάσεων και κατασκευών που βρίσκονται στις περιοχές των πέντε όρμων έχει χαρακτηριστεί με υπουργική απόφαση του 2001 ως διατηρητέο μνημείο (ΦΕΚ 772 Δ, 19 Σεπτ. 2001), ενώ ολόκληρο το νησί είχε χαρακτηριστεί με απόφαση του υπ. Πολιτισμού το Δεκέμβρη του 2001 ιστορικός τόπος (ΦΕΚ 1680 Β, 17 Δεκ. 2001), αλλά στο μεταξύ έχουν γίνει αρκετές απόπειρες να αποχαρακτηριστεί το νησί από Ιστορικός Τόπος και να αποδοθούν σε αυτό διάφορες εμπορικές χρήσεις (από «αιολικό πάρκο» έως «υδάτινο πάρκο», δήθεν για την προστασία της φώκιας).

Ο πρώτος όρμος στον καιρό της πλήρους λειτουργίας της φυλακής (φωτογραφία από το Αρχείο του ΚΚΕ)

Αφορμή για την ανάρτηση αυτή μας έδωσε η επίσκεψη, την Κυριακή 3 Σεπτέμβρη, μιας αντιπροσωπείας του ΚΚΕ στη Γυάρο. Στην αντιπροσωπεία της ΚΕ του ΚΚΕ επικεφαλής ήταν ο Κώστας Παρασκευάς, μέλος του ΠΓ της ΚΕ, ενώ παρόντες ήταν επίσης ο Δημήτρης Γόντικας, μέλος της ΚΕ, και η Διαμάντω Μανωλάκου, μέλος της ΚΕ και βουλευτής του ΚΚΕ.

Στα κελιά της φυλακής στον 4ο όρμο

Εκείνο που διαπιστώθηκε, σύμφωνα με το 902.gr, είναι ότι η κατάσταση στο νησί παραμένει ίδια, όπως περιγράφεται το 1953 στην έκθεση του εφέτη Ι. Μπιζίμη: «Δύσβατος, άγονος, άδενδρος, άνυδρος», ενώ σ΄ αυτά προστίθεται τώρα και η πλήρη εγκατάλειψη. Παρότι στο κείμενο της Ειδικής Επιτροπής που παρουσιάστηκε το 2002, προβλέπονταν: Η δημιουργία της αναγκαίας υποδομής για την πρόσβαση των επισκεπτών – προσκυνητών, καθαρισμός του νησιού από τα βλήματα, εντός του 2002 (για μια περίοδο η Γυάρος είχε δοθεί στο υπουργείο Άμυνας και είχε μετατραπεί σε πεδίο βολής το βόρειο τμήμα της), ανάδειξη όλων των περιόδων κατά τις οποίες λειτούργησε η Γυάρος ως στρατόπεδο φυλακής, δημιουργία ενός δικτύου διαδρομών «μνήμης» σε όλο το χώρο των στρατοπέδων με τη χάραξη μιας διαδρομής, στην οποία θα βρίσκει ο προσκυνητής μικρής κλίμακας πυρήνες μνημειακού ή λειτουργικού χαρακτήρα, αποκατάσταση του κτιρίου των φυλακών, που αναδεικνύεται ως κεντρικό μνημείο, καθώς και των άλλων σημαντικών κτιρίων και του νεκροταφείου των κρατουμένων και διαμόρφωση μουσείου εντός του χώρου των φυλακών και συνεδριακού κέντρου στα υφιστάμενα κτίρια.

Η αντιπροσωπεία του KKE στον 1ο όρμο, διακρίνεται πίσω η «Συκιά» του Γλάστρα

Έχει αρχίσει εντωμεταξύ να βουλιάζει στη θάλασσα και η υποτυπώδης μικρή προβλήτα που υπήρχε στον 4ο όρμο, γεγονός που τείνει να απαγορεύσει κάθε πρόσβαση στο νησί, πόσο μάλλον να γίνει αυτό επισκέψιμο. Η άμεση κατασκευή νέας προβλήτας αναδεικνύεται σε υπ΄ αριθμόν 1 αίτημα.

Στη βόρεια πλευρά της φυλακής

Η περιοδεία της αντιπροσωπείας της ΚΕ του ΚΚΕ ξεκίνησε από τον 1ο όρμο, χώρο συγκέντρωσης τότε περισσοτέρων των 5.000 κρατουμένων. Σήμερα χρησιμοποιείται παράνομα κατά κύριο λόγο ως βοσκότοπος (παρότι υπάρχει διοικητική πράξη αποβολής για συγκεκριμένο κτηνοτρόφο από τη Σύρα). Από τις παλιές εγκαταστάσεις έχουν μείνει σωροί από πέτρες, που άλλοτε ήταν οι βάσεις των σκηνών των κρατουμένων. Όρθια παραμένει η Συκιά, το σύμβολο των βασανιστηρίων που ασκούσε ο διοικητής του όρμου, ο περιβόητος Γλάστρας. Η πρόσβαση στο νεκροταφείο των κρατουμένων είναι σχεδόν αδύνατη, καθώς έχει κλείσει και το υποτυπώδες μονοπάτι που οδηγούσε εκεί.

Στον 1ο όρμο

Στον 2ο και 3ο όρμο επικρατεί επίσης ρημαδιό, ενώ στον 4ο όρμο, που ορθώνεται η μεγάλη φυλακή, παραμένουν επίσης όρθια τα περιβλήματα από ορισμένα κτίρια (το νοσοκομείο, η αποθήκη και το ηλεκτρικό εργοστάσιο), το εσωτερικό των οποίων καλύπτεται από τόνους κοπριάς και δεκάδων ψόφιων αιγοπροβάτων.

(Φωτογραφικό άλμπουμ με 17 φωτογραφίες)

(Με πληροφορίες από:
Εφημερίδα «Ριζοσπάστης», 902.gr, Βικιπαίδεια, Βιβλίο «Ήρωες και Μάρτυρες της Λευκάδας» του Πανταζή Ν. Παπαδάτου, Φωτογραφικό αρχείο Μάκη Μελά, Αρχείο Τάσου Μανωλίτση).