Βασίλης Κανέλλος: Ένας λαϊκός αγωνιστής και ένας σπουδαίος αφανής ποιητής
Βασίλης Κανέλλος. Τον βρήκαμε να αναφέρεται σε δυο γραμμές σε τοπική εφημερίδα του 1933, η οποία έγραφε: «Το Εφετείον Πατρών ηθώωσε τους επί Κομμουνισμώ δικασθέντας συμπολίτες μας κ.κ. Ζαβιτσάνον και Κανέλλον».
Ο πρώτος, ο Ζαβιτσάνος, ήταν ο πρωτοπόρος λευκαδίτης κομμουνιστής Στάθης Ζαβιτσάνος, ο θρυλικός Σταθιός. Για τον δεύτερο, τον Κανέλλο, πέρα από κάποια ακούσματα ότι ήταν κι αυτός από τους πρωτοπόρους του λαϊκού κινήματος στο νησί μας, τη Λευκάδα, με καταγωγή από την Εγκλουβή, δεν γνωρίζαμε τίποτε άλλο. Ως προς τη δίκη στο Εφετείο Πατρών αυτή είχε να κάνει με το Ιδιώνυμο του Βενιζέλου, τον περιβόητο Νόμο 4229/25-7-1929 «Περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών».
Ευκαιρία να το ψάξουμε. Μας βοήθησε τα μάλα ο συγχωριανός του Χρήστος Κ., τον οποίο και ευχαριστούμε. Αυτός ήταν που έθεσε στη διάθεσή μας και το αρχείο της εφημερίδας «ΕΓΚΛΟΥΒΗ», με ένα αφιέρωμα του Γιώργου Π. Κοντογιώργη στον Βασίλη Κανέλλο, το οποίο δημοσιεύτηκε το καλοκαίρι του 1985.
Έτσι λοιπόν μάθαμε ότι ο Βασίλης Κανέλλος συμπορεύτηκε σταθερά και με ανιδιοτέλεια σε όλη του τη ζωή στους αγώνες του λαϊκού κινήματος. Πλήρωσε για τη στάση του αυτή. Μπορεί το 1933 να αθωώθηκε στο Εφετείο των Πατρών, αλλά δυο χρόνια αργότερα, το 1935, θα βρεθεί με το Ιδιώνυμο συνεξόριστος του Βάρναλη και του Γληνού στον Αη Στράτη.
Την κατοχή θα την περάσει στη Θεσσαλονίκη, όπου συμμετέχει στην πρώτη γραμμή σε όλους τους αγώνες του λαϊκού κινήματος. Μετά την Βάρκιζα, όταν άλλοι έκοβαν πέρα, θα βρεθεί και πάλι στην πρώτη γραμμή. Θα συλληφθεί πολλές φορές, ενώ σε μια από τις συλλήψεις αυτές θα πυροβοληθεί από ταγματασφαλίτες μέσα στο κρατητήριο. Μόλις βγήκε από το Νοσοκομείο θα ακολουθήσει το δρόμο της εξορίας, στο Μούδρο της Λήμνου. Θα αποφυλακιστεί προσωρινά με τα μέτρα Σοφούλη για αποσυμφόρηση των φυλακών, αλλά λίγο αργότερα θα βρεθεί στο κολαστήρι της Μακρονήσου, στον ίδιο κλωβό με τον Γιάννη Ρίτσο, όπου και θα παραμείνει μέχρι τη διάλυση του στρατοπέδου.
Εκείνο πάλι που παντελώς αγνοούσαμε ήταν ότι ο Βασίλης Κανέλλος ήταν ένας εξαιρετικός ποιητής, για τον οποίο έτρεφαν μεγάλη εκτίμηση οι ομότεχνοί του και στρατευμένοι στο χώρο της Αριστεράς ποιητές και λογοτέχνες. Ποιήματά του είχαν δημοσιευτεί σε λογοτεχνικά περιοδικά της εποχής, ενώ λόγω των συνεχών διώξεων ελάχιστα ήταν αυτά που διασώθηκαν, Περιττό να αναφέρουμε ότι δεν κυκλοφόρησαν ποτέ σαν ολοκληρωμένη ποιητική συλλογή. Τελικά πολλά είναι αυτά που ακόμη δεν γνωρίζουμε που θα πρέπει να μάθουμε γι΄ αυτό τον τόπο και τους ανθρώπους του…
Του Γιώργου Π. Κοντογιώργη
Ο Βασίλης Κανέλλος του Σπυραντώνη και της Λόπης γεννήθηκε στην Εγκλουβή το 1900. Το σπίτι του ήταν από τα καλά νοικοκυριά του χωριού κι η μάνα του, η Πηλελόπη, από το Βαντωρέικο, αρχοντόσπιτο της εποχής. Ο Βασίλης έμεινε στο χωριό ως τα 17 του χρόνια, που η οικογένειά του ξέκανε την περιουσία της στο χωριό και μετακόμισε στη Χώρα.
Στα παιδικά του χρόνια ο Βασίλης διακρίνονταν για τρία πράγματα: Εργατικότητα, καλοσύνη και επιδεξιότητα στο χορό, φαινόμενο παιδιού χορευτή στους συνηθισμένους ελληνικούς ανδρικούς χορούς. Όπως και νάναι όμως ούτε μπορούσε να σκεφθεί κανείς πως αυτό το χωριατόπουλο έκρυβε μέσα του τόση διανοητική δύναμη, τέτοια ακεραιότητα χαρακτήρα, τόση αγωνιστικότητα και προπαντός ένα μεγάλο καλλιτεχνικό ταλέντο.
Για πολύ αργότερα υπάρχουν ωστόσο και αντίθετες διαπιστώσεις. Π.χ. δεν πρόλαβαν καλά – καλά να γνωριστούν με το Βάρναλη και τον αποκαλούσε πραγματικό ποιητή και εξαίρετο άνθρωπο. Είχα διαβάσει γράμματα του Βάρναλη στο Βασίλη που δυστυχώς δεν διασώθηκαν. Τα φάγανε οι πολιτικές περιπέτειες και οι διωγμοί του Βασίλη. Επίσης ο Γιώργος Κοτζιούλας με την πρώτη και λιγοστή γνωριμία που κάμανε μιλούσε για ένα Βασίλη, λεπτή φύση, καλλιεργημένο άνθρωπο και μεγάλο ποιητικό ταλέντο.
Ο Βασίλης λοιπόν, στα 17 του χρόνια έφυγε από το χωριό και ξεχάστηκε, ώσπου ξαναγύρισε εικοσιεφτάρης και άρρωστος που είχε ανάγκη από το σωτήριο βουνίσιο αέρα του χωριού. Η ευαισθησία και η καλλιτεχνικότητά του τώρα είναι ποίηση.
Ο φιλομαθής Βασίλης είναι ένας πολύ μορφωμένος αυτοδίδαχτος. Κάποιος που με βρήκε να γράφω τούτο το σημείωμα βιάστηκε να μου τονίσει να υπογραμμίσω ιδιαίτερα τη μόρφωση και το χαρακτήρα του όπως και τη μεγάλη του αξιοπρέπεια.
Εκείνο τον καιρό στην απλοϊκότητα ο Βασίλης αντέτασσε μια φιλοσοφία με καθαρές γνώμες, ιδεαλιστική, ματεριαλιστική και τα δύο μπερδεμένα. Στο χωριό τάχτηκε με τις προοδευτικές ιδέες, προσχώρησε στο λαϊκό κίνημα και πρόσφερε την πίστη και την σταθερότητα, τη μεγάλη του τόλμη, μα και το ταλέντο του. Από τότε αρχίζουν και οι διωγμοί του, συλλήψεις και καταδίκες. Ο προοδευτικός δικηγόρος Βασίλης Φίλιππας (από την οικογένεια με το εμπορικό όχι ο Τάμπανος) δημοσίευσε μια χαρακτηριστική σάτιρα για το Βασίλη, που η πρώτη στροφή έλεγε:
Βασίλης Κανέλλος
αρχή δίχως τέλος.
Ατέλειωτη περιπέτεια
που σε μαρξιστικά
οφείλεται αίτια.
Η ποίηση ωστόσο ήταν η πραγματική ζωή του Βασίλη. Δεν σταμάτησε ποτέ να γράφει ποιήματα αλλά και δεν φρόντισε ποτέ κάπου να δημοσιευθούν, να μαζευτούν σε συλλογές. Δεν πρόκειται για ιδιοτροπία, αλλά από τη μια η υπέρμετρη μετριοφροσύνη του κι από την άλλη οι περιπέτειές του δεν του επέτρεψαν να τα δημοσιεύσει. Πάντα εννοείται αυτοδύναμα γιατί αποκλείεται να δεχθεί προσφορά από δεύτερο πρόσωπο. Η ολιγάρκεια και η αυτάρκεια στον Βασίλη είναι έννοιες απόλυτες. Για την ποίηση μαζί και τη δική του, θεωρεί πως το φιλοσοφικό της βάθρο πρέπει νάναι η ζωή του δουλευτή, του ξωμάχου, η συμμετοχή στους λαϊκούς αγώνες και ο απόλυτος σεβασμός στο λαό.
Τρέφει απέραντη αγάπη στους ποιητές, μα τους βλέπει και με αυστηρό κριτήριο. Κανένας άλλος όσο αυτός δεν διάβασε και δεν μελέτησε την νεοελληνική ποίηση και ό,τι ξένο έχει μεταφραστεί στα ελληνικά, γιατί δεν ξέρει ξένες γλώσσες. Ό,τι καλό έχει η νεοελληνική ποίηση ο Βασίλης το έχει απομνημονεύσει. Δεν υπάρχει καλύτερη και πιο ελεγμένη ανθολογία απ΄ αυτή που έχει στο κεφάλι του. Πιο δίκαιος κριτής δεν υπάρχει, όμως δεν υπάρχει και πιο περιφρονητικός για τους στιχοπλόκους.
Κάποια χρονιά, το 1935, την πέρασε στον Αη Στράτη κι είχε συνεξόριστους στελέχη του λαϊκού αγώνα που τον αγάπησαν και δεν τον ξέχασαν ποτέ, όπως δεν τους ξέχασε κι εκείνος, κι είναι τα πρότυπα των αντίστοιχων ποιημάτων του. Μερικούς μήνες εκείνης της εξορίας τους πέρασε με το Γληνό και τον Βάρναλη.
Την κατοχή την πέρασε στην Θεσσαλονίκη κι οι αγωνιστές θυμούνται έναν που σ΄ όλες τις λαϊκές εκδηλώσεις, τις κινητοποιήσεις και τις διαδηλώσεις ήταν πάντα πρώτος μπροστά-μπροστά και μόλη την ψυχή του διαδήλωνε την έχθρα του στην κατοχή. Μέχρι επικίνδυνη παρεξήγηση έφθασε εκείνο το πρωτείο, το μόνο που διεκδίκησε στη ζωή του ο Βασίλης. Απίστευτη και αφειδώλευτη αυτοθυσία. Περιορίζομαι σ΄ αυτά τα λίγα από την πλούτο των μαρτυριών που κατέχω γιατί διαφορετικά θα προσκρούσω στις ροπές του Βασίλη προς την αφάνεια.
Με τη Βάρκιζα, που άλλοι εκδήλωσαν κάμψη, η παρουσία του Βασίλη γίνεται πιο έντονη. Δεν λείπει από καμιά εκδήλωση και ξαναπαίρνει τη θέση του πρώτου. Τον πιάσανε πολλές φορές και τον πυροβόλησαν μέσα στο κρατητήριο σαν απάντηση στο ποίημα που δημοσίευσε, όπως υποσημειώνεται και στο ίδιο το ποίημα. Όταν βγήκε από το Νοσοκομείο τον ξανάπιασαν αμέσως και τον εξόρισαν στη Λήμνο, στο Μούδρο απ΄ όπου απολύθηκε με τη λεγόμενη αποσυμφόρηση του Σοφούλη.
Δεν πρόλαβε να γυρίσει στην Αθήνα και τον ξανάπιασαν και τον εξόρισαν στον Αη-Στράτη. Από κει τον μεταφέρανε στην Μακρόνησο, όπου έμεινε ως τη διάλυσή της. Είναι γνωστοί πολλοί επώνυμοι ήρωες της Μακρόνησος. Εδώ είναι ένας ακόμα, αλλά από τους αφανείς. Ούτε ήταν δυνατό έστω και να διανοηθεί ο Βασίλης, οποιαδήποτε υποχώρηση. Όλοι οι πραγματικοί αγωνιστές αγαπάνε τον Βασίλη και μιλάνε με λόγια αγάπης και σεβασμού και το τονίζουμε αυτό γιατί υπάρχουν κι άλλοι που δεν συμπαθούν και τόσο τον ανυποχώρητο Βασίλη.
Ελεύθερος πια στην ερημιά της μεγαλούπολης στην Αθήνα, περνάει ένα στάδιο αφάνταστων στερήσεων. Οι στερήσεις διαδέχτηκαν τα μαρτύρια της Μακρονήσου. Είναι η περίοδος που όπως λέγει ο ίδιος χαλαστήκανε πολλές συγγένειες. Βρίσκεται στην ουσία σε φυλακή χωρίς σίδερα. Τώρα δεν τον έχουν γραμμένο σε κατάλογο, δεν του κάνουν προσκλητήριο, δεν δίνει παρόν, μα δεν έχει έστω και το νεροζούμι του κρατούμενου και το πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων φρουρεί το καθεστώς από το ψωμί του Βασίλη. Για να γυρίσει στην ανθελονοσιακή υπηρεσία όπου είχε δουλέψει, ούτε λόγος, χρειάζεται εθνικόφρονη έγκριση. Μπορεί και νάχε διαλυθεί η υπηρεσία.
Είναι άνθρωπος με άπειρη αγαθότητα μα και με αφάνταστη αντοχή και αντιμετωπίζει νικηφόρα κι αυτή τη φάση της σκληρής του ζωής.
Στη Μακρόνησο έγραψε πολλά ποιήματα. Έζησε στον ίδιο κλωβό με τον Ρίτσο, που τρέφει μεγάλη εκτίμηση και τον θεωρεί τον πιο αφοσιωμένο στους λαϊκούς αγώνες λογοτέχνη και ποιητή. Δεν έχει μεγάλη εκτίμηση στους Έλληνες νομπελίστες.
Λίγα ποιήματα του Βασίλη δημοσιεύτηκαν κατά καιρούς σε διάφορα περιοδικά και τίποτ΄ άλλο. Τα περιοδικά, όπως τα αναφέρει ο ίδιος ήταν η «Πνευματική Πορεία», τα «Ελληνικά Γράμματα» και ο «Λογοτέχνης» που ήταν και το πιο μακρόβιο. Επειδή δεν δημοσιεύθηκαν πολλά ποιήματά του και μεσολάβησε και μακρόχρονη περίοδος ανωμαλίας, που ήταν απαγορευμένος και ο ίδιος ο ποιητής κι όχι μόνο τα ποιήματά του είναι άγνωστος στο κοινό.
Τα ποιήματα, που παρατίθενται εδώ, ύστερα από πολλή προσπάθεια τα πρόσφερε στην εφημερίδα για να τα χρησιμοποιήσει όπως θέλει. «Η βιολέτα» είναι από τις παλιές του συνθέσεις, όπως και το «Ξερό Χορτάρι». Είναι από τα πρωτόλειά του. Η «Νεκρολογία» γράφτηκε στο θάνατο του φίλου του, του ποιητή Γιώργου Κοτζιούλα.
Επαναλαμβάνουμε ότι ο Βασίλης Κανέλλος είναι αυτοδίδαχτος άνθρωπος, αλλά σπουδασμένος ποιητής. Σπάνια περίπτωση μελετητή και ευσυνείδητου κριτή, σπάνια ικανότητα επιλογής, μύστης της ποίησης, αγαπημένος των Μουσών και κυνηγημένος από τους ανθρώπους, που και μόνο που εχθρεύονταν αυτόν τον άνθρωπο που ο ίδιος δεν εχθρεύονταν κανένα, δείχνει την ανωμαλία που αποτελούν οι ίδιοι. Οι καλοί στίχοι ακόμη και από τον αφανή και άσημο για τους άλλους ποιητή, δικαιώνονται στο Βασίλη κι αλίμονο σ΄ αυτούς που κακοποιούν την ποίηση. Τους ξορκίζει με τον απήγανο: «Στιχοπλοκίες, κοτσάνες, κούφια λόγια». Κι αυτά λέγονται ακόμη και για αδύνατες πλευρές δόκιμων ποιητών.
Άμα συναντήσει μιαν αντίρρηση για κάποιον ποιητή που έχει άλλη γνώμη είναι έτοιμος να σου απαγγείλει ένα ωραίο ποίημα του κατηγορούμενου μια εύγλωττη και έμπραχτη απάντηση.
Σε τούτη την περίπτωση η εφημερίδα μας έχει την ευκαιρία να παρουσιάσει όχι μόνο τον συγχωριανό, αλλά και έναν από τους καλύτερους ποιητές της χώρας μας. Ταυτόχρονα διαφυλάγει αυτά τα δείγματα της ποίησής του, τα προστατεύει από τον χρόνο και τη λησμονιά, που θα μπορούσε κι αυτά να ταφούν.
Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι η αγάπη του στον άνθρωπο. Το ποίημα είναι γι΄ αυτόν καλλιτεχνική μα και κοινωνική αποστολή. Είναι αφιερωμένος στην ποίηση. Αυτή είναι η ζωή και ο αγώνας του. Πρόκειται για έναν λιτότατο άνθρωπο που ζει με το τίποτα και γράφει στίχους, ζει για να γράφει στίχους. Είναι ο ίδιος στη ζωή ακόμα και ψάχνουμε με το κερί να βρούμε ποιήματά του και να προβάλουμε το φιλοσοφημένο άνθρωπο και τον έξοχο ρεαλιστή ποιητή.
Χρωστάμε εδώ μια πιο καθαρή εξήγηση για πράγματα που θίξαμε κιόλας. Έχουμε να κάνουμε με εξαίρετο άνθρωπο και σπουδαίο ποιητή. Υπάρχουν όμως και ελαττώματα, γιατί ελάττωμα πρέπει να ονομάσουμε την υπερβολική μετριοφροσύνη. Πέρασε στην άλλη άκρη κι αποφεύγει τη δημοσιότητα. Έτσι ύστερα από 55 χρόνια συστηματικής και επιμελημένης γραφής, δεν έχουμε στα χέρια μας μια συλλογή και πολλά ποιήματά του από την πολυκαιρία δεν τα θυμάται πια. Από ορισμένα από τα καλύτερά του, τα παλιά κυρίως, έχουμε μόνο αποσπάσματα.
Ο ίδιος ατομικά με την απαράμιλλη ψυχική ευγένεια, την ανιδιοτέλεια, τη ζηλευτή λιτότητα, τη φιλαλληλία, την έμπραχτη αλληλεγγύη του σε ενδεείς, με την αισιοδοξία για τη ζωή και την τελική νίκη του λαού, με την αφοσίωσή του στο λαϊκό αγώνα μας εμπνέει τον πιο μεγάλο σεβασμό και η ποίησή του συγκινεί βαθύτατα, ίσως όμως να είναι ανάγκη και να του υπενθυμίσουμε το ευαγγελικό ότι το λυχνάρι δεν το ανάβουν για να το θέσουν «υπό τον μόδιον».
(Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα «ΕΓΚΛΟΥΒΗ» [τρίμηνη έκδοση του Συνδέσμου των Απανταχού Εγκλουβησιάνων], Αριθ. Φύλλου 17 [Απρίλης-Ιούνης 1985]).
Ε.Α.Μ.
Τι παράσταση, τι δράμα!
τι ανάποδο ένα πράμα!
Ο λαός να διατάζει,
την κατάσταση ν΄ αλλάζει
τη σαθρή, την απαισία,
την παράνομη εξουσία
και στη θέση τους να βάλει
το δικό του το κεφάλι!
Τους αντιλαϊκούς πατώντας νόμους,
να φωνάζει μεσ΄ στους δρόμους
στη μεγάλη πολιτεία:
Λευτεριά, Λαοκρατία…!!
Στη μυριόστομη κραυγή του
να ξεσπάει με την οργή του,
το ΕΑΜ, ΕΠΟΝ, ΕΛΑΣ
να χαλάει ο μαχαλάς,
του ουρανού ψηλά ο θόλος
κι ο παλιός ο κόσμος όλος.
Θεσσαλονίκη 1944
ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ
Ας προχωράμε και χαράζει η αυγή,
ξοπίσω η νύχτα σηγοσβήνει
με τις αχτίδες που λαχτάρησε η γη
καινούργιος ήλιος ξεπροβαίνει.
Τ΄ αστέρια έχουνε φανεί
στα νέφη που ήταν κρυμμένα.
Γελούν τα πέλαγα κι οι ουρανοί
κι είναι τα βλέφαρα του σκλάβου ανοιγμένα.
Αντίκρυα στον ορίζοντα το ζοφερό
σαν απολύτρωση μια λάμψη ξεπροβάλλει,
ένα πουλί σε χαμοκλάδι ανθηρό
της λευτεριάς τον ύμνο σιγοψάλλει.
Όλα τριγύρω μας γελούν
κι ανάστασης προμήνυμα σαλπίζουν.
Όλα τριγύρω μας καλούν
και …. συμφιλίωση τα χείλη τους ψελίζουν.
(Δημοσιεύθηκε στη «Λαϊκή Φωνή», όργανο της Οργάνωσης Μακεδονίας-Θράκης του ΚΚΕ. Το ποίημα έκανε τόση εντύπωση που οι πρώην Ταγματασφαλίτες αναζητήσανε τον ποιητή, τον βρήκανε στα κρατητήρια, τον πυροβόλησαν από τον φεγγίτη της πόρτας και του σπάσανε το ποδάρι). Το ποίημα το θαύμασε ο Γιάννης Ζεύγος στις τελευταίες του μέρες.
ΑΝΤΑΡΤΕΣ
Στης σκλαβιάς τα μαύρα χρόνια
δεν παλαίψαν για γαλόνια
και για δόξες και για πλούτη
δεν την φάγαν την μπαρούτη
Ενωμένοι στον σκοπό τους
να λυτρώσουν το λαό τους
που σπαράζοταν ως τα μύχια
απ΄ του δράκοντα τα νύχια.
Τρέξαν όλοι οι δυνατοί μας
στην εθνοσώτρα πρόσκλησή μας,
στον αγώνα μεσ΄ στη μάχη
ο καθένας για να έχει
την τιμή που του αξίζει,
νικητής όταν γυρίζει.
Φωτισμένοι στρατιώτες
όχι σαν τους άλλους τότες,
που τους σέρναν φιμωμένους,
να μη βγάζουνε μιλιά,
στους λαομίσητους πολέμους
και σε ανθρώπων μακελειά,
για να χύνεται το αίμα
στα πεδία των μαχών
και να αυξάνονται τα πλούτη
των μεγαλοκαρχαριών.
Θεσσαλονίκη 1946
