Στις Αλυκές… (Του Νίκου Καραντηνού)

Γυναίκες της Λευκάδας στο σκληρό μεροκάματο στις αλυκές (Φωτ.: Σπ. Μελετζή)

Του Νίκου ΚΑΡΑΝΤΗΝΟΥ

ΤΟ ΑΛΑΤΙ από τα παλιά, τα μακρινά χρόνια το ΄χαμε μπόλικο.Οι παραθαλάσσιες περιοχές πότε από τις νόμιμες αλυκές, αλλά συχνά κι από τις «παράνομες», αυτές που διατηρούσαν σ΄ ορισμένα νησιά και παράλια οι κάτοικοι, τροφοδοτούσαν με τις απαραίτητες ποσότητες τα μεσόγεια. Καραβάνια μ΄ αλάτι ανέβαιναν στα βουνά για τους κτηνοτρόφους. Το αλάτι έφτανε ολούθε και για κάθε χρεία.

Σε μερικές μάλιστα περιοχές (Λευκάδα, Κέρκυρα κλπ.) το αλάτι ήταν και ένα από τα κύρια εξαγωγικά προϊόντα. Αυτή είναι μια συνοπτική εικόνα για ένα φυσικό πλούτο που, όπως αποκαλύφθηκε στη Βουλή, πάνε να τον θάψουν. Η χώρα μας με τόσες αλυκές θα μπάζει σε μερικά χρόνια όλο το αλάτι της χρυσοπληρώνοντας από το εξωτερικό, την Αίγυπτο, το Μαρόκο κλπ.

Εικόνα από τις αλυκές της Λευκάδας (Φωτ.: Σπ. Μελετζή)

ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΑ τα όσα ειπώθηκαν στη Βουλή και τα νούμερα που αναφέρθηκαν από το βουλευτή του ΠΑΣΟΚ Γ. Κτενά. Η χώρα μας έχει παραγωγή αλατιού 150.000 τ. το χρόνο, χρησιμοποιεί τους 50.000 τ. και αφήνει αδιάθετους τους 100.000 τ.!! Και κάνει εισαγωγή 100.000 τ. πληρώνοντας 1 δισεκ. δραχμ.!! Το δρόμο για τις εισαγωγές του αλατιού τον άνοιξε η ΝΔ, με τους Ζαΐμηδες!! Και το ΠΑΣΟΚ προχώρησε στην ολοκλήρωση με την επιβολή υποχρεωτικής φορολογίας 15% στο ντόπιο αλάτι.

Μια μικρή παραδρομή στις αλυκές τότε, που δούλευαν σε πολλές περιοχές, φανερώνει, πως ο μεγάλος αυτός φυσικός πλούτος, που τροφοδοτούσε τότε αλάτι μπορούσε να αξιοποιηθεί πολύ περισσότερο και φυσικά επωφελέστερα για τη χώρα.

ΑΛΑΤΙ για τις ντόπιες του νησιού ανάγκες αλλά και εξαγωγές είχε επίσης κι η Ζάκυνθος. Ο Λεωνίδας Ζώης, που με τόση αγάπη μελέτησε βαθιά την τοπική ιστορία, μας δίνει πολλές πληροφορίες σχετικά με τις αλυκές, την παραγωγή αλλά και την πολιτική των Βενετσιάνων για τον τρόπο διάθεσης του αλατιού.

Σύμφωνα με την έρευνα του Λ. Ζώη δεν είναι γνωστός ο χρόνος που ιδρύθηκαν οι αλυκές. Όπως, όμως, παρατηρεί, όταν οι Βενετσιάνοι πήραν στην κατοχή τους το νησί (το 1484) βρήκαν τις αλυκές να δουλεύουν. Τις είχαν στα χέρια τους οι κάτοικοι από τα γύρω χωριά (οι αλυκές βρίσκονταν κάτω από το χωριό Καταστάρη, στον ομώνυμο κόλπο).

Με βάση τα στοιχεία της έκθεσης του βενετσιάνου Προβλεπτή, το 1528 οι αλυκές της Ζακύνθου δίνανε γύρω στα 20.000 κιλά. Τότε μάλιστα οι Βενετσιάνοι εκτιμώντας τη χρησιμότητα που είχαν οι αλυκές σύστησαν στους Ζακυνθηνούς να προχωρήσουν στην κατασκευή και μερικών άλλων.

ΔΕΝ ΛΕΙΠΑΝΕ φυσικά οι μαυραγορίτες, που αγόραζαν μεγάλες ποσότητες από το απάλτο (την αποθήκη)· το ΄χαν κρυμμένο και το πουλούσαν στη μαύρη στους ξωμάχους, που είχαν ξεμείνει από αλάτι για τις ανάγκες του σπιτιού και ιδιαίτερα για τις ελιές τους. Μεγάλες οι ανάγκες κύρια για τους ελαιοπαραγωγούς και γινότανε το ίδιο, που συχνά δοκίμαζαν οι σταφιδοπαραγωγοί, ν΄ αγοράζουν το θειάφι και το χαλκό σε τιμές μαύρης αγοράς για να μπορέσουν να γλυτώσουν την παραγωγή τους από τη χολέρα και τον περονόσπορο.

Σε μια διακήρυξη (Σεπτέμβρη 1805) διαβάζουμε ότι «κανένας να μην ημπορεί να αγοράσει αλάτι περισσότερον από την χρείαν του» και όποιος επίσης έχει αγορασμένο περισσότερο, να το παρουσιάσει διαφορετικά το αλάτι δεσμεύεται και του επιβάλλεται πρόστιμο. Η ίδια διαταγή γνωστοποιεί ακόμη «θέλει βοηθούνται οι ιμπρεσάριοι του αλατιού (οι εκμισθωτές) δια να κάνουν βίζιτες εις τα σπίτια (έρευνες) δια να φανερώνονται οι παραβάται…».

Η ΚΕΡΚΥΡΑ με τις μεγάλες εξαγωγές λαδιού, που το τραβούσε όλο η Βενετία, είχε επίσης σημαντικά εισοδήματα κι απ΄ το αλάτι της. Στην Κέρκυρα υπήρχαν τότε, τρεις αλυκές. Υπολογίζεται πως οι εξαγωγές της σε αλάτι φτάνανε τα τέλη του 18ου αι. σε 1.200.000 λίτρες αλάτι, που με τέσσερα σόλδια η λίτρα δίνανε ένα ποσό 10.900 τσεκίνια.

Το αλάτι, στην ίδια περίοδο, με βάση τις πληροφορίες Γάλλου περιηγητή της εποχής είναι το κυριότερο εμπόριο και της Λευκάδας. Δέκα καράβια το χρόνο φορτώνουν αλάτι στις αλυκές της (στοιχεία από το βιβλίο του Κ. Σιμόπουλου: Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, 1700-1800, τ. Β΄).

ΕΙΝΑΙ ΔΥΟ ΧΡΟΝΙΑ, που μια τοπική εφημερίδα της Ηγουμενίτσας («Ο Ελληνικός Αγγελιαφόρος») παρουσίαζε αυτή την τραγελαφική κυβερνητική πολιτική: να ΄χουμε δηλαδή αλυκές, να μπορούμε να κάνουμε εξαγωγές αλατιού. Κι η χώρα μας να κάνει εισαγωγές αλατιού!!

Ο λόγος για τις γνωστές αλυκές της Σαγιάδας που παραμένουν νεκρές ενώ σε άλλες εποχές έδιναν μπόλικο αλάτι. Έδιναν δουλειά σε πολλά εργατικά χέρια.

«Στη Σαγιάδα Θεσπρωτίας -σημείωνε η εφημερίδα- έχουμε αλυκές, που προπολεμικά έδιναν αρκετή παραγωγή. Στην Κατοχή, χωρίς καμιά οικονομική ενίσχυση, με μόνη τη θέληση των κατοίκων, με την προσωπικής τους εργασία, είχαμε μια παραγωγή από αλάτι, που δίναμε σε όλη την Ήπειρο. Ερχόντουσαν, τότε, καραβάνια και φόρτωναν αλάτι από τις αλυκές Σαγιάδας. Σήμερα γιατί οι αλυκές Σαγιάδας να είναι κλειστές. Μήπως γιατί είναι σήμερα ευκολότερη η εισαγωγή…».

ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ, για την τσοπαναριά τ΄ αλάτι είναι απαραίτητο. Ο τσοπάνης το χρειάζεται, το θέλει και συχνά ταξιδεύει μακρυά για να το βρει, να το κουβαλήσει στη στάνη του. Ο λαογράφος της Ρούμελης, ο Δημήτρης Λουκόπουλος (στα «Ποιμενικά» του) μας δίνει με το λόγο και τη σοφή πολύχρονη σπουδή της βουνίσιας ζωής το «δεσμό» που ΄χει τ΄ αλάτι με το βιός του τσοπάνη. Γράφει:

«Από καιρό σε καιρό τα τα πράματα τ΄ αλατίζουν· τους δίνουν δηλαδή αλάτι να φάνε. Και ξέρεις πως το κυνηγάνε τ΄ αλάτι: Πραματάκια είναι, κάτι το χορτάρι, κάτι το νερό τα ξεπλένει και θέλουν αλάτισμα. Οι τσοπαναραίοι ξέρουν κιόλας πως για να διψάει και να πίνει νερό το πρόβατο, να φέρνει γάλα και να παχαίνει έχει ανάγκη απ΄ αλάτι. Και πάνε σ΄ αλαταποθήκες, σε αλυκές και φέρνουν φορτώματα από δαύτο. Έχουν, λοιπόν, μπόλικο στο κονάκι· ν΄ αλατίζουν τυριά, μυζήθρες, τα φαγιά τους, μα δίνουν και στα πρόβατα να τρώνε.

Σε λάκα τρανή σκορπίζουν εδώ πέτρες πλακερές· αλατερές τις λένε. Σε κάθε μια πάνω βάνουν και χούφτα αλάτι· χούφτα δω, χούφτα κει, χούφτα παρέκει. Οδηγούν το κοπάδι στις αλατερές. Τα πρόβατα μόλις δούνε το αλάτι, λιμαχτικά χύνονται για να το γλείψουν. Σαν τ΄ άλογα το κριθάρι ακούς και το ροκανάνε. Παστρεύουν την πέτρα κι υστερότερα γλείφουν με την γλώσσα την αρμύρα π΄ απόμεινε. Σπειρί δεν αφήνουν να πάει χαμένο.

Οι αλατερές μένουν εκεί, που τις έχουν· ποτέ δεν μετατοπίζονται, για να ξέρουν τη θέση τους τα πρόβατα. Κι αυτή η χρονιά αν περάσει κι έρθει άλλη πάλι κει βρίσκονται οι αλατερές· στις ίδιες θέσεις, που τις βλέπεις και σήμερα. Τις ξέρουν τσοπαναραίαι και πράματα. Κι αν τύχει κι αλλάξουν στανοτόπι να ΄βρουν άλλες αλατερές, τ΄ όνομα που πήραν μια κι εξαρχής οι παλιές δεν το χάνουν. Ακούς λοιπόν τώρα σ΄ όλα τα βουνά τοπωνυμίες: «στις αλατερές», «στην αλαταρούλα», «στις αλαταριές». Ήταν εκεί άλλοτε αλατερές κι έμεινε το όνομα».

Λέμε και συχνά: «Ε φ ά γ α μ ε   ψ ω μ ί   κ ι   α λ ά τ ι». Έκφραση που θέλει να φανερώσει τη γερή φιλία, που δέθηκε πάνω στο κοινό τραπέζι, στο ψωμί και στ΄ αλάτι. Είναι επίσης γνωστή κι η άλλη φράση που λέει: «Ν ε ρ ό  κ ι  α λ ά τ ι» και σημαίνει πως οι διαφορές ανάμεσα σε γνωστούς και φίλους πρέπει να λύνονται φιλικά, όπως τ΄ αλάτι διαλύεται στο νερό. Κι άλλες πολλές παρόμοιες, που έχει αποθησαυρίσει η μακραίωνη εμπειρία κι η βαθιά του λαού παρατήρηση.

Δεν μας έλειψε λοιπόν τ΄ αλάτι από τα παλιά τα χρόνια. Συντρόφευε το προσφάι. Το ΄χαμε μπόλικο για όλες τις ανάγκες· του τσοπάνη και του ξωμάχου. Βγάζαμε και καραβιές σε ξένες χώρες. Και σήμερα βαστάμε στις αποθήκες αδιάθετο το δικό μας (100.000 τ.) και μπάζουμε ξένο 100.000 τ. Από το Μαρόκο, την Αίγυπτο… Και με τη «μέθοδο» αυτής της «ανάπτυξης» εθάψανε τις αλυκές (Κέρκυρας, Λευκάδας, Μήλου, Κω, Λέσβου, Ζακύνθου). Με το νέο χαράτσι που φορτώνει η ΕΟΚ, θα θάψουν σιγά-σιγά κι όσες αλυκές μας απόμειναν.

(Αναδημοσίευση από τον «Κυριακάτικο Ριζοσπάστη», φύλλο της 24ης Ιούλη 1988).

Ο Νίκος Καραντηνός (1920-2008) ήταν Έλληνας δημοσιογράφος και συνδικαλιστής.

Γεννήθηκε στα Μιχαλιτσάτα Ληξουρίου της Κεφαλονιάς. Η Κατοχή τον βρήκε να σπουδάζει στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1941 οργανώθηκε στην ΟΚΝΕ και το ΕΑΜ Νέων Φιλοσοφικής. Υπήρξε υπεύθυνος της «Νίκης», της παράνομης εφημερίδας της Οργάνωσης Αθήνας και στη συνέχεια μέλος στη συντακτική επιτροπή της «Νέας Γενιάς», οργάνου του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΠΟΝ, ενώ συμμετείχε σε αντιστασιακές δραστηριότητες με το ψευδώνυμο «Διονύσης», στήνοντας παράνομα τυπογραφεία. Παράλληλα πήρε το πτυχίο του από το Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Αναφέρεται ότι «δασκάλα» του στη δημοσιογραφία υπήρξε η Ηλέκτρα Αποστόλου.

Μεταπολεμικά, εξορίστηκε επί δύο χρόνια (1948-1950) στην Ικαρία και στη Μακρόνησο. Στη συνέχεια σταδιοδρόμησε ως επαγγελματίας δημοσιογράφος σε πολλές εφημερίδες, κυρίως στην Αθηναϊκή, της οποίας υπήρξε αρχισυντάκτης, και επίσης στις Δημοκρατική Αλλαγή, Ημέρα, Εξπρές, Άλφα Ρεπορτάζ και κατά τη μεταπολίτευση στον Ριζοσπάστη.

Από την αρχή ο Καραντηνός ανέπτυξε συνδικαλιστική δράση στον χώρο του τύπου: Διετέλεσε γενικός γραμματέας στο πρώτο διοικητικό συμβούλιο της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ενώσεων Συντακτών (ΠΟΕΣΥ), στην ίδρυση της οποίας πρωτοστάτησε, καθώς και αντιπρόεδρος, γενικός γραμματέας και ταμίας της ΕΣΗΕΑ. Ακόμη, διετέλεσε πρόεδρος του «Συνδέσμου Δημοσιογράφων-Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης 1941-1944».

Ο Νίκος Καραντηνός πέθανε σε ηλικία 88 ετών στην Αθήνα, όπου και κηδεύθηκε, ενώ η σορός του μεταφέρθηκε και τάφηκε στην Κεφαλονιά. Γραμματόσημο με τη μορφή του Ν. Καραντηνού εκδόθηκε το 2015 στην αναμνηστική σειρά γραμματοσήμων των ΕΛΤΑ «100 χρόνια από την ίδρυση της ΕΣΗΕΑ». (Βικιπαίδεια).