Οφειλόμενο αφιέρωμα στο Δένδρο που κατακτητές μας επέβαλαν!

Γράφει ο Αιθεροβάμων

Οφειλόμενο αφιέρωμα στο Δένδρο που κατακτητές μας επέβαλαν!

Μέρος 2ο

Η Ιστορία της Ελιάς στα Επτάνησα

Στη Λευκάδα είναι βέβαιο ότι η ελαιοκαλλιέργεια υπήρχε τουλάχιστον πριν από 2000 χρόνια από σήμερα.

Κατά την διάνοιξη της οδού Φιλοσόφων κοντά στο Νεκροταφείο της πόλης βρέθηκαν σημαντικά ευρήματα όπως πέτρινα ελαιοπιεστήρια, δεξαμενές και πιθάρια λαδιού αλλά το πιο σημαντικό όλων ήταν οι πυρήνες (κουκούτσια) από ελιές που βρέθηκαν σε μεγάλο αριθμό κατά τη διάρκεια των ανασκαφών.

Μια απλή παρατήρηση και σύγκριση των κουκουτσιών έδειξε απόλυτη ομοιότητα με τα κουκούτσια της Ασπρολιάς της ποικιλίας που καλλιεργούμε μέχρι σήμερα σ’ όλο το νησί.

Φυσικά μη φανταστούμε πως τότε υπήρχαν πολλές ελιές, άλλα τα ευρήματα αυτά είναι αρκετά για να αποδείξουν πόσο παλιά είναι η καλλιέργεια της ελιάς στη Λευκάδα.

Αρκετά χρόνια αργότερα αρχίζουν οι πρώτες γραπτές πηγές να αναφέρουν πως ζούσαν οι παλιοί μας πρόγονοι σε κείνα τα πολύ δύσκολα χρόνια.

Έτσι πριν 700 περίπου χρόνια βασικές καλλιέργειες στο νησί μας ήταν το αμπέλι και τα στάρια παράλληλα με τη κτηνοτροφία. Οι περισσότεροι κάτοικοι δεν είχαν περιουσία και εργάζονταν στα μεγάλα κτήματα των πλουσίων στις πεδινές περιοχές του νησιού. Παράλληλα υπήρχε και σημαντική παραγωγή αλατιού που τότε ήταν δυσεύρετο αγαθό.

Γραπτή μαρτυρία του Γρατιανού Ζώρζη το 1357 αναφέρει ότι οι κάτοικοι των Σφακιωτών ζούσαν αποκλειστικά σε αχυροκαλύβες, ενώ οι κάτοικοι της πόλης ασχολούνταν με το μικρεμπόριο τη ναυτιλία και πιθανώς την πειρατεία.

Πώς όμως και από πότε άρχισε η επέκταση της ελαιοκαλλιέργειας στα Επτάνησα;

Γενικό συμπέρασμα είναι και όλα τα ιστορικά στοιχεία το επιβεβαιώνουν πως η καλλιέργεια της ελιάς εδραιώθηκε και πήρε ουσιαστική θέση στην αγροτική οικονομία των νησιών μας κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας.

Ο Ενετός διοικητής της Κεφαλλονιάς Alvisio Michel το 1601 είναι ο πρώτος που συνιστά την ανάπτυξη της ελαιοκαλλιέργειας (σχεδόν άγνωστης μέχρι τότε στον αγροτικό πληθυσμό). Βασικός σκοπός του η εξασφάλιση της Ενετίας σε ελαιόλαδο (Πάρτς 1892).

Λίγα χρόνια μετά, το 1620 ο νέος διοικητής Franc Bragadin συνεχίζει τη τακτική του προκατόχου του επιμένοντας ότι πρέπει να πεισθούν οι Επτανήσιοι να καλλιεργήσουν την ελιά γιατί λείπει εντελώς το ελαιόλαδο.

Το 1632 ένας άλλος Ενετός ο Nicolo Erizzo αναφέρει ότι εκδόθηκαν και δημοσιεύτηκαν δύο φορές Ενετικά διατάγματα που καλούσαν τους κατοίκους να φυτέψουν ελαιόδενδρα αλλά παρ’ όλα αυτά το αποτέλεσμα ήταν μηδαμινό!

Φαίνεται πως η δυσπιστία των φτωχών αγροτών σ’ αυτή την καινούργια καλλιέργεια που πήγαιναν με διαταγές να τους επιβάλλουν οι ξένοι κατακτητές ήταν μεγάλη.

Από τη μεριά τους οι αγρότες δικαιολογούσαν την άρνησή τους υποστηρίζοντας ότι οι δυνατοί άνεμοι που φυσάνε στα νησιά ζημιώνουν την καλλιέργεια, ενώ παράλληλα οι κτηνοτρόφοι με τα αιγοπρόβατα προξενούσαν αρκετές ζημιές.

Πιθανότατα πάντως αυτά όλα να ήσαν δικαιολογίες και πραγματική αιτία σ’ αυτή την άρνηση ήταν η σταθερή προτίμηση των κατοίκων των χωριών στην αμπελοκαλλιέργεια που ασφαλώς γνώριζαν πολύ καλύτερα.

Για το νησί μας οι ιστορικές πηγές μας πληροφορούν ότι η ελαιοκαλλιέργεια κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας (1479-1684) ήταν περιορισμένη.

Σαν προϊόν του νησιού το λάδι αναφέρεται για πρώτη φορά στα χαρτιά το 1612 σε κείμενο που γράφτηκε από έναν ιερέα τον παπά Νεκτάριο Ζαμπέλη όταν περιγράφει ένα μεγάλο σεισμό που έγινε εκείνη την εποχή.

Είναι η πρώτη γραπτή μαρτυρία πως υπάρχουν ελιές στο νησί μας!

«1612 μηνί Μαίω, ημέρα έ άρχισαν και εγίνονταν σεισμοί εις την Αγίαν Μαύραν και έγιναν την πρώτη ημέραν ώρα γ” της ημέρας ήγουν της Πέμπτης δύο σεισμοί ώστε όπου άνθρωπος δεν τους ενθυμήθηκεν και πάλιν άρχισαν και εματαγίνοντο καθ’ έκάστω ημέρα έως πενήντα, εξήντα ημέρας και δεν έπαυσαν μήτε νύχτα μήτε ημέρα και εκόπη πολύς τόπος εις την Λευκάδα και εγίνει ευφορία εις τους καρπούς του σίτου και αμπελίων και εις τας ελαίας… και πολύς θάνατος και ασθένεια εις τους ανθρώπους και τα μικρά παιδία.»

Λίγα χρόνια μετά το 1626 σε μια διαθήκη του παπά Συμεών Κονιδάρη έχουμε τη δεύτερη γραπτή μαρτυρία για την ύπαρξη ελαιοκαλλιέργειας στο νησί μας:

«Το Χωράφι στον κακομύλο του Δήμου του Θηβαίου με το σπίτι και την ελαίαν, με τα κλήματα όλα το αγόρασα 7,5 ριάλια.»

Όταν το 1684 κατέλαβαν το νησί μας οι Ενετοί το πρώτο που έκαναν ήταν μια λεπτομερής περιγραφή των γεωργικών καλλιεργειών που υπήρχαν. Τα στοιχεία για τα αμπέλια και τις ελιές στη Λευκάδα είναι πολύ κατατοπιστικά και δείχνουν την εικόνα της αγροτικής οικονομίας του τόπου μας όταν ακριβώς τέλειωνε η Τουρκοκρατία:

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν πόσο περιορισμένη ήταν η καλλιέργεια της ελιάς στη Λευκάδα σ’ ένα φτωχό και στερημένο τόπο, που στο πεδινό του τμήμα το σύνολο σχεδόν της αγροτικής παραγωγής ήταν στα χέρια των προυχόντων.

Συνεπώς δεν πρέπει να μας ξενίζει όταν ανοίγοντας το βιβλίο του Νοτάριου (Συμβολαιογράφου) της Αγίας Μαύρας Γεώργιου Μπαρμπαρίγου διαβάζουμε την αγοραπωλησία μιας ελιάς!

«1707 Νεοεμβρίου 23 εις την Αμαξικήν. Την σίμερον παρον σοματικός ομολογώ εγώ Γηαννής Γαλιβας του ποτέ Παναγιότη πος επουλισα μια ριζα ελιά κιμενι εις το αμπελη του κιρ Μανολη Παπαδοπουλου, στην ακρι στη λιθιά την μεγαλη στο Φρινη, του σιορ και ευγενή σιορ Μοντεσάντου, δια ριάλια πέντε 5…»

Γύρω στο 1750 οι Ενετοί διορίζουν σε κάθε νησί ντόπιους Υπαλλήλους που γνωρίζουν καλά το αντικείμενο και έχουν σαν αποκλειστική εργασία να τριγυρίζουν σ’ όλα τα χωριά με σκοπό να πείσουν τους αγρότες να βάλουν ελιές και να τις καλλιεργήσουν σωστά. Οι υπάλληλοι αυτοί εχουν τον τίτλο: Pressidenti Sopra L’impianti Delle Olivi (Ανδρεάδης).

Αυτή την περίοδο πιθανώς βοήθησε τη διάδοση της ελιάς και η πρόσκαιρη μείωση των τιμών του κρασιού και της σταφίδας.

Πάντως οι Ενετοί ενεργώντας συστηματικά ζήτησαν από όλα τα χωριά να δηλώσουν πόσα δενδρύλλια χρειάζονται οι κάτοικοί τους για φύτεμα και όπως φαίνεται ο αριθμός τους έφτασε σε εκατομμύρια, άσχετα αν τελικά φυτεύτηκαν μόνο μερικές χιλιάδες (Παρτς).

Πέρα όμως από την πειθώ και τον καταναγκασμό αυτή την περίοδο (από το 1750 και μετά) η Ενετική Κυβέρνηση καθιερώνει για πρώτη φορά τον θεσμό της επιδότησης δίνοντας για κάθε δένδρο που φυτεύονταν 3,5 χρυσές δραχμές ένα αρκετά σημαντικό ποσό για την εποχή εκείνη.

Ο κόσμος άρχισε δειλά δειλά να φυτεύει ακανόνιστα και πυκνά τα ελαιόδενδρα όπως μπορούμε ακόμη να τα δούμε στο Κάμπο της Λευκάδας με σκοπό κατά κύριο λόγο να πάρει την επιδότηση των Ενετών.

Παρ’ όλα αυτά όμως οι επέκταση της ελιάς ελάχιστα προχωρούσε.

Ένας Ιστορικός του προηγούμενου αιώνα ο Ιωσήφ Πάρτς (1892) γράφει χαρακτηριστικά:

«… αλλά η καλή θέλησις εματαιώθη δια την έλλειψιν περιορισμού των ποιμνίων και δια τας αυθαιρέτους ερημώσεις, αίτινες αποδίδοντο εις τας σκευωρία των μεγάλων κτηματιών εις τους οποίους δεν ήρεσκεν η ενίσχυσις της μικράς ταξεως των χωρικών…»

Το 1760 μια Έκθεση του Φραγκίσκου Γριμάνη περιγράφει τα αγροτικά προϊόντα που εξάγονται από τη Λευκάδα:

Αξία των εκ Λευκάδος εξαγομένων προϊόντων της νήσου

Λίγα χρόνια μετά (1766-1770) έχουμε την πρώτη Ενετική απογραφή ελαιοδένδρων στα Επτάνησα:

Από τα στοιχεία αυτά διαπιστώνουμε ότι παρ’ όλες τις αντιξοότητες, όπως οι ζημιές που προκαλούσαν οι κτηνοτρόφοι με τα ζώα τους, οι πυρκαγιές που τότε ήταν συχνές, η ελαιοκαλλιέργεια αρχίζει να εδραιώνεται και να παίρνει σημαντική θέση στη οικονομία των Επτανησίων.

Το 1794 ένας πίνακας του Ενετού Σκροφάνι αναφέρει ότι η Λευκάδα έκανε εξαγωγή λαδιού στη Ενετία περίπου 192.000 κιλά ενώ λίγο αργότερα το 1800 ο Λευκαδίτης ιστορικός Κ. Μαχαιράς αναφέρει ετήσια ελαιοπαραγωγή 577.800 λίτρες και 3.254.700 λίτρες κρασί!!!!

Το 1796 ένας Γάλλος περιηγητής σημειώνει μετά από ένα ταξίδι του στη Λευκάδα: «Το Λευκαδίτικο λάδι είναι αρίστης ποιότητος αλλά είναι πιο κίτρινο από εκείνο της Προβηγκίας και της Τοσκάνης.»

Συνεχίζεται

Αιθεροβάμων