Το βίτζι του παλιού λιτρουβιού του Γεωργίου Μανωλίτση (Παπάτσα) στη Νικιάνα

Ένα από τα οκτώ (8) λιτρουβιά που λειτουργούσαν παλιότερα στη Νικιάνα ήταν και αυτό του Γεωργίου Μανωλίτση (Παπάτσα) που βρισκόταν στο κέντρο της Νικιάνας, δίπλα από το δρόμο που οδηγεί στους ορεινούς οικισμούς της κοινότητας Αλεξάνδρου και τη Μονή των Αγίων Πατέρων.

Στην αυλή του παλιού κτιρίου που λειτουργούσε το λιτρουβιό και έχει εν τω μεταξύ κατεδαφιστεί και αντικατασταθεί από ένα νεότερο κτίσμα βρίσκεται ένα από τα εξαρτήματα του λιτρουβιού, το βίτζι.

Όπως γράφει ο Πανταζής Κοντομίχης, μετά το 1900 πάνω κάτω, άρχισαν σιγά-σιγά να εγκαταλείπονται τα ιππήλατα λιτρουβιά και να τοποθετούνται σιδερένιες μηχανές, που τις έφερναν από την Ιταλία, κυρίως. Η νέα μηχανή είχε κι αυτή τα δυο αδράχτια και την πλάντρα αλλά δεν είχε τα σφοντύλια. Η πίεση στην πλάντρα γινόταν από την βίδα, έναν κοχλιωτό άξονα ανάμεσα στα δυο κατάρτια, που ανεβοκατέβαινε, καθώς βίδωνε στο βουβό, ένα επιστύλιο που ένωνε τα δυο αδράχτια. Πάνω από την πλάντρα η μηχανή είχε ένα άλλο εξάρτημα, την καστάνια, που σε μια υποδοχή της, τη χέρα, έμπαινε μια μεγάλη χοντρή ξύλινη μανιβέλλα, την οποίαν τραβούσαν με το βίτζι για να πιέζονται τα σφυρίδια.

Τη μανιβέλλα τραβούσε προς το βίτζι ένα σχοινί που στη συνέχεια τυλιγόταν σ΄ έναν άξονα τοποθετημένον οριζόντια σ΄ αυτό. Για τη λειτουργία αυτή το βίτζι είχε δεξόζερβα δυο οδοντωτούς τροχούς και δυο μανιβέλλες αντίστοιχα με την περιστροφή τους. Καθώς γύριζαν οι τροχοί το σκοινί τραβούσε τη χοντρή μανιβέλλα, που με τη σειρά της κατέβαζε την πλάντρα. Το βίτζι το δούλευαν δύο εργάτες, λιτρουβιαραίοι. Σημειώνομε εδώ πως πριν βάλουν βίτζι είχαν άλλο μέσο έλξεως της μανιβέλλας, τον αργάτη. Δηλ. ένα τετράγωνο ή στρογγυλό περιστρεφόμενο μαδέρι, που άρχιζε από το δάπεδο και κατέληγε στα δοκάρια της οροφής. Τούτος ο άξονας σε ύψος ενός μέτρου περίπου είχε δυο τρύπες διαμπερείς έξω κι έξω, απ΄ όπου περνούσα δυο μικρότερα δοκάρια-μανιβέλλες σε οριζόντια θέση και σχημάτιζαν ένα είδος ανεμιδιού. Οι λιτρουβιαραίοι εδώ γύριζαν τις μανιβέλλες αυτές με φόρα και το σκοινί, τραβώντας τη χοντρή μανιβέλλα της μηχανής, τυλιγόταν στο χοντρό κάθετο μαδέρι του αργάτη. Με το βίτζι στη θέση του «εργάτη», το στίψιμο γινόταν ευκολότερο.

Αξίζει να σημειωθεί ότι σε κοντινή απόσταση σώζεται και ένα παλιό πιθάρι με πλατύ στόμιο που χρησίμευε παλιά, μάλλον, για την αποθήκευση του λαδιού και σήμερα σαν γλάστρα λουλουδιών. Δεν μοιάζει με τις καπάσες που χρησιμοποιούταν για το σκοπό αυτό στο νησί μας. Είναι διακοσμημένο με έναν ρόδακα και διαθέτει δύο χοντρά χερούλια. Κάτω από τον ρόδακα υπάρχει μία επιγραφή με λατινικά στοιχεία που παραπέμπει, μάλλον, στην εισαγωγή του από το εξωτερικό.