Όταν μας έσβησαν από τον χάρτη του Κλαύδ. Πτολεμαίου

«Θα σας σβήσω από το χάρτη…» είναι μια έκφραση που χρησιμοποιείται ως απειλή. Σίγουρα όμως δεν ήταν αυτή η πρόθεση του πολυεπιστήμονα Κλαύδιου Πτολεμαίου.

Κι όμως το έκανε! Μπορεί όχι ο ίδιος, αφού δεν υπάρχουν και τεκμήρια που να αποδεικνύουν αν σχεδίαζε ο ίδιος τους χάρτες του ή αν παρέθεσε μόνο τις οδηγίες για την κατασκευή τους, αλλά μεταγενέστεροι χαρτογράφοι, που βασίστηκαν όμως για τη σχεδίαση των χαρτών στις γεωγραφικές συντεταγμένες που έδινε ο Πτολεμαίος στο έργο του «Γεωγραφική Υφήγησις».

H «απουσία» της Λευκάδας στον Δέκατο χάρτη (Tabula X) της Ευρώπης, από τη Γεωγραφία του Κλαύδιου Πτολεμαίου. Έκδοση Ρώμης 1490. (Λεπτομέρεια)

Στη βάση των οδηγιών αυτών συντάχτηκαν σε πολλές εκδόσεις, ανάμεσα σε άλλους, δέκα χάρτες της Ευρώπης με δέκατο και τελευταίο χάρτη της Ευρώπης, την Ελλάδα. Έτσι, λοιπόν, στην έκδοση της Ρώμης του 1490 η Λευκάδα «απουσιάζει» στον Δέκατο χάρτη (Tabula X – Πίνακας Χ) της Ευρώπης, από τη Γεωγραφία του Κλαύδιου Πτολεμαίου.

Ο πολυεπιστήμονας Κλαύδιος Πτολεμαίος

Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος (2ος αι. μ.Χ.), αστρονόμος, μαθηματικός και γεωγράφος, γεννήθηκε στην Πτολεμαΐδα των Θηβών ή την Ερμείου, πόλη της Θηβαΐδας στην Άνω Αίγυπτο επί της αριστερής όχθης του Νείλου, αλλά, έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στην Αλεξάνδρεια. Το όνομά του συνδέθηκε με την Αστρονομία και τα Μαθηματικά, κυρίως, αλλά και με τη Γεωγραφία και τη Χαρτογραφία. Συστηματοποίησε την ελληνική Αστρονομία και έθεσε τις βάσεις της μαθηματικής Γεωγραφίας.

Είχε τη δυνατότητα, στην Αλεξάνδρεια όπου ζούσε, να μελετήσει τα συγγράμματα των προγενέστερων γεωγράφων, στην περίφημη Βιβλιοθήκη και να συντάξει το γεωγραφικό έργο «Γεωγραφική Υφήγησις». Για το τέλος της ζωής του δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες. Πιθανολογείται ότι πέθανε σε ηλικία 78 ετών, το 165 ή το 178 μ.Χ..

Παγκόσμιος χάρτης του Κλαύδιου Πτολεμαίου από την έκδοση της Ουλμ (Πηγή: christies.com)

Το γεωγραφικό έργο του Κλαύδιου Πτολεμαίου «Γεωγραφική Υφήγησις», είναι ένα εγχειρίδιο μαθηματικής Γεωγραφίας βασισμένο στις παρατηρήσεις και στις μετρήσεις που ο ίδιος έκανε. Αποτελείται από οκτώ βιβλία και έχει ως θέμα την περιγραφή της γης και την αποτύπωση του κατοικημένου τμήματος αυτής, της «οικουμένης», σε πίνακες. Η σημαντικότητα του γεωγραφικού αυτού έργου, της «Γεωγραφικής Υφηγήσεως», έγκειται στους χάρτες που περιέχονται σε αυτό και στις οδηγίες οι οποίες παρέχονται από τον γεωγράφο, για την κατασκευή των περίφημων «πινάκων» της οικουμένης και των «ἐγνωσμένων μερῶν τῆς γῇς». Δεν υπάρχουν, ωστόσο, αναφορές ούτε τεκμήρια που να αποδεικνύουν αν ο ίδιος ο γεωγράφος σχεδίασε χάρτη ή χάρτες, ή αν παρέθεσε μόνο τις οδηγίες για την κατασκευή τους.

Για μεγάλο χρονικό διάστημα η «Γεωγραφική Υφήγησις» βρισκόταν στην αφάνεια, μέχρι, λόγιοι αντιγραφείς του Βυζαντίου, οι οποίοι γνώριζαν την ύπαρξη χειρογράφων και εκτιμούσαν ή αντιλαμβάνονταν την αξία των γραφομένων του Πτολεμαίου, διέσωσαν το έργο. Με την ανακάλυψη και την αναπαραγωγή του κώδικα της «Γεωγραφίας» από τον Μάξιμο Πλανούδη, το έργο γνώρισε μεγάλη απήχηση και τόσο η «Γεωγραφία» όσο και η «Χαρτογραφία» ως επιστήμες έλαβαν άλλη διάσταση. Βασίζονταν πλέον σε μετρήσεις και η αποτύπωση της οικουμένης, γινόταν περισσότερο ακριβής.

Η «Γεωγραφική Υφήγησις» τυπώθηκε για πρώτη φορά στη Βενετία το 1475 χωρίς χάρτες με τον τίτλο «Κοσμογραφία». Τη μετάφραση στα λατινικά, γι’ αυτήν την πρώτη έκδοση, έκανε ο Εμμανουήλ Χρυσολωράς και ολοκλήρωσε ο μαθητής του Jacopo d’ Angelo ο οποίος επιμελήθηκε και την έκδοση. Η πρώτη έκδοση με χαλκογραφημένους χάρτες έγινε στη Μπολώνια το 1477. Το 1482 τυπώθηκε στη Γερμανία, και περιείχε 32 χάρτες σε ξυλογραφίες.

Πρόκειται για την περίφημη έκδοση της Ουλμ, η οποία είναι η πρώτη έκδοση της πτολεμαϊκής «Γεωγραφίας» εκτός ιταλικού εδάφους. Ακολούθησε η έκδοση του Martin Waldseemüller στο Στρασβούργο, το 1513, που περιελάμβανε τον πρώτο χάρτη του «Νέου Κόσμου» και 20 άλλους χάρτες. Η έκδοση αυτή αποτέλεσε τη βάση για τις μετέπειτα εκδόσεις της Lyon 1535, και της Βιέννης 1541. Συνολικά οι εκδόσεις των χαρτών της «Γεωγραφικής Υφηγήσεως» ανέρχονται σε 40. Τελευταία αναφέρεται η έκδοση του Άμστερνταμ, το 1730, η οποία ήταν βασισμένη στην έκδοση του 1695 και περιείχε σχέδια του Mercator.

Τα ελληνικά χειρόγραφα της «Γεωγραφικής Υφηγήσεως» που διασώζονται σήμερα, ξεπερνούν τα 40. Βρίσκονται σε διάφορες βιβλιοθήκες, βιβλιοθήκες μοναστηριών και μουσεία ανά τον κόσμο και καλύπτουν, ή έχουν παραχθεί, από το τέλος του 13ου έως το τέλος του 15ου αι. μ.Χ..

Πηγή: Χαρίκλεια Μποζώνη, Η Ελληνική ιστορική γεωγραφία. Από τη «γεωγραφικήν υφήγησιν» του Κλαύδιου Πτολεμαίου στα ιστορικογεωγραφικά εγχειρίδια του ΙΗ΄ και του ΙΘ΄ αι., Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Σχολή Επιστημών Αγωγής, Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, 2012.

Πηγή για τον χάρτη: Τρικόγλειος Βιβλιοθήκη Αριστοτελείου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (Περισσότερα εδώ).