Η ένοπλη εξέγερση των χωρικών της Λευκάδας το 1819 ενάντια στους Άγγλους και τους προύχοντες της πόλης

«Κολονέλλο! Κολονέλλο! Άν έχεις εσύ μπαρούτες καί κανόνια, έχομε κι εμείς καριοφύλια γιά νά σάς πολεμήσουμε…»

Η ΕΞΕΓΕΡΣΗ ΤΩΝ ΧΩΡΙΚΩΝ ΤΗΣ ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΤΟ 1819

Του Τάσου Κοντομίχη*

Στά 1819 έγινε στή Λευκάδα μιά από τίς σημαντικώτερες εξεγέρσεις, απ’ όσες έγιναν στά Επτάνησα κατά τή διάρκεια τής Αγγλοκρατίας. Η στάση αυτή χαρακτηρίζεται σάν τό πιό βαρυσήμαντο γεγονός στά χρόνια τής Αγγλικής «προστασίας», μετά τά γεγονότα γιά τήν Ένωση (1864).  Αφορμή γιά τήν εξέγερση αυτή στάθηκε μιά απόφαση τού Επαρχιακού Συμβουλίου τής Λευκάδας στά 1818, σύμφωνα μέ τήν οποία προβλεπόταν νά επιβληθεί στούς κατοίκους τής νήσου μιά πρόσθετη φορολογία, γιά νά αντιμετωπιστούν τά έξοδα γιά τή διάνοιξη τής διώρυγας μεταξύ Λευκάδας καί Ακαρνανίας, όπου η σημερινή θέση «Παλιό Αυλάκι τού Αυλαίμονα». Η διώρυγα προβλεπόταν νά έχει 30 πόδια πλάτος καί 10 βάθος. Τό Επαρχιακό Συμβούλιο, μέ τήν εν λόγω απόφασή του, ζήτησε συγχρόνως από τήν Επτανησιακή Γερουσία στήν Κέρκυρα νά εγκρίνει μιά αναγκαστική εισφορά σέ χρήμα γιά τούς κατοίκους τής πόλεως καί μιά άλλη, επίσης αναγκαστική, εισφορά γιά τούς χωρικούς, πάνω στό λάδι καί στό κρασί.

Η Γερουσία έδωσε τήν έγκρισή της γιά τήν πρόσθετη φορολογία καί έτσι τό έργο τής διάνοιξης τής διώρυγας άρχισε, υπό τήν επιτήρηση καί επιστασία τού τότε Τοποτηρητή τής Λευκάδας Πατρικίου Ρός, πού μερικοί τόν χαρακτήρισαν ως «φιλοπρόοδον καί δραστήριον». Τό ποσόν πού έπρεπε νά καταβάλλει κάθε χρόνο τό Ταμείο Λευκάδας μέχρι πού νά τελειώσει τό έργο, είχε όρισθεί σέ 4.000 τάλληρα.

Τά περιστατικά έξελίχθησαν ως εξής:

Στίς 10 Ιουλίου τού 1819, η Τοπική διοίκηση τού νησιού εδημοσίευσε προκήρυξη σ’ όλους τούς Λευκαδίους, μέ τήν οποία γνωστοποίησε τήν απόφαση τής Κεντρικής Κυβέρνησης (από 25 Ιουνίου 1819) σχετικά μέ τήν επιβολή τής νέας φορολογίας. Στίς 27 Αυγούστου, ο δημογέροντας τής Γεωργίας καί Παιδείας Νικόλαος Σταύρος, εκτελώντας εντολή τού τότε Επάρχου, πήγε στό χωριό Σφακιώτες, 10 χιλιόμετρα έξω από τήν πρωτεύουσα τού νησιού μέ προορισμό νά ενεργοποιηθεί γιά τήν εφαρμογή τής απόφασης, καί διανυκέτευσε μαζί μέ τούς αστυνομικούς, πού τόν συνόδευαν, στό μοναστήρι τής Επισκοπής, έξω άπό τό χωριό Σπανοχώρι.

Ο κατάλογος με τα ονόματα των τεσσάρων απαγχονισθέντων

Ο Νικ. Σταύρος εκάλεσε τούς Επόπτες τών γύρω χωριών (ή καλύτερα των μαχαλάδων, πού αποτελούσαν τά χωριά Σφακιώτες) Ασπρογερακάτων καί Σπανοχωρίου, νά συζητήσουν γιά τά νέα μέτρα. Όμως, μαζί μέ τούς Επόπτες, πήγαν έκεί καί κάτοικοι τών χωριών καί άρχισαν -σύμφωνα μέ όσα εξέθεσε σέ αναφορά του αργότερα ο δημογέροντας Σταύρος- νά συμπεριφέρονται βάναυσα, τόσο στούς Επόπτες όσο καί στό δημογέροντα Σταύρο. Βλέποντας αυτή τή συμπεριφορά, οι ακόλουθοι τού δημογέροντα (πεντηκόνταρχοι) απείλησαν τούς συγκεντρωμένους χωρικούς καί σέ άρνησή τους νά συμμορφωθούν καί νά φύγουν, τράβηξαν τά ξίφη τους καί άρχισαν νά τούς απωθούν μέ βία. Εκείνοι τότε άρχισαν νά καταφέρονται εναντίον της Κυβέρνησης, μέχρι τού σημείου νά φωνάζουν ότι δέν επιθυμούσαν εις τό εξής νά εξαρτώνται άπό τήν Τοπική Κυβέρνηση καί απείλησαν νά σκοτώσουν τόν δημογέροντα Σταύρο, αν επιχειρούσε νά θέσει σέ εφαρμογή όσα έλεγε η απόφαση γιά τήν φορολογία. Μέ τήν γνώμη τών κατοίκων τών Σφακιωτών ήταν σύμφωνοι καί όλοι οί Πρόκριτοι, αλλά καί οι Πεντηκόνταρχοι όλων τών μαχαλάδων τών Σφακιωτών, πράγμα πού έβαλε σέ πρόσθετες ανησυχίες τόν Νικ. Σταύρο.

Τά πτώματα τών απαγχονισθέντων «εκαλύφθησαν διά πίσσης, ετέθησαν εντός σιδηρών κλουβών καί ετοποθετήθησαν επί υψωμάτων πρός παραδειγματισμόν»

Η κατάσταση έφτασε πλέον σέ αδιέξοδο. Περιθώρια συνεννόησης δέν υπήρχαν καί ο απεσταλμένος τού Επάρχου φοβόταν ακόμα καί γιά τή ζωή του. Έστειλε, λοιπόν, μήνυμα στό Επαρχιακό Συμβούλιο, πού τό αποτελούσαν οι: Πάνος Μαρίνος, Νικόλ. Σταύρος, Ανδρέας Φέτσης, Ιωάννης Μαρίνος καί Ιωάννης Κονιδάρης, καί αφού ανέφερε τά διατρέξαντα, ετόνιζε πώς, άν δέν επέμβει η Κυβέρνηση καί δέν τού αποστείλει βοήθεια, δέν θά μπορέσει νά μεταβεί σέ άλλο χωριό, γιατί καί εκεί τά ίδια θά είχε νά αντιμετωπίσει. Στό μήνυμα μάλιστα αυτό ο Σταύρος ανέφερε καί μιά λεπτομέρεια, πού είναι χαρακτηριστική, γιά τις διαθέσεις τών χωρικών: Τούς πρότεινε -λέει- νά εκλέξουν τούς ειδικούς φύλακες σέ κάθε χωριό (γιά τήν πιστή εφαρμογή τών νόμων), σύμφωνα μέ τήν προκήρυξη τού Επαρχείου τής Λευκάδας (από τις 31 τού  Αυγούστου), καί εκείνοι τού απάντησαν ευθαρσώς, ότι θά έπρατταν ό,τι εκείνοι ήθελαν, καί μάλιστα δέν επέτρεψαν ούτε κάν τή δημοσίευση τής προκηρύξεως.

Μόλις έλαβε γνώση τής αναφοράς τού απεσταλμένου τους Νικ. Σταύρου ο Έπαρχος, έστειλε στούς Σφακιώτες τόν Αναστάσιο Μαρίνο μέ πολλούς χωροφύλακες, γιά νά ενισχύσουν τή δύναμη τού δημογέροντα Σταύρου. Μόλις ο Μαρίνος εφτασε στήν Επισκοπή, διέταξε τούς άνδρες του νά καλέσουν τούς δύο αρχιπεντηκόνταρχους τού χωριού Σπανοχώρι, αλλά δέν υπάκουσαν στήν πρόσκληση.

Καί ενώ γίνονταν αυτά στις 14 Σεπτεμβρίου 1819 -αναφέρει ο ιστορικός Κ. Μαχαιράς-, δημόσιοι εισπράκτορες πήγαν στό χωριό Σφακιώτες γιά νά κάμουν έναρξη τής εισπράξεως τού φόρου. Αλλά συνάντησαν καθολική καί έντονη αντίδραση από τούς κατοίκους, οι οποίοι όχι μόνον δέν τούς έδωσαν «ουδέ λεπτούς», αλλά καί τούς εξύβρισαν. Καί η στάση όμως τών εισπρακτόρων ήταν ανάλογη. Φέρθηκαν ως κυρίαρχοι καί δουλόφρονες, συγχρόνως, καί άρχισαν νά υβρίζουν τούς χωρικούς καί τις γυναίκες τους καί νά προκαλούν αισθήματα αγανάκτησης καί οργής. Εκείνοι εξαγριώθηκαν, άρπαξαν τά όπλα καί επετέθησαν εναντίον τών φοροεισπρακτόρων.

Ήταν γύρω στό μοναστήρι τής Επισκοπής 300 περίπου χωρικοί οπλισμένοι μέ τουφέκια καί πιστόλια. Κατά σύμπτωση βρέθηκε εκεί ο Πρωθιερέας Απόστολος Λάζαρης καί ύστερα από συνεννόηση μέ τόν Επαρχιακό Σύμβουλο Αναστ. Μαρίνο, πήγανε μαζί πρός τούς συγκεντρωμένους, μέ σκοπό νά τούς καθησυχάσουν καί νά τούς πείσουν ότι είναι ορθόν καί πρέπον νά αποφευχθούν «έκνομες ενέργειες» καί αιματηρά γεγονότα. Αλλά οι χωρικοί ήταν ανένδοτοι, γι’ αύτό καί μιά δεύτερη προσπάθεια τού Πρωθιερέα απέτυχε καί αυτή. Κατά τή νύχτα, οι εισπράκτορες κατηφόρισαν πρός τήν πόλη καί, φοβισμένοι, ανήγγειλαν στό Επαρχιακό Συμβούλιο τί είχε συμβεί καί πρόσθεσαν πώς είχαν πληροφορίες ότι άρχισαν νά συγκεντρώνονται στους Σφακιώτες οπλισμένοι χωρικοί καί από άλλα χωριά του νησιού. Έτσι, οι απεσταλμένοι τής Διοικήσεως έμεναν στό μοναστήρι τής Επισκοπής, όντας σέ μεγάλη αμηχανία καί περιμένοντας νέες οδηγίες.

Τό ίδιο βράδυ, λίγο μετά τήν συνάντηση τού Αναστ. Μαρίνου μέ τούς χωρικούς, ακούστηκαν πυροβολισμοί καί κωδωνοκρουσίες. Επρόκειτο γιά σύνθημα επίθεσης τών χωρικών κατά της Επισκοπής. Πράγματι, οι ένοπλοι Σφακισάνοι ώρμησαν εναντίον τού μοναστηριού, μέ σκοπό νά μπούν μέσα, ενώ συγχρόνως από τούς γύρω λόφους τών κοντινών μαχαλάδων άλλοι πολλοί χωρικοί προσέτρεχαν νά ενωθούν μέ τούς χωρικούς της Επισκοπής. Η απρόσμενη αύτή έκρηξη τών χωρικών αποδόθηκε στό γεγονός, ότι έμαθαν πώς στρατός από τήν πόλη ανέβαινε πρός τούς Σφακιώτες νά επιτεθεί εναντίον τους.

Σ’ αυτή τή δύσκολη περίπτωση, επενέβη καί πάλι ό Πρωθιερέας Λάζαρης γιά νά κατευνάσει τά πνεύματα, μολονότι η έξαψη τών πνευμάτων ήταν πράγματι μεγάλη. Τελικά τό κατόρθωσε. Έπεισε τούς χωρικούς νά απομακρυνθούν από τό χώρο έξω τού μοναστηριού καί συνόδεψε τούς απεσταλμένους τής αρχής καί τό δημογέροντα Σταύρο μέχρι τό δημόσιο δρόμο, οπότε αυτοί κατευθύνθηκαν ασφαλείς πρός τήν πόλη.

Προκήρυξη του άγγλου τοποτηρητή στη Λευκάδα Frederick Stovin με ημερομηνία 28 Σεπτ. 1819

Στό μεταξύ, από τά γύρω χωριά, κυρίως από τήν Καρυά, είχαν φτάσει πολλοί χωρικοί καί έπιασαν τά επίκαιρα σημεία, ώστε νά εμποδισθεί άνοδος αγγλικού στρατού, άν τύχαινε νά έρθει. Πράγματι, τήν άλλη μέρα, ο Τοποτηρητής τής Λευκάδας, αντισυνταγματάρχης Φρειδερίκος Στόβενς, συνοδευόμενος από δύναμη αγγλικού στρατού 50 ανδρών, βγήκε από τήν πόλη, αποφασισμένος νά επιβάλει τήν τάξη. Συνάντησε τούς χωρικούς στή θέση «Ράχη τού Διοχάρη», γνωστός ως Γιοχάρη, καί τούς συνέστησε νά διαλυθούν. Είχε μαζί του καί τόν Πρωθιερέα Λάζαρη – τούς κοινοποίησε μάλιστα καί μιά προκήρυξη πού έλεγε:

«Ο Τοποτηρητής τού Μεγάλου Λόρδου Αρμοστή καλεί τούς κατοίκους τού χωριού Σφακιώτες κι εκείνους που μαζί τους ενώθηκαν αυτή τη μέρα γιά νά αντισταθούν στήν εκτέλεση τών αποφάσεων τής Κυβερνήσεως, νά επιστρέφουν ήσυχα στά σπίτια τους και έχουν την πεποίθηση ότι η φρόνησή των θά τούς πείσει ότι μιά δυναμική αντίσταση καί ανοιχτή εξέγερση θά είναι μάλλον γιά νά καθυστερήσει τήν πραγμάτωση τών αιτημάτων των –  ο τοποτηρητής τούς βεβαιώνει, ότι η τοπική Κυβέρνηση είναι διατεθειμένη απολύτως νά εφαρμόσει τήν πιό σφικτή δικαιοσύνη σέ πάσα τάξη άνθρώπων και είναι προθυμότατη νά στείλει μιά ειδική αναφορά τής καταστάσεώς των στούς Κορυφούς γιά νά εξετάσει η Α.Ε. ο Λόρδος Μέγας  Αρμοστής, από τόν οποίο μπορούσαν νά προσδοκούν κάθε δίκαιη επιείκεια.

Φρ. Στόβενς
Αντισυνταγματάρχης»

(Από τό βιβλίο πράξεων τού εξοχώτατου Επάρχου 4ο Αρχειοφυλ. Λευκάδας — Από τό Ιταλικό).

Οι χωρικοί όμως, απτόητοι, δέν έλαβαν υπόψη τους τίς προτροπές καί νουθεσίες τού Τοποτηρητή καί ανυποχώρητοι στίς αποφάσεις τους, τού επρότειναν ότι καλόν θά είναι νά παραλάβει τούς στρατιώτες του καί νά φύγει, «διότι δέν έχουν νά κάμουν τίποτε μέ αυτόν, αλλά μέ τούς άρχοντες (δηλ. τούς Επαρχιακούς Συμβούλους, καί τούς εκλέκτορας τούτων, σημειώνει ο ιστορικός Κ. Μαχαιράς), πού θέλουν νά τούς αφανίσουν καί νά τούς πτωχύνουν».

Ο Στόβενς, μή μπορώντας νά ενεργήσει διαφορετικά καί βλέποντας τόν μεγάλο αριθμό τών συγκεντρωμένων χωρικών, αλλά, κυρίως, επειδή αντελήφθη τή φοβερή τους αγανάκτηση, γύρισε στήν πόλη καί εδωσε έντολή στόν Ν ι κ ό λ α ο  Κ α β β α δ ά, πού ήταν Έπαρχος, νά πάει ο ίδιος πρός συνάντηση τών χωρικών καί νά προσπαθήσει νά τούς πείσει νά γυρίσουν ειρηνικά στίς δουλειές τους. Εκείνος όμως αρνήθηκε νά υπακούσει καί γι’ αύτό απολύθηκε αμέσως από τή θέση του, τήν όποια πήρε ο  Κεφαλονίτης Δανιήλ Χοϊδάς.

Κατά τό διάστημα τούτο, οι χωρικοί προώθησαν τις θέσεις τους βορειότερα, πρός τήν πόλη, καί παίρνοντας καί νέες ενισχύσεις από άλλα χωριά στίς 29 Σεπτεμβρίου, φαίνεται πώς είχαν κάποιο -προσωρινό όμως-  αποτέλεσμα καί εδημιούργησαν μιά ύφεση. Οί χωρικοί αποσύρθηκαν από τή «Ράχη Βαλαωρίτη» καί αυτό έκαμε μερικούς από τούς άρχοντες νά πιστέψουν πώς η υποχώρηση ήταν οριστική. Έτσι, βγήκαν στά κτήματά τους έξω άπό τήν πόλη στίς 30 Σεπτεμβρίου, αλλά οί χωρικοί έπιασαν μερικούς απ’ αυτούς καί τούς κράτησαν ως ομήρους.

Εντούτοις, λίγες μέρες αργότερα, τά πράγματα πήραν άλλη μορφή καί η κατάσταση επιδεινώθηκε. Κι αυτό οφείλεται κυρίως στό γεγονός, ότι η απάντηση στήν αναφορά τού Τοποτηρητή (πρός τήν Κέρκυρα) ήταν αόριστη, αφού έλεγε ότι: «Το έγγραφο αυτό (τού Λόρδου Μ. Αρμοστή) εκφράζει τή διάθεση τής Α.Ε. καί τής Γενικής Κυβερνήσεως νά ληφθεί υπόψη μέ επιείκεια η αίτησή σας (τών χωρικών) μόλις φθάσει». Οι χωρικοί έγιναν δύσπιστοι καί ξεσήκωσαν καί άλλα χωριά, έτσι πού η εξέγερση φάνηκε πώς γενικεύτηκε σέ όλο τά νησί. Τήν 1 καί 2 Οκτωβρίου, ένοπλοι χωρικοί κατέλαβαν καί πάλι τή «Ράχη Βαλαωρίτη». Καί τή φορά αύτή, η Διοίκηση προσπάθησε μέ τόν ίδιο τρόπο νά κατευνάσει τούς χωρικούς, στέλνοντας δηλαδή ως πρεσβευτές τους τόν Όριο καί το Βαφέα στίς 2 Οκτωβρίου. Αλλά μάταια προσπάθησαν· αυτή τή φορά οί χωρικοί ήταν οριστικά αμετάπειστοι.

Κάτω από τήν πίεση τών τελευταίων αυτών γεγονότων, καί ιδίως μετά τή σύλληψη μερικών αρχόντων έξω από τήν πόλη, εκ μέρους τών στασιαστών, πού είπαμε, στήν πόλη επικράτησε μεταξύ τών αρχόντων μέγας πανικός καί κατεβλήθη προσπάθεια νά σχηματισθεί σώμα ενόπλων από ντόπιους πολίτες τής χώρας. Υπολόγισαν νά συγκεντρώσουν γύρω στούς 200 άνδρες, μέ έξοδα πάντα δικά τους. Αλλά παρόλες τους τίς προσπάθειες, δέν πέτυχαν νά στρατολογήσουν κανέναν. Ακόμα καί εκείνοι πού διέθεταν κτήματα στά περίχωρα τής πρωτεύουσας φοβόνταν τούς χωρικούς καί αρνήθηκαν νά εξοπλισθούν.

Έτσι, μοναδική ελπίδα τούς απόμεινε η στρατιωτική δύναμη πού υπήρχε στή χώρα. Μπροστά σ’ αυτό τό αδιέξοδο, τό Επαρχιακό Συμβούλιο ζητούσε επίμονα ενισχύσεις από τήν Κέρκυρα. Εν τω μεταξύ, οπλίσθηκαν μεμονωμένα οι άρχοντες καί μερικοί υποτακτικοί στήν ξένη κυριαρχία, αλλά μόνον γιά νά αμυνθούν, άν δέχονταν επίθεση στά σπίτια τους. Γιατί διεδίδετο μέ επιμονή πώς οι χωρικοί είχαν αποφασίσει νά μπούν στήν πόλη καί νά κάψουν τά σπίτια τών π ρ ο υ χ ό ν τ ω ν.

Η είσοδος στην πόλη της Λευκάδας στο ύψος του Αγίου Μηνά

Αυτές τίς πληροφορίες τίς είχε καί ο Τοποτηρητής Σ τ ό β ε ν ς καί, γιά νά υπερασπισθεί τήν πόλη από ενδεχόμενη επίθεση, οχύρωσε τήν είσοδο τής πόλης, όπου σήμερα είναι η εκκλησία του Αγίου Μηνά, στήνοντας πεδινά πυροβόλα. Στό σημείο αυτό ήταν καί η κεντρική πύλη τής πόλεως, περιφερειακά δέ, υπήρχε ένα μεγάλο χαντάκι, πού ήταν γιομάτο νερά πάντα.

Εκεί έβαλε καί μόνιμο στρατιωτικό απόσπασμα, πού εκτελούσε περιπολίες. Καί βέβαια δέν έκοψε τίς επαφές του μέ τούς χωρικούς. Σχεδόν καθημερινά έστελνε ανθρώπους νά συζητούν μεταξύ τους, υποσχόμενος πάντα ότι «θά αναγνωρισθούν τά δίκαιά τους». Σέ κάποια απ’ αύτές τίς συναντήσεις τού, ιδίου τού Τοποτηρητή μέ τούς χωρικούς, ο ιερέας Γεώργιος Ασπρογέρακας, από τό χωριό Σφακιώτες, σηκώθηκε καί τού είπε: «Κολονέλλο! Κολονέλλο! Άν έχεις εσύ μπαρούτες καί κανόνια, έχομε κι εμείς καριοφύλια γιά νά σάς πολεμήσουμε».

Καί είναι φυσικό νά συμπεράνουμε, πώς ο Στόβενς ενεργούσε διπλωματικά, γιά νά ξελογιάσει τούς χωρικούς, μέχρι νά λάβει στρατό από τήν Κέρκυρα καί νά τούς επιτεθεί. Πράγμα πού έγινε. Μέ τά ταχυδρομικά πλοία άρχισαν νά φτάνουν οι πρώτες δυνάμεις. Στίς 3 Οκτωβρίου φάνηκαν νά ’ρχονται τά πρώτα πλοία από τήν Κέρκυρα. Ήταν δύο φρεγάτες καί μερικά βρίκια. Οι χωρικοί, πού παρακολουθούσαν αδιάκοπα τή θάλασσα, βλέποντας τά μεγάλα πλοία καί υποθέτοντας, ορθώς, πώς φέρνουν στρατό, κατέβηκαν από τή «Ράχη» καί κατευθύνθηκαν πρός τήν πόλη. Πήδησαν τό χαντάκι τού Αγίου Μηνά, στήν Πύλη καί σέ άλλα σημεία, καί επιτέθηκαν εναντίον τών Άγγλων.

Στίς οχυρές αυτές θέσεις έγιναν σκληρές συμπλοκές, μέ αποτέλεσμα νά σκοτωθούν μερικοί -άγνωστο πόσοι- Άγγλοι στρατιώτες και ένας αξιωματικός τού πυροβολικού. Η συμπλοκή ήταν τόσο άγρια, ώστε κάποιος χωρικός, ονομαζόμενος Ιωάννης Μελάς, έκοψε τό χέρι ενός Άγγλου πυροβολητή. Εν τούτοις, τά αγγλικά στρατεύματα, «διοικούμενα άπό τόν γενναίο αρχηγό τους Στόβενς», δέν κατόρθωσαν νά συγκρατήσουν τούς επιτεθέντες χωρικούς, πού απώθησαν τούς Άγγλους καί μπήκαν θριαμβευτικά στήν πόλη. Μερικοί πήγαν έξω άπό τό σπίτι τού δημογέροντα τής Γεωργίας Ανδρέα Σταυρου και έβαλαν φωτιά στό αρχοντικό του.

Οι πολίτες, έντρομοι, κλείστηκαν στά σπίτια τους καί γενικά επεκράτησε μεγάλος πανικός. Οι χωρικοί όμως δέν φαίνονταν διατεθειμένοι γιά μεγάλες βιαιοπραγίες καί φόνους. Αφού κανένας φόνος δέν αναφέρθηκε, ούτε κλοπές σέ σπίτια ή καταστήματα. Πολλοί εν τούτοις κλείστηκαν στά σπίτια τους καί μερικοί βγήκαν από τήν πόλη καί κατευθύνθηκαν πρός τήν περιοχή τών Μύλων τής Γύρας, άλλοι πάλι κρύφθηκαν μέσα στό Φρούριο καί αρκετοί κατέφυγαν στά προάστια. Οι στασιαστές όμως ζητούσαν επίμονα μόνο τούς άρχοντες καί τούς συνεργάτες τους, γιατί πίστευαν πώς όλοι αυτοί ήταν όργανα τών αγγλικών αρχών κατοχής. «Καί θά έφόνευον πράγματι -γράφει ο ιστορικός Μαχαιράς- («Λευκάς καί Λευκάδιοι έπί Αγγλική ς προστασίας», σελ. 53) τούς άρχοντες, άν μή πολίται φίλοι των καί συγγενείς των δέν ανεχαίτιζον τούτους».

Απόφαση της Ιονίου Βουλής με ημερομηνία 11 Οκτ. 1819 για την παράταση του στρατιωτικού νόμου

Οι χωρικοί παρέμειναν μέσα στήν πόλη μέχρι τό βράδυ τής ίδιας μέρας (3ης Οκτωβρίου). Ήδη είχαν φτάσει από τό μεσημέρι έξω από τό Κάστρο τά πολεμικά πλοία καί αποβίβασαν στρατό, πού, χωρίς νά χάσει καθόλου καιρό, συντάχθηκε καί προχώρησε πρός τήν πόλη. Τήν ίδια ώρα, από τό Κάστρο οι Άγγλοι άρχισαν κανονιοβολισμούς πρός τό μέρος τών επαναστατών. Οι χωρικοί τότε άρχισαν νά υποχωρούν καί οχυρώθηκαν πάλι στή «Ράχη», απ’ όπου είχαν εξορμήσει. Σάν άπάντηση δέ στήν αναφορά τών χωρικών από τόν Λόρδο Αρμοστή, ήταν η κήρυξη στρατιωτικού νόμου σέ όλο τό νησί.

Πράγματι, ο Στόβενς, στις 4 Οκτωβρίου, μέ προκήρυξή του πρός τούς Λευκαδίους, κήρυξε τό στρατιωτικό νόμο καί μέ μιά άλλη καλούσε τούς χωρικούς νά διαλυθούν, διαφορετικά θά τούς επετίθετο μέ τή στρατιωτική δύναμη πού τώρα διέθετε.

Η προκήρυξη έλεγε τά εξής:

«4 Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ 1819

Δυνάμει διαταγής που ο Τοποτηρητής έλαβε, κηρύσσεται από την Α.Ε. τό Λόρδο Μεγάλο Αρμοστή σε τούτο τό νησί ο στρατιωτικός νόμος. Όλοι εκείνοι που έχουν καλές διαθέσεις γιά τό καλό τής πατρίδος των, καλούνται με την παρούσα νά μένουν ήσυχοι στά σπίτια τους, μέχρις ότου η ανταρσία που άρχισε καταπαύσει.

Φρ. Στόβενς»·

(Από τά πρακτικά τού Επάρχου No 4 -σελ. 54- από τό Ιταλικό).

Η άλλη προκήρυξη έλεγε τά παρακάτω:

«4 Ο Κ Τ Ω Β Ρ Ι Ο Υ 1819

Κάτοικοι τής Λευκάδος

Δεν είναι ακόμη γιά σάς αργά νά επανέλθετε στήν οφειλομένη υπακοή στους νόμους. Τό πρώτο βήμα έγινε από τά δικά σας ανόσια όπλα και μέχρι τώρα έχω δείξει τήν πιό μεγάλη ανεκτικότητα. Έχω στις διαταγές μου μεγάλη βρεττανική στρατιωτική δύναμη, και με τούτη τήν προκήρυξη και γιά τελευταία φορά σάς καλώ νά υπακούσετε οτήν προκήρυξη τής Α.Ε. Λόρδου Μεγάλου Αρμοστή.

Φ. Στόβενς».

(Πρακτικά Επάρχου, ό.π .).

Το απογυμνωμένο Μνημείο στη θέση «Μπόζα»

Οι χωρικοί όμως ουτε διαλύθηκαν, μά ούτε καί έδειχναν διάθεση νά υποχωρήσουν. Κι έτσι ο Στόβενς αποφάσισε νά τους επιτεθεί: Διαίρεσε τό στρατό του σέ 3 τμήματα, από τά οποία τό ένα κατευθύνθηκε πρός τήν περιοχή τού Κ α λ λ ι γ ο ν ί ο υ, τό άλλο πρός τή Μ ε γ ά λ η  Β ρ ύ σ η καί τό τρίτο πρός τό χωριό Φ ρ ύ ν ι. Αντικειμενικός σκοπός του ήταν νά κυκλώσει τούς χωρικούς, οι οποίοι όμως αντελήφθησαν τήν επαπειλούμενη κύκλωση καί υποχώρησαν πρός τούς Σφακιώτες. Η παράδοση αναφέρει πώς έστησαν ενέδρα στούς Άγγλους στήν οχυρή θέση Μπόζα, όπου κατά τήν αιφνιδιαστική επίθεσή τους εναντίον του στρατού του Στόβενς, σκοτώθηκαν πολλοί Άγγλοι.

Λένε μάλιστα, πώς τό εκεί ευρισκόμενο πηγάδι γέμισε μέ σκοτωμένους Άγγλους. Καί μάλλον πρόκειται γιά υπερβολή, αφού ένα τέτοιο γεγονός θά αναφέρονταν σίγουρα σέ γραπτές εκθέσεις ή αναφορές τών τοπικών αρχών. Όπω ς καί νά ’χει τό πράγμα, οι χωρικοί, φοβηθέντες μήπως πεοικυκλωθούν, υποχώρησαν πέρα από τό χωριό Σφακιώτες καί οχυρώθηκαν στή θέση Ά σ π ρ α Χ α λ ί κ ι α ή Μπαμπάκια, πάνω από τό χωριό Ασπρογερακάτα. Η περιοχή σήμερα λέγεται Κό ν τ ρ ο ς. Η μάχη κράτησε μέγρι τή νύχτα καί κατά τή διάρκειά της σκοτώθηκαν πολλοί ξένοι στρατιώτες – πολύ σύντομα όμως, οι ανεπαρκώς οπλισμένοι χωρικοί έσωσαν τά πυρομαχικά τους καί αναγκάσθηκαν νά υποχωρήσουν, καλυπτόμενοι από τό σκοτάδι.

Η λαϊκή μούσα αποθανάτισε τά σχετικά περιστατικά τής όλης εξέγερσης μέ τό παρακάτω στιχούργημα:

Ο Θωμάς με τόν Πανάδα,¹
εσυνάξαν τη Λευκάδα
και στόν κάμπο ροβολήσαν
και τη χώρα-ν-άποκλείσαν:
«Ή τά ντάτσα² θά κοπούνε
ή γοι αρχόντοι θά σφαούνε».
Δεν επέρασε μιά ώρα,
βάλανε φωτιά στη χώρα.
Δεν επέραοε μομέντο
κι, ήρθε μπαστιμέντο.³
Φέρανε καί δυό φρεγάδες
φορτωμένες παλικάρες —
Φέρανε καί δυό περόνια⁴
νά βουλώσουν τά κανόνια.
Λιαροκάπης κι άλλοι τρεις
πολεμούν κατακαμπίς,
βάνουν τ’ άγραπίδια βόλια
καί τά φύλλα πατσαβούρες.⁴
Πρώτη μπαταρία
τού Λιαροκάπη την κοιλιά.

(Ροντογιάννης, ό.π., σελ. 294).

Σημ. 1. Είναι οι δύο αρχηγοί τής εξεγέρσεως.

2. ντάτσα = φόροι.

3. μπαστεμέντο = πλοίο αγγλικό.

4. περόνια. = τά περόνια αυτά τά ’χαν πάρει οι Λευκαδίτες γιά νά βουλώσουν τά κανόνια τών άλλων, πράγμα πού πέτυχαν.

5. Πατσαβούρες = τά χαρτιά πού έβαναν στά εμπροσθογεμή όπλα.

Οι χωρικοί, μετά τήν υποχώρησή τους, διαλύθηκαν καί σκόρπισαν σε μικροομάδες, προσπαθώντας νά σωθούν. Πολλοί κατέφυγαν στή γειτονική Ακαρνανία. Ο δρόμος τώρα γιά τούς Άγγλους ήταν ανοιχτός γιά αντεκδικήσεις. Τό με­σημέρι τής 4ης ’Οκτωβρίου, ο αγγλικός στρατός, μέ επικεφαλής το Στόβενς, κατέλαβε όλους τούς μαχαλάδες τών Σφακιωτών καί έκαμε πρωτοφανή αντίποινα. «Άμα τή χαραυγή, ο Στόβενς, -σημειώνει ο Μαχαιράς, σελ. 53-  ιδών κενάς τάς όχυράς θέσεις τών χωρικών, προελαύνει μετά του στρατού του, καταφθάνει εις Σφακιώτες, βομβαρδίζει το χωρίον, κατεδαφίζει τάς οικίας καί κατασυντρίβει τά βυτία τών χωρικών, χύνων τον οίνον καί το έλαιον».

Η στάση τών χωρικών τής Λευκάδος είχε οριστικά συντριβεί. Καί εύκολα μπορεί νά συμπεράνει κανείς τί είδους επίλογος γράφτηκε τελικά σ’ αυτή τήν ηρωϊκή κίνηση τών υποδούλων:

Πρώτη πράξη τού Στόβενς ήταν νά καλέσει όλους τούς στασιαστές νά παραδώσουν τά όπλα τους μέ τήν υπόσχεση αμνηστίας. Ύστερα απ’ αυτό, όπως συμβαίνει σέ παρόμοια ιστορικά περιστατικά, οι Λευκαδίτες χωρικοί πού είχαν πάρει μέρος στά γεγονότα, παρέδωσαν τά όπλα τους καί γύρισαν ελεύθεροι στά χωριά τους. Όσοι όμως είχαν διαπράξει συγκεκριμένες πράξεις βίας καί ανεγνωρίζοντο, συνελαμβάνοντο καί περνούσαν από δίκη.

Έτσι, π.χ., πιάστηκε κατά τήν παράδοση του όπλου του ο Ιωάννης Μελάς, πού είχε κόψει, καθώς είδαμε, το χέρι τού Άγγλου πυροβολητή, καί φυλακίστηκε. Τή νύχτα όμως δραπέτευσε. Πιάστηκαν ακόμη καί φυλακίστηκαν στά μπουντρούμια του Φρουρίου ο ιερέας Θεόκλητος Στραβοσκιάδης από τό χωριό Απόλπαινα, ο ιερέας Φίλιππος Κολυβάς από τόν Αλέξανδρο, ο Σπυρίδων Ασπρογέρακας από τους Σφακιώτες καί ο Βασίλειος Πάλμος, γιός τού ιερέως Ευσταθίου Πάλμου, από τό χωριό Πόρος.

Αυτά ήταν η αρχή μόνο. Γιατί ο στρατηγός Άδαμ, πού είχε τότε ορισθεί αντικαταστάτης τού Αρμοστή Μαίτλανδ -πού ετυχε νά βρίσκεται στή Μάλτα-  έφθασε επειγόντως στή Λευκάδα από τήν Κέρκυρα πνέων μένεα κατά τών χωρικών. Έφερε μαζί του καί άλλο στρατό καί διόρισε Αστυνόμο Λευκάδος τό λοχαγό Εμμ. Σουμίλα. Ο Άδαμ, επικεφαλής τού αγγλικού στρατού, διεσκόρπισε τούς ελάχιστους ενόπλους χωρικούς πού είχαν απομείνει καί, παρά τήν αμνηστία πού είχε κηρυχθεί, καταδικάστηκαν από το στρατοδικείο «είς την δι’ αγχόνης θάνατον» ως πρωταίτιοι οι προφυλακισθέντες στό φρούριο ιερείς Φίλιππος Κολυβάς καί Θεόκλητος Στραβοσκιάδης. Μαζί μ’ αυτούς καί οι Σπυρίδων Ασπρογέρακας καί Βασίλειος Πάλμος. Η εκτέλεσή τους έγινε αμέσως. Τά πτώματα τών απαγχονισθέντων «εκαλύφθησαν διά πίσσης, ετέθησαν εντός σιδηρών κλουβών καί ετοποθετήθησαν επί υψωμάτων πρός παραδειγματισμόν». Η τέτοια φρικώδης, όσο καί πρωτοφανής αντεκδίκηση, έκαμε φοβερή εντύπωση στό λαό τού νησιού, πού επί δεκαετίες συζητούσε μέ φρίκη το περιστατικό καί η παράδοση τό διέσωσε μέχρι σήμερα.

Παράλληλα. έμειναν φυλακισμένοι οι έξης έγκριτοι πολίτες τής πόλεως καί τής νήσου, ως ηθικοί αυτουργοί της εξεγέρσεως: 1) Ο προσωρινός αρχηγός τής εκκλησίας παπα – Αποστόλης Λάζαρης, 2) ο ιππότης Ευστάθιος Βαλαωρίτης, θείος τού ποιητή, 3) ο Μαρίνος Λάζαρης, 4) ο Σπυρίδων Σέρβος, 5) ο Αντώνιος Σίδερης.

Φάκελλοι κατασχέσεων των περιουσιών των Θεόκλητου Στραβοσκιάδη, Μηνά και Θωμά Χαλικιά

Συγχρόνως, ο Άδαμ έκαμε επικηρύξεις καί υποσχέθηκε αμοιβή 500 ταλλήρων σ’ εκείνον πού θά έπιανε καί θά παρέδιδε έναν από τούς εξεγερθέντες, πού περιλαμβάνονταν σέ ειδικό κατάλογο επικηρυγμένων (βλ. Κ. Μαχαιρά, ό.π., σελ. 55). Άλλη μεγαλύτερη αμοιβή, 1.000 ταλλήρων, ορίσθηκε γιά εκείνον πού θά κατέδιδε έναν από τούς θεωρηθέντες πρωτοστάτες καί αρχιεπαναστάτες. Αυτοί ήταν οι Απόστολος Σταύρακας ή Πανάδας, Νικόλαος Σταύρακας ή Βελέντζας, Θωμάς Χαλικιάς, Φίλιππος Ζακυνθινός καί Ιωάννης Μελάς.

Προκήρυξη με ημερομηνία 8 Οκτ. 1819 του αναπληρωτή λόρδου αρμοστή Frederick Adam

Επίσης, 1.000 τάλληρα προσφέρονταν καί γιά όποιον θά κατέδιδε τόν χωρικό πού έβαλε φωτιά στό σπίτι τού δημογέροντα Σταύρου. Οι πρωταίτιοι αυτοί καταδικάστηκαν ερήμην εις θάνατον, γιατί μή συλληφθέντες πέρασαν στήν Ακαρνανία καί λίγο αργότερα έλαβαν μέρος στόν αγώνα της ελληνικής ανεξαρτησίας, όπου καί διακρίθηκαν. Γιά τούς αρχηγούς της εξεγέρσεως ο λαϊκός στιχουργός εμπνεύσθηκε τό παρακάτω τραγούδι:

Τρία πουλάκια κάθονταν στη Ράχη του Διοχάρη,
τό ενα ηταν ο Χαλκιάς και τ’ άλλο ό Πανάδας
τό τρίτο τό καλύτερο ο Νικόλαος Βελέντζας.
Παραπονιόνταν κι έλεγαν, βάστα χωριό και χώρα.
«τί νά βαστάξω, βρες παιδιά, κι άχαρα παλληκάρια,
δεν είν’ ενας, δεν είν’ δυό είναι μεγάλο ασκέρι·
τρεις μέρες κάναν πόλεμο δεν εχουν άλλα βόλια.
Διακόσιους εσκοτώσανε καί εκάψανε καί σπίτια.

Καί ο ιστορικός Μαχαιράς συμφωνεί μέ τό λαϊκό στιχουργό ως πρός τόν αριθμό τών σκοτωμένων Άγγλων. «Εφονεύθησαν -σημειώνει- καθ’ όλην τήν διάρκειαν τής στάσεως εκ μέν τών Άγγλων περί τούς διακοσίους, εκ δέ τών χωρικών ολίγιστοι».

Από εκείνους πού εφυλακίστηκαν ως ηθικοί αυτουργοί αθωώθηκαν όλοι, εκτός από τόν Σπυρίδωνα Σέρβο, πού καταδικάστηκε στόν δι’ αγχόνης θάνατον. Αλλά ένώ ανέβαινεν εις τό ικρίωμα, ήρθε χάρη γι’ αυτόν από τήν Κέρκυρα, πού τή χορήγησε η Γερουσία. Ο Σπυρίδων Σέρβος ήταν μιά ηρωική μορφή πού στά 1798 κατάρτισε σώμα νά αντισταθεί κατά τού Αλή – Πασά πού είχε σκοπό νά καταλάβει τή Λευκάδα.

Αναμνηστικό χάλκινο μετάλλιο που εκδόθηκε από τους Λευκάδιους το 1819 (ΑΩΙΘ) προς τιμήν του Sir Patrick Ros για την ανόρυξη της διώρυγας της Λευκάδας

Τέλος, μόλις αποκαταστάθηκε η τάξη στή Λευκάδα καί άρχισε νά εισπράττεται κανονικά ο φόρος γιά τή διάνοιξη τής διώρυγας, μία επιτροπή από κατοίκους τής πόλεως επέδωσε ψήφισμα στόν Τοποτηρητή Στόβενς, στις 28-11-1819, μέ τό οποίον έκφραζόταν ή ε υ γ ν ω μ ο σ ύ ν η  τ ώ ν  π ο λ ι τ ώ ν  γ ι ά  τ ή ν  γ ε ν ν α ι ό τ η τ α  π ο ύ  ε π έ δ ε ι ξ ε   σ τ η ν  κ α τ α σ τ ο λ ή  τ ή ς  σ τ ά σ ε ω ς  τ ώ ν  χ ω ρ ι κ ώ ν, «οίτινες εσκόπουν νά καταστρέψουν τήν πόλιν». Τό ψήφισμα υπέγραφαν μεταξύ πολλών καί οι: Ιωάννης Ζαμπέλιος καί οι Αδελφοί Βαλαωρίτη.

(Αναδημοσίευση από το Περιοδικό «Ηπειρώτικη Εστία», τεύχος 444, 1989).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1) Κωνσταντίνου Μαχαιρά: «Λευκάς καί Λευκάδιοι επί Aγγλικής προστασίας (1810-1864)», Αθήνα 1940.
2) Πάνου Ροντογιάννη: «Ιστορία τής νήσου Λεοκάδος», τόμος Β΄, Αθήνα 1982.
3) Κωνσταντίνου Μαχαιρά: «Το εν Λευκάδι φρούριον τής Αγίας Μαύρας», Αθήνα 1956.
4) Κωνσταντίνου Μαχαιρά: «Η Λευκάς 1700-1864», Αθήνα 1956.
5) Γρηγ. Μοσχοπούλου: «Ο αγώνας τού Επτανησιακού λαού στήν περίοδο τής Αγγλοκρατίας», Αθήνα 1964.
6) Ιστορία τού Ελληνικού Έθνους, «Εκδοτικής Αθηνών»
7) Χρύσας Μαλτέζου: «Επτάνησα», Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμος Ι – Ι – Α΄.
8) Κ. Καιροφύλα: «Η Επτάνησος υπό τούς Βενετούς», Αθήναι 1942.
9) Ελένης Κούκκου: «Ιστορία των Επτανήσων από του 1722 μέχρι τήν Αγγλοκρατία», Αθήνα 1985.

*Ο Τάσος Κοντομίχης είναι συγγραφέας του βιβλίου «Τα τοπωνύμια της Λευκάδας» (Εκδόσεις Νεφέλη). Έχει δημοσιεύσει μελέτες ιστορικού και λαογραφικού ενδιαφέροντος σε διάφορα περιοδικά.Είναι υπεύθυνος της Χαραμογλείου Ειδικής Λευκαδιακής Βιβλιοθήκης.