Η εκπαίδευση στο Αρχοντοχώρι Ξηρομέρου Αιτ/νίας στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς

Η συμβολή των ιερών ναών της Ζωοδόχου Πηγής (17ος-18ος αι.), της Μονής Παναγίας Ζαμπαντίνας (17ος-18ος αι.) και του Αγίου Αθανασίου (18ος-19ος αι.) στη διάδοση των γραμμάτων, της ελληνικής γλώσσας και των ιδεών για λευτεριά και ανεξαρτησία

Εικ.1: Ιερός Ναός Ζωοδόχου Πηγής, 17ος αι. (1669)

Του Σπυρίδωνα Θεοδ. Μήτση,
συνταξιούχου εκπαιδευτικού

Με αφορμή, το πρόγραμμα των Επετειακών Δράσεων του Δήμου Ξηρομέρου για τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821 συμμετέχω -διαδικτυακά- στο 1ο Ιστορικό Συνέδριο του Ξηρομέρου, παρουσιάζοντας τη θεματική ενότητα «Η εκπαίδευση στο Αρχοντοχώρι Ξηρομέρου Αιτ/νίας στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς». Η παρούσα εργασία αποτελεί την Α΄ Ενότητα από την ερευνητική εργασία μου που έχει τίτλο «Η εκπαίδευση στο Αρχοντοχώρι Ξηρομέρου Αιτ/νίας κατά τον 18ο, 19ο και 20ο αι.».

Eικ. 2: Μοναστήρι Παναγίας Ζαμπαντίνας, 18ος αι. (1733)

Με την Ενότητα Α΄ έχω σκοπό και στόχο να υποστηρίξω τη μεγάλη συμβολή των ιερών ναών της Ζωοδόχου Πηγής (17ος-18ος αι.), της Μονής Παναγίας Ζαμπαντίνας (17ος-18ος αι.) και του Αγίου Αθανασίου (18ος-19ος αι.) στη διάδοση των γραμμάτων, της ελληνικής γλώσσας και των ιδεών για λευτεριά και ανεξαρτησία! Άλλωστε το ναρθηκοσχολείο/γραμματοδιδασκαλείο ή το θρυλούμενο «Κρυφό Σχολειό» στους ιερούς ναούς της Ζάβιτσας αποτελούσε ζωντανό οργανισμό μέσα στο ευρύτερο οικονομικό, κοινωνικό, θρησκευτικό, ιστορικό και πνευματικό πλαίσιο της ανθηρής Κοινότητας…

Εικ. 3: Ναός Αγίου Αθανασίου, η ξακουστή «Σχολή Ζαβίτσης», 18ος -19ος αι. (1765/…).

Επίσης, επιθυμώ να αναδείξω τον εκπαιδευτικό και πολιτικό ρόλο των Λογίων Ευγένιου Αιτωλού, Κοσμά Αιτωλού, Αρχ. Δανιήλ, Αρχ. Μεθοδίου, Παναγιώτη Παλαμά, Άνθιμου Γαζή, Γεωργίου Γαζή, καθώς και των εκ Ζαβίτσης καταγόμενων ελληνοδιδασκάλων, αγωνιστών και πολιτικών Κων/νου και Φωτίου Π. Καραπάνου, στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς.

Ειδικότερα:

Η Ενότητα Α΄ αποτελείται από 4 κεφάλαια.

Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στο ιστορικό πλαίσιο και τις διιστάμενες απόψεις των ιστορικών γύρω από την εκπαίδευση των νέων στα χρόνια της σκλαβιάς.

Το δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται στη συμβολή των ιερών ναών Ζωοδόχου Πηγής (17ος-18ος αι.), Ιεράς Μονής Ζαμπατίνας/Ζαπαντίνας (17ος-18ος αι.), και του Ιερού Ναού Αγίου Αθανασίου (18ος-19ος αι.), στη διάδοση των γραμμάτων και της ελληνικής γλώσσας.

Το τρίτο κεφάλαιο αναφέρεται στη συμβολή των Λογίων Κοσμά του Αιτωλού, Παναγιώτη Παλαμά, Άνθιμου Γαζή, Γεωργίου Γαζή… καθώς και των ιατροφιλόσοφων ηγουμένων Δανιήλ και Μεθοδίου στη διάδοση των γραμμάτων, της ελληνικής γλώσσας και των ιδεών για λευτεριά και ανεξαρτησία, στην «Παλαμαϊκή Σχολή Ζαβίτσης» (1765-1790).

Και τέλος το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στη συμβολή των φωτισμένων Ζαβιτσάνων ελληνοδιδασκάλων, αγωνιστών και πολιτικών Κώστα Π. Καραπάνο και Φώτη Π. Καραπάνο, στη διάδοση των γραμμάτων και της ελληνικής γλώσσας, στις Σχολές Ακαρνανίας, Αγρινίου, Βονίτσης, Πρέβεζας, Άρτας…(1800-1821), αλλά και στον αξιόλογο πολιτικό τους αγώνα κατά την περίοδο 1821-1824.

Η παρούσα ενότητα τελειώνει με προτάσεις για εκπαιδευτική δράση-Παιδαγωγική αξιοποίηση.

Κεφάλαιο 1

Η Παιδεία στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς – Τουρκοκρατίας. Ιστορικό πλαίσιο – Οι διιστάμενες απόψεις των ιστορικών

Η κατάκτηση της Ελλάδας από τους Οθωμανούς Τούρκους είχε ως συνέπεια την αιφνίδια διακοπή και της πνευματικής ζωής του Ελληνισμού γενικά και ειδικά της εκπαιδευτικής ζωής του. Kατά την ιστορική προσέγγιση του Ιάκωβου Ρίζου-Νερουλού, 1826, «στα πρώτα χρόνια της σκλαβιάς, οι Τούρκοι απαγόρευσαν τη μετάδοση της γνώσης μέσα από οργανωμένα σχολεία, γιατί φοβόταν μήπως οι δούλοι τους γίνουν δυσκολοκυβέρνητοι και επικίνδυνοι»¹. Άλλωστε, την περίοδο αυτή οι μορφωμένοι ήταν ελάχιστοι ή δεν υπήρχαν, αφού είχαν μεταναστεύσει στην Ευρώπη, και οι απλοί άνθρωποι ήταν βουτηγμένοι στο σκοτάδι της αμάθειας και τις δεισιδαιμονίες.² Σ΄ αυτές τις συνθήκες οι ψυχές κλείστηκαν ερμητικά, τα στόματα βουβάθηκαν, ο τόπος αγρίεψε, τα τραγούδια και τα γιορτάσια σβήστηκαν, τα «Τουρκομνήματα» γέμισαν αλλαξόπιστους κι ένας αέρας πνιγερός μόλυνε τα στήθια των ανθρώπων. Κι αυτή την τραγική για το γένος κατάσταση ο λαός την τραγουδούσε με τους στίχους: «Ο ήλιος εσκοτείδιασε και το φεγγάρι εχάθη…».³

Από τα μέσα του 16ου αιώνα και ύστερα⁴ ή μετά από 100 περίπου χρόνια σκότους και αμάθειας (1570 – 1453 = 117 χρόνια) το «παρά τω σουλτάνω» Πατριαρχείο απολάμβανε πλήθος προνομίων (βεράτια⁵): ως παράλληλη εξουσία είχε αυτόνομο διοικητικό και οργανωτικό μηχανισμό, δικαίωμα φορολόγησης πιστών, δικαστικά προνόμια.. κ. ά. Μεταξύ των βερατίων –πατριαρχικών προνομίων- ήταν και το «βεράτι της παιδείας», το οποίο αξιοποίησε ο κλήρος και στήριξε την πνευματική ανόρθωση του γένους με τα ναρθηκοσχολεία ή τα λεγόμενα-θρυλούμενα από την εκκλησία «κρυφά σχολειά». Σ’ αυτά, κατά τις εκκλησιαστικές πηγές, οι ιερείς των εκκλησιών και οι ηγούμενοι των μοναστηριών δίδαξαν ανάγνωση και γραφή και διέδιδαν την ελληνική γλώσσα, μέσω της χρησιμοποίησης των εκκλησιαστικών κειμένων και βιβλίων.⁶ Περί του λόγου το αληθές ο Γερμανός φιλέλληνας καθηγητής του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης Μ. Κρούστος, μας πληροφορεί πως «ο νάρθηκας της εκκλησίας αποτελούσε το πρώτο είδος σχολείου, και το Ωρολόγιο, το Ψαλτήρι και τα άλλα εκκλησιαστικά βιβλία, τα πρώτα διδακτικά μέσα». Επίσης, μας πληροφορεί πως την εποχή της λειτουργίας των ναρθηκοσχολείων ή γραμματοδιδασκαλείων, το ρόλο του δασκάλου έπαιζαν «ημιμαθείς ιερείς ή γραμματοδιδάσκαλοι, οι οποίοι δίδασκαν με γλίσχρο (πενιχρό) μισθό τα λεγόμενα κοινά γράμματα»⁷ και παράλληλα ασκούσαν καθήκοντα ψάλτη, και κανδηλανάφτη! (…) Οι ιερείς-δάσκαλοι μάθαιναν ιερατικά κυρίως γράμματα (και στη λόγια γλώσσα) στους ελάχιστους συμμετέχοντες μαθητές και πληρώνονταν από τους γονείς αυτών. Δεν υπήρχε υποχρεωτικό πρόγραμμα σπουδών, ούτε η φοίτηση σ’ αυτά ήταν υποχρεωτική για τους μαθητές, με αποτέλεσμα να φοιτά σ΄ αυτά το πολύ το 10% του νεανικού πληθυσμού. Το υπόλοιπο 90% του πληθυσμού ήταν αναλφάβητο!⁸ ( η όποια παρεχόμενη εκπαίδευση ήταν προνόμιο για τους λίγους, τους προύχοντες…).

Εικ. 4 (1) και 5 (2). 1. To Μέγα Αλφαβητάριον του Μιχαήλ Παπά Γεώργιου, Βιέννη 1771. Το πρώτο ελληνικό αλφαβητάριο της νεώτερης εποχής, ανάρτηση, 17/6/21, https://el.wikipedia.org/wiki/%. 2. Η πρώτη σελίδα του έργου Παγκόσμος Ἰστορία τῆς Οἰκουμένης του Γεωργίου Κωνσταντίνου, 1759, Βενετία, ανάρτηση, 17/6/21, https://el.wikipedia.org/wiki/%

Εικ. 6 (3) και 7 (4). 3. Το δίγλωσσο γαλλοελληνικό «Λεξικό» που εξέδωσε στη Βιέννη το 1804 ο Γεώργιος Βενδότης, ανάρτηση, 17/6/21, https://el.wikipedia.org/wiki/% 4. Πρωτοσέλιδο του Λόγιου Ερμού (Βιέννη, 1817), ανάρτηση, 17/6/21, https://el.wikipedia.org/wiki/%

Εικ. 8 και 9. Το ναρθηκοσχολείο ή γραμματοδιδασκαλείο ή το θρυλούμενο «Κρυφό Σχολειό», πίνακας του Νικολάου Γύζη, 1886 (εικ. 8) και (εικ. 9) αντίστοιχος πίνακας του ζωγράφου Μιχάλη Διβάρη, 2020⁹

Αυτόν τον τύπο μάθησης και διάδοσης των γραμμάτων και της γνώσης η εκκλησία τον ονόμασε «Κρυφό Σχολειό». Βέβαια, όλοι ξέρουμε ότι οι απόψεις για την ύπαρξη ή όχι «κρυφού σχολειού», διίστανται. Κατά τους επιστημονικούς συγγραφείς το «Κρυφό Σχολειό», με την κυριολεκτική σημασία του όρου, δεν υπήρξε, και ούτε χρειάστηκε, αφού οι Τούρκοι επέτρεψαν εντυπωσιακές ελευθερίες στα ζητήματα θρησκείας και παιδείας των κατακτημένων λαών. Στην περίπτωση των υπόδουλων Ελλήνων η εκπαίδευση των νέων ήταν προνόμιο, που σημαίνει ότι όποτε ήθελε ο εκάστοτε σουλτάνος, ή τοπάρχης το αφαιρούσε και όποτε ήθελε το επανέφερε.¹⁰

Τούτο μας το επιβεβαιώνει και η Βυζαντινολόγος ιστορικός Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ¹¹, η οποία υποστηρίζει πως «υπήρχαν (…) και ρουμελιώτικα σχολειά με πλούσιες βιβλιοθήκες που λειτουργούσαν φανερά… χωρίς αυτό να σημαίνει πως δεν υπήρχαν περιοχές που ο τοπικός αγάς να αντιδρούσε και να εμπόδιζε τη λειτουργία τους και σε αυτή την περίπτωση οι προεστοί πήγαιναν τα παιδιά τους στα μοναστήρια για να μάθουν γράμματα».¹² (…)

Εν κατακλείδι, όσο και να θέλει κανείς, δεν μπορεί να αρνηθεί την μεγάλη προσφορά του κλήρου για την διατήρηση της αυτοσυνειδησίας του Γένους και την αναζήτηση της ελευθερίας καθ” όλη την διάρκεια της δουλείας. Τα ναρθηκοσχολεία αποτέλεσαν αναμφίβολα τη γλωσσική και πνευματική μήτρα της ταυτότητας των ελληνόφωνων πληθυσμών, φώτισαν το σκοτάδι της αμάθειας… χάρις των προνομίων – ελευθεριών -βεράτι παιδείας- που απέκτησε το -διοικητικά ελεγχόμενο- Πατριαρχείο. Αλλά δεν μπορεί να αρνηθεί ούτε τη σημαντική προσφορά, στη διάχυση των επιστημονικών γραμμάτων και στην εμφύτευση του πνεύματος της ελευθερίας, στις ανθηρές κοινότητες των προεπαναστατικών χρόνων», του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, του πνευματικού κινήματος που εμπνεύστηκε από τις ιδέες και τις αξίες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού (17ος αι.-18ος αι.)¹³.

Κεφάλαιο 2

Η ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΚΑΤΑ ΤΑ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΑΝΘΗΡΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΖΑΒΙΤΣΑ (ΑΡΧΟΝΤΟΧΩΡΙ)

«Στο Βάρνακα τα καπετανάτα
και στη Ζάβιτσα τα αρχοντάτα…»

Το ρόλο της διάσωσης και διάδοσης της προφορικής και γραπτής ελληνικής γλώσσας (Λόγιας ή Κοινής) στην ανθούσα οικονομικά κοινότητα της Ζάβιτσας (17ος, 18ος και 19ος αι.), αλλά και της ευρύτερη περιοχής του Ξηρομέρου, την αναλάμβανε η εκάστοτε εκλεγμένη 3/μελής επιτροπή διοίκησης της Κοινότητας (θεσμικό όργανο).¹⁴ Η Επιτροπή Διοίκησης αποτελούνταν από δύο Δημογέροντες και ένα ιερέα και είχε την ευθύνη, εκτός από τα θέματα της διαχείρισης της περιουσίας και της τήρησης της δικαιοσύνης, να φροντίζει¹⁵ και για την εύρυθμη λειτουργία των ναρθηκοσχολείων -γραμματοδιδασκαλείων ή των θρυλούμενων «κρυφών σχολειών» της Ζωοδόχου Πηγής (17ος-18ος αι.), της Μονής Παναγίας Ρόμβης (17ος – 18ος – 19ος αι), της Μονής Παναγίας Ζαμπατίνας (17ος – 18ος – 19ος αι.), και τέλος της κοινοσυντήρητης «Παλαμαϊκής Σχολής Ζαβίτσης» στον Άγιο Αθανάσιο Αρχοντικών (τέλος 18ου – αρχές 19ου αι.).

Στο σπουδαίο έργο της διάσωσης και διάδοσης των γραμμάτων και της ελληνικής γλώσσας (διατήρησης του ελληνισμού), στα μοναστήρια ή στους νάρθηκες των προαναφερόμενων ναών (ναρθηκοσχολεία-γραμματοδιδασκαλεία) συνέβαλαν, κατά τους ιστορικούς και μελετητές της τοπικής ιστορίας¹⁶ και οι αξιόλογοι τοπικοί ιερείς- κληρικοί και μοναχοί¹⁷ όπως:

ο Χαλικίας παπα-Ανανίας (1650),

ο Νίκος ΠαπαΔημήτρης (1660),

ο Χαλικίας ΠαπαΚυριάκος (1692),

ο Ζήσιμος παπαΑναστάσιος (1750-1760),

ο Αντώνης ΠαπαΣτάμος (1770),

ο φιλικός μοναχός του Μοναστηριού, Παρθένιος (γένος Μπιτσώρη),

ο ιατροφιλόσοφος ηγούμενος του Μοναστηριού, Μεθόδιος,

ο Ιατροφιλόσοφος Αρχιμανδρίτης του Μοναστηριού Ζαμπαντίνας, Δανιήλ,

ο φιλικός και ηγούμενος των μοναστηριών Ζαμπατίνας και Ρόμβης Νικηφόρος Ζαβογιάννης, ο Αρχοντοχωρίτης Ιερώνυμος από την οικογένεια Μπέτζου,

ο Λόγιος και Πολιτικός Φώτιος Καραπάνος,

ο δάσκαλος Κώστας Καραπάνος (αδερφός του Φωτίου), ….

αλλά και πολλοί περαστικοί Λόγιοι και Διδάσκαλοι του Γένους, από την ευρύτερη περιοχή της Αιτωλίας και Ακαρνανίας όπως οι:

ο Ευγένιος ο Αιτωλός (1597-1682), κατά τον κόσμο Ιωαννούλης,

ο Πάτερ Κοσμάς ο Αιτωλός (1765), λόγιος μοναχός από το Άγιο όρος, Ιεροκήρυκας.. και δάσκαλος του Γένους,

ο Τζήνος Βενιαμίαν (1699), ηγούμενος του μοναστηριού του Αγίου Γεωργίου (Πόρτας Μπαμπίνης),

ο Λόγιος Παναγιώτης Παλαμάς (1770), διδάσκαλος του Γένους και ιδρυτής της Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου,

ο Λόγιος Άνθιμος Γαζής, κληρικός, συγγραφέας, και από τους σημαντικότερους διαφωτιστές που αγωνίστηκε (μαζί με τον Αδαμάντιο Κοραή) για τη διάδοση των ευρωπαϊκών ιδεών στην Ελλάδα (πνευματικό κίνημα του 18ου αι.),¹⁸

ο Λόγιος Γεώργιος Γαζής (Γραμ. Βαρνακιώτη, Γραμματέας Μινίστρου Νήσων, Σχολάρχης Γυμν. Μεσολογγίου), ….

και πολλοί άλλοι ιεροδιδάσκαλοι ή μικρότερου βαθμού λόγιοι της Ακαρνανίας, όπως:

ο Δημήτριος Μαυρομμάτης,

ο Φιλόσοφος Ν. Μαυρομμάτης,

ο Στέφανος ο Ακαρνάν, …

Εποικοδομητική συμβολή στην εκπαίδευση των νέων στα ναρθηκοσχολεία της περιοχής είχαν και οι καταγόμενοι από το Δραγαμέστο λόγιοι, μαθητές του λογίου Γιαννούλη, Σωφρόνιος ο Ακαρνάν (Βίος Ιωαννουλίου, 57), και Γεράσιμος ο Ακαρνάν (Βίος Ιωαννουλίου, 64).

«Ο Σωφρόνιος ήταν ιδιαίτερα ευφυής και φοίτησε στη σχολή του Καρπενησίου μεταξύ των ετών 1645 και 1660.

Ο Γεράσιμος μαθήτευσε κοντά στον Γιαννούλη στη σχολή των Βρανιανών ή Βραγγιανών Ευρυτανίας. Ο Γεράσιμος, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, αναδείχθηκε σε ένα από τους αρτιότερα μορφωμένους δασκάλους της εποχής του. Δίδαξε μάλιστα γραμματικά δύο φορές (τα χρονικά διαστήματα 1682-1684) και 1691-1702) στην Πατριαρχική Ακαδημία της Κωνσταντινουπόλεως (διετέλεσε Σχολάρχης της Μεγάλης του Γένους Σχολής)..».¹⁹

Εκτός των δύο αυτών λογίων στην περιοχή του Ξηρομέρου, την ίδια περίοδο έδρασαν και άλλοι «άνδρες πεπαιδευμένοι και εις την αρετήν περιβόητοι» όπως:

ο Καλλίνικος, ιερομόναχος της μονής του Αγίου Γεωργίου Πόρτας Μπαμπίνης (1699)….. και

ο Καλλίνικος Β’ ο Ακαρνάν (1630-1702).²⁰

Όλοι οι προαναφερόμενοι, απλοί κληρικοί και Λόγιοι, φάροι-αγωνιστές των γραμμάτων και της πίστης, στάθηκαν κοντά στους φτωχούς ανθρώπους που δεινοπαθούσαν. Μέσα από τη διδασκαλία της γραφής και της ανάγνωσης, την επίκληση της αρχαίας ιστορίας και τη σύνδεση του οράματος για απελευθέρωση με τους μυθικούς ήρωες και τις ιστορικές μάχες, συνέβαλαν, αφενός μεν στο να διατηρηθεί η γλωσσική ταυτότητα, αφετέρου δε στο να μετατραπεί η εθνική συνείδηση σε πόθο για λευτεριά και δημιουργία ανεξάρτητου εθνικού κράτους.²¹

Εν ολίγοις, με το φτωχό ράσο του παπά και τις λίγες γνώσεις δασκάλου «θέρμαναν την αποσταμένη ελπίδα τους», κράτησαν άσβηστη τη λαμπάδα της γνώσης, και τη μετέτρεψαν σε ενθουσιασμό και αγάπη για τη λευτεριά τους.

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΤΗΣ «ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ ΖΑΒΙΤΣΗΣ» ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΚΑΤΑ ΤΑ ΠΡΟΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

«… Εκεί καταδιωγμένη κατοικεί
του σκλάβου η αλυσόδετη πατρίδα,
Βραχνά ο παπάς, ο δάσκαλος εκεί,
θεριεύει την αποσταμένη ελπίδα…»

Ι. Πολέμης

Εικ. 10. Αυγένιος Αιτωλός(1597-1682), Εικ. 11. Το ναρθηκοσχολείο ή το θρυλούμενο “κρυφό σχολειό”, ελαιογραφία, Νικολάου Γύζη, 1885/86.

Το «θεσμικό» πλαίσιο λειτουργίας του ναρθηκοδιδασκαλείου ή του θρυλούμενου «κρυφού σχολειού» της Ζωοδόχου Πηγής Ζαβίτσης

Κατά τη λαϊκή παράδοση το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα (1673) λειτούργησε στη Ζάβιτσα Ακαρνανίας το ναρθηκογραμματοδιδασκαλείο, το σχολείο των κοινών γραμμάτων ή το θρυλούμενο «Κρυφό Σχολειό» της Ζωοδόχου Πηγής Ζαβίτσης. Λέγεται πως με την προτροπή του αποστόλου της παιδείας και του φωτισμού, Δασκάλου Ευγένιου Αιτωλού (1597-1682), η δημογεροντία ανέλαβε την οικονομική ευθύνη της λειτουργίας του ναρθηκοσχολείου – γραμματοδιδασκαλείου, ο δε Ευγένιος Γιαννούλης την πρωτοβουλία να εκπαιδεύσει, ταχύρυθμα, τους κληρικούς Χαλικία παπα-Ανανία (1650) και Νίκο Παπα-Δημήτρη (1660). Οι πρώτοι αυτοί ιερείς γραμματοδιδάσκαλοι κοινωνούσαν τη γνώση και τη σοφία των γραμμάτων στον πρόναο ή νάρθηκα της Παναγίας της Ζωοδόχου Πηγής, σε όσα παιδιά επιθυμούσαν να «μεταλάβουν» τα ποθούμενα γράμματα και την ελληνική γλώσσα.

Για την ομαλή λειτουργία του αυτόνομου «ναρθηκοσχολείου» οι ιερείς-δάσκαλοι έπαιρναν μικρή οικονομική βοήθεια (ανάλογη με τις διαθέσεις των οικονομικών παραγόντων της τοπικής κοινωνίας) για να αγοράσουν τα κοινά βιβλία, τα πρώτα διδακτικά μέσα (το Ωρολόγιο, το Ψαλτήρι και τα άλλα εκκλησιαστικά βιβλία) και να διδάξουν την Κοινή γλώσσα (ή τη λόγια-αρχαϊκή). Κατά τον καθηγητή Κ. Λάππα «.. η διδασκαλία των κοινών γραμμάτων ήταν σχεδόν ομοιόμορφη σε όλα τα ναρθηκοσχολεία. Άρχιζε με τα «πινακίδια», όπου ήταν γραμμένα τα γράμματα της αλφαβήτου και συνέχιζε με το συλλαβισμό και την ανάγνωση, που γινόταν με τη βοήθεια κειμένων από θρησκευτικά βιβλία. Τα βιβλία αυτά ήταν, κατά σειρά, η «φυλλάδα» (η Χρήσιμος Παιδαγωγία), η Οκτώηχος (βιβλία με εκκλησιαστικά τροπάρια), το Ψαλτήρι (βιβλίο με τους ψαλμούς του Δαβίδ), και ο Απόστολος (οι πράξεις των Αποστόλων)²².

Εικ. 12. Μερική άποψη του Νάρθηκα (νοτιοδυτικά). Εικ. 13, ο κυρίως ναός και το ιερό.

Η όλη λειτουργία του, με τα όποια προβλήματά του, διήρκησε περίπου 100 χρόνια (1670-1770)! Στην εκατονταετία αυτή οι ιερείς Χαλικίας Παπακυριάκος (1692), ο ηγούμενος του μοναστηριού του Αγίου Γεωργίου (Πόρτας Μπαμπίνης) Τζήνος Βενιαμίαν (1699), ο Ζήσιμος παπα- Αναστάσιος (1750-1760), ο Παπαστάμος Αντώνης (1770)… κ.ά.²³ ανέπτυξαν σπουδαία εκπαιδευτική δραστηριότητα. Οι πρώτοι αυτοί ιεροδιδάσκαλοι δίδαξαν, με τις λίγες γνώσεις που είχαν, μέσα από τα εκκλησιαστικά βιβλία τις στοιχειώδεις γνώσεις, κυρίως ανάγνωση και γραφή, γνώσεις που απέβλεπαν κυρίως στην ικανοποίηση των άμεσων αναγκών τους.

Εικ. 14. Ο ναός της Ζωοδόχου Πηγής, 17ος αι. (1669), όπου λειτούργησε για 100 περίπου χρόνια το πρώτο ναρθηκοσχολείο ή το θρυλούμενο «Κρυφό Σχολειό» της Ζάβιτσας.²⁴

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΜΟΝΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΖΑΜΠΑΤΙΝΑΣ-ΖΑΠΑΝΤΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗΣ ΣΚΛΗΡΗΣ ΣΚΛΑΒΙΑΣ – ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΑΛΛΗΛΟΔΙΔΑΚΤΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΣΤΟ ΞΗΡΟΜΕΡΟ

Κατά την προφορική παράδοση του Αρχοντοχωρίτη σοφού γέροντα Στέλιου Πεταλιά²⁵, η πρώτη εκκλησία, προς τιμήν της Παναγίας, κτίστηκε στα Βυζαντινά χρόνια, την περίοδο της εικονομαχίας (8ος-9ος αι. μ.Χ., πριν και από το ναό της Ζωοδόχου Πηγής, 11ος αι.). Κτήτορας αυτής ήταν ο εκ Ζακύνθου; άρχοντας, Ζαπαντίνας ή Ζαμπατίνας. Τούτο μας το επιβεβαιώνει και το όνομα που περπάτησε στο χρόνο «Παναγία Ζαμπατινιώτισσα» ή Μοναστήρι της Ζαμπατίνας ή Ζαπαντίνας». Πρώτος ηγούμενος αυτής ήταν ο ίδιος ο κτήτορας, ο Ζαμπατίνας/Ζαπαντίνας, με το όνομα Μάριος και πρώτος καλόγερος ο υπηρέτης του. Τη μοναχική διακονία του Ζα(μ)πα(ν)τίνα, που ήταν θεάρεστος και μεστή πνευματικών καρπών, τη σταμάτησε το (1ο) ολοκαύτωμα της Ι. Μονής.

Το αλληλοδιδακτικό σχολειό ή το «κρυφό σχολειό» της Ι. Μονής Ζαμπατίνας-Ζαπαντίνας και ο Ηγούμενος Μεθόδιος

Περί το 1733 οι κάτοικοι της ανθηρής κοινότητας Ζάβιτσα (σημερινού Αρχοντοχωρίου) είχαν τη θεϊκή έμπνευση να ζητήσουν τη συμπαράσταση του συμπατριώτη (Παραδείσι-Μοναστηράκι) Πατριάρχη Σεραφείμ Α΄ του Ακαρνάνος (1733). «Ο οικουμενικός Πατριάρχης Σεραφείμ, ενήργησε κεραυνοβόλα. Έστειλε τον αρχιμανδρίτη Μεθόδιο (αγνώστου καταγωγής) για να επιμεληθεί της ανέγερσης της κατεστραμμένης Ι. Μονής Ζαμπατίνας.

Εικ. 15 και 16. Το μοναστήρι της Παναγίας της Ζαμπαντίνας, κτίσμα του 1733(8ου-9ου αι.), το πρώτο αλληλοδιδακτικό σχολείο του Ξηρομέρου στα χρόνια της Τουρκοκρατίας.

Ο Ηγούμενος της Μονής Μεθόδιος, ανήγειρε εκ θεμελίων την Ι. Μονή (ναό, κελιά, τειχισμένο περίβολο …) και εργάστηκε πολυειδώς και πολυτρόπως και ανέπτυξε δράση αξιόλογη από κάθε πλευρά. Οι ραγιάδες της περιοχής των οποίων η ψυχή προφήτευε την ανατολή και προαισθάνονταν την ανάσταση, τον βοήθησαν με όλες τους τις δυνάμεις. Ο δραστήριος Μεθόδιος αναδείχθηκε, λόγω της πολυμόρφου και δημιουργικής δράσης του και των πολλαπλών προσόντων, αληθινός καθοδηγητής του δούλου Γένους. Επιτέλεσε έργο άξιο της υψηλής αποστολής του».²⁶

Κατά τον τέως βουλευτή Αιτ/νίας και υπουργό το 1985/86, Γ. Παπαδημητρίου (εφημ. «Νέα του Αρχοντοχωρίου», 1987), «Ο Ηγούμενος του Μοναστηριού Μεθόδιος, είχε μεγάλη μόρφωση και όλοι έτρεχαν στη σοφία του. Διακρίνονταν για τις σπάνιες πνευματικές και ψυχικές αρετές του και κυρίως στην ευρυμάθεια, τη ρητορική δεινότητα, τη φιλανθρωπία, την εγκράτεια και την απλότητα. Είχε σπουδάσει στη φημισμένη Σιναϊτική Σχολή της Αγίας Αικατερίνης του Όρους Σινά. Ο λόγος του έπειθε και ενθουσίαζε. Ο Λαός τον λάτρευε. Οι Τούρκοι τον υπολήπτονταν για τη σοφία του. Το σκότος, το οποίο αιώνες πίεζε τις καρδιές και τις ψυχές των δούλων, διαλύονταν απ’ τα σοφά και τα πατριωτικά του διδάγματα.

Ο (Νεοδιαφωτιστής) σοφός Ηγούμενος, δοσμένος στο πιστεύω του «ότι η Παιδεία θα γινόταν ο τιτανικός μοχλός του σκλαβωμένου Γένους ίδρυσε το Αλληλοδιδακτικό Σχολείο της Παναγίας. Το ονόμασε Ελληνοδιδακτικό – Αλληλοδιδακτικό Σχολείο, λόγω της εφαρμοζόμενης σ’ αυτό διδακτικής μεθόδου. Ελλείψει δασκάλων, μαθητές προηγμένοι στα γράμματα δίδασκαν σ’ άλλους μαθητές ολιγότερο καταρτισμένους, με την επίβλεψή του Ηγουμένου. Η μέθοδος αυτή είναι πανάρχαια. Στον Ξενοφώντα συναντούμε τη σύσταση αυτής της καθοδήγησης. Στην Ελλάδα εφαρμόζονταν μέχρι το 1880.

Ο φλογερός αυτός Καλόγερος κατέστησε την Ι. Μονή Ζαμπατίνας ή Ζαπαντίνας μεγάλου βεληνεκούς, με σημαντική προσφορά στην Εκκλησία και το Έθνος. Την μετέβαλε σε βωμό πίστης και πνευματικό λίκνο της περιοχής. Έριξε πνευματικό φως στο σκοτάδι της δουλείας και της αμάθειας και καλλιέργησε την ιδέα της ελευθερίας.

Ο Μεθόδιος, αρχάγγελος κι αυτός και κήρυκας της νίκης, στα μέρη που κήρυττε, η ζωοκλοπή εξαφανίζονταν, τα κρούσματα ληστείας έπαυαν αυτόματα, οι ληστές επέστρεφαν τα λίτρα, οι κλέφτες τα κλοπιμαία, οι οικογενειακές διχόνοιες υποχωρούσαν….

Με απόφαση του Πατριαρχείου ασκούσε μια περίοδο και καθήκοντα Εξάρχου, στα χωριά του τέως Δήμου Σολλίου, σύστημα που είχε καθιερωθεί προ της άλωσης και που δίνονταν για ρητό χρονικό διάστημα ή εφ’ όσον ζούσε το τιμώμενο πρόσωπο. Η Πατριαρχική Εξαρχία υπάγονταν κατ’ ευθείαν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Σε κανέναν άλλο Ηγούμενο στην περιοχή δεν είχαν ανατεθεί τέτοια καθήκοντα. Εξαιρετική τιμή ήταν για και για την Ι. Μονή.

Ο ένσαρκος άγγελος των ασκητών, κοιμήθηκε πλήρης ημερών ήσυχος. Κάτω από το χώμα που έριξε η λήθη στους τάφους πολλών Μοναχών της Ιεράς Μονής…»²⁷

Την ίδια ιστορική περίοδο, στο αλληλοδιδακτικό-ναρθηκοσχολείο ή το θρυλούμενο «κρυφό σχολείο» της Μονής Παναγίας Ζαμπατίνας ή Ζαπαντίνας, «υποστηρικτές του σχολείου αυτού υπήρξαν –για περιορισμένο χρόνο- και οι πολυμαθείς δάσκαλοι και ιερείς Αναστάσιος Γόρδιος και Χρύσανθος ο Αιτωλός (Σχολάρχης της Μεγάλης του Γένους Σχολής στην Κωνσταντινούπολη).²⁸ Οι Δάσκαλοι του Γένους, Γόρδιος και Χρύσανθος, συνέχισαν αντάξια την εκπαιδευτική και πολιτιστική δράση του δασκάλου Ευγένιου Αιτωλού στη Δυτική Στερεά, και αφιέρωσαν τη ζωή τους στη μόρφωση των παιδιών και στην ανακούφιση των ραγιάδων μέσα από την επικρατούσα τότε χριστιανική αντίληψη.

Επιπροσθέτως, υποστηρικτές της εκπαίδευσης των νέων –παιδιά των προεστών της επαρχίας Ξηρομέρου- στα Μοναστήρια: Παναγίας Ζαπατινιώτισσας Ζαβίτσης, Αγίας Δευτέρας Κατούνας, Αγίων Αποστόλων Κανδήλας, Αγίου Δημητρίου Ζαβέρτας, Προφήτη Ηλία Δραγαμέστου, Αγίου Γεωργίου (Πόρτα Μπαμπίνης..) κ. ά. υπήρξαν και οι λόγιοι:

Καλλίνικος Β΄ ο Ακαρνάν (μαθητής του Ευγενίου Γιαννούλη Αιτωλού),

ο εκ Μπαμπίνης φιλόσοφος, Χριστόδουλος Παμπλέκης (1733-1817),

ο Ευστάθιος (18ος αι.), συμμαθητής του Χριστόδουλου Παμπλέκη και του Ευγένιου Βούλγαρη στην Αθωνιάδα Σχολή²⁹,

ο Στέφανος ο Ακαρνάν,

ο Αναγν. Τσετζώνης, … και

ο Νικόλαος Μαυρομμάτης (1771-1817)³⁰.

Ο Ηγούμενος της Ι. Μονής Ζαμπατίνας, Φιλικός Μοναχός Παρθένιος (γένος Μπιτσώρη) και η συμβολή του στη διάδοση των γραμμάτων στα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς.

Εικ. 17. Ιερά Μονή Παναγίας Ζ(Τσ)αμπατίνας

«Στην Ιερά Μονή Ζαμπαντίνας υπηρέτησε, μαζί με τον Μεθόδιο, ως καθηγητής στη Σχολή της Ζαμπατίνας ή στο ναρθηκοσχολείο-γραμματοδιδασκαλείο, περί το 1735/.., και ο Φιλικός Μοναχός Παρθένιος, το γένος Μπιτσώρη απ’ τη Μπαμπίνη, ο οποίος υπήρξε μαθητής του δασκάλου Ευγενίου Αιτωλού (περί το 1670-1680). Ο Παρθένιος ήταν ατρόμητος και άκαμπτος. Ήταν φοβερός πολέμιος του εξισλαμισμού, γι’ αυτό και συνελήφθη από τους Τούρκους. Υπέφερε τη φοβερή μαστίγωση χωρίς να αφήνει κραυγή πόνου, προσευχόμενος στο Θεό μέχρι της στιγμής που η ζωή του υπέκυψε στα βασανιστήρια».³¹

Ο Ηγούμενος της Ι. Μονής Ζαμπαντίνας ή Ζαπαντίνας, Αρχιμανδρίτης Δανιήλ, και η προσφορά του στη διάδοση των γραμμάτων στα σκληρά χρόνια της σκλαβιάς.

«Μια άλλη γνωστή προσωπικότητα που πέρασε ως Ηγούμενος απ’ το Μοναστήρι της Ζαμπατίνας, ήταν ο Ιατροφιλόσοφος Αρχιμανδρίτης Δανιήλ (μοναχός με σπουδές στην ιατρική ή με πρακτικές γνώσεις ιατρικής). «Ο Δανιήλ ήρθε από τους Αγίους Τόπους και δεν υπάρχουν στοιχεία καταγωγής του. Η φιλομάθειά του συμβάδιζε με την ηθικότητά του. Υπήρξε όχι μόνο στον ασκητικό βίο έξοχο υπόδειγμα αρετής, αλλά και δασκάλου αυτής και των ιερών γραμμάτων. Υπήρξε συνετός και πρόμαχος των εκκλησιαστικών παραδόσεων και ήταν πολύ εποικοδομητική η συμμετοχή του στο ξεσήκωμα των υπόδουλων.³²

Ο Δανιήλ, εκτός από τα ιατρικά, τα θρησκευτικά και τα διδακτικά του καθήκοντά στην Ι. Μονή Ζαμπατίνας, είχε αναλάβει και χρέη διδασκάλου και στη Σχολή Ζαβίτσης, που είχε ιδρύσει στον Άγιο Αθανάσιο (1765) ο φτωχούλης του Λαού Πάτερ Κοσμάς. Έχοντας τη συνευθύνη, μαζί με τον Παναγιώτη Παλαμά και τους αδερφούς Κώστα και Φώτιο Καραπάνο, της εύρυθμης λειτουργίας της Σχολής, πέτυχε να την εξυψώσει σε μεγάλο πνευματικό φάρο και να την καταστήσει εφάμιλλη της «Αγίας Δευτέρας» Κατούνας

Η συμβολή της Ι. Μονής Ζαμπαντίνας- Ζαπαντίνας στον Αγώνα – Ηγούμενοι και μοναχοί

Καθ’ όλη τη διάρκεια της Οθωμανικής κυριαρχίας (400 χρόνια) στην Ι. Μονή Ζαμπατίνας, υπήρξαν πολλοί μοναχοί που αγωνίστηκαν για την διατήρηση της πίστης και της ελληνικής γλώσσας, αλλά και για την προετοιμασία και την ενίσχυση του επαναστατικού αγώνα.³³ Το καστρομονάστηρο της Ζαμπατίνας έγινε ορμητήριο των κλεφτών και των αρματολών, έγινε τόπος περίθαλψης (εδώ οι αγωνιστές τραυματίες της περιοχής θεραπεύονταν εμπειρικά με βότανα, απ τους ιατροφιλόσοφους καλόγερους –Δανιήλ… και Μεθόδιο³⁴), αλλά και τόπος θυσίας… (οι περισσότεροι μοναχοί οπλίστηκαν, βασανίστηκαν… και έδωσαν τη ζωή τους για τον αγώνα..)

Εικ. 18. Οι πολεμίστρες του δυτικού τείχους του μοναστηριού της Ζαμπατίνας απ’ όπου αμύνονταν τόσο οι ιερείς πολεμιστές όσο και οι Ξηρομερίτες υπερασπιστές του δίκαιου αγώνα για λευτεριά και ανεξαρτησία.

Σημαντικές προσωπικότητες της Ι. Μονής Ζαμπαντίνας-Ζαπαντίνας και του ιερού αγώνα υπήρξαν οι καλόγεροι:

Γεράσιμος Μπαρκάς, Ιερώνυμος από την οικογένεια Μπέτζου, Χρυσόστομος
Καρούσος, Νικηφόρος Ζαβογιάννης, Βαρθολομαίος Ζαβογιάννης, Ιερόθεος ή Λεοντόκαρδος (τελευταίος ηγούμενος από το Βουκουρέστι),
καθώς και οι μοναχοί:

Μάξιμος, Βασίλης Παβέλης, Παύλος Καραμπούλης, Ευγένιος Μπιτσώρης (Παρθένιος) και πολλοί άλλοι αγνώστου ονόματος και καταγωγής!³⁵

Τούτο μας το πληροφορεί και ο στρατηγός Ι. Μακρυγιάννης στα απομνημονεύματά του («Απομνημονεύματα», σελ. 32, 34, 35, 36, 48..), ο οποίος καταγράφει πως η «Ζάβιτζα Ξηρομέρου» και ιδιαίτερα το καστρομονάστηρο της Παναγίας Ζαμπαντίνας αποτέλεσε το κέντρο αντίστασης κατά των Τούρκων. Ήταν το μοναστήρι που επιτάθηκε από τις δυνάμεις του στρατηγού Γεωργίου Νικολού Βαρνακιώτη και των πολιτικών εκπροσώπων-Γερουσιατών της περιοχής στη Δυτ. Χέρσου Γερουσία, Μαυροκορδάτου, Κώστα και Φώτη Καραπάνου, Ν. και Γ. Μαυρομμάτη, Τ. Μαγγίνα…. κ. ά. για τις ανάγκες του επαναστατικού αγώνα. Όπως μας πληροφορούν τα ιστορικά στοιχεία επιλέχθηκε ως το καταλληλότερο σημείο για να συγκεντρωθούν και να διατηρηθούν ασφαλή όλα τα αναγκαία πολεμοφόδια του αγώνα.

«..Ύστερα με πήγανε κι ανταμώθηκα με τον Δυσσέα (Ανδρούτσο) και του είπα όλα τα τρέχοντα, και του είπα οπού θα πάγω και εις τον Διάκο και αλλουνούς και μου κείπε ότι αγροικήθη³⁶ αυτός και θα χτυπήσουνε, και πήρε πολεμοφόδια δια να πάγη εις το Ξηρόμερον εις την Ζάβιτζα. Και μου είπε να πάμε αντάμα. Του είπα: « Θα ιδώ το τέλος εδώ και να πάρω και το ντουφέκι μου οπού είναι στο Χάνι (συναντήθηκε με τον Βαρνακιώτη) και θα πάγω χαμπέρι έξω ό,τι μάθω και …. Και συνφωνήσαμε ό,τι μαθαίνω ν’ αγροικιώμαστε συχνά…»³⁷

Με τα πολεμοφόδια αυτά, που μετέφερε ο Οδυσσέας Ανδρούτσος, ο στρατηγός της Δυτ. Στερ. Ελλάδος Γ. Ν. Βαρνακιώτης, (…) κήρυξε, το Μάη του 1821, την επανάσταση στο Ξηρόμερο και την Ακαρνανία!!

Από το Κοινό Σχολείο-Ναρθηκοσχολείο της Παναγίας Ζωοδόχου Πηγής (1670-1733) και το Αλληλοδιδακτικό Σχολείο της Ζαμπατίνας (1733-1765) στη «Σχολή Ζαβίτσης» ή στην «Παλαμαϊκή Σχολή» του Αγίου Αθανασίου (1765-1821)

Εκατό (100) χρόνια μετά τη λειτουργία του πρώτου ναρθηκοσχολείου της Ζωοδόχου Πηγής, η ισχυρή – οικονομικά και πολιτικά – κοινότητα των αρχόντων της Ζάβιτσας άδραξε και πάλι την ευκαιρία. Εμπνευστής και καθοδηγητής των νέων εξελίξεων ήταν ο εθναπόστολος, Δάσκαλος του Γένους, Κοσμάς Αιτωλός (1714-1779).

Εικ. 19. Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός

Κατά τη λαϊκή παράδοση, στη δεύτερη περίοδο της ιεραποστολικής και παιδαγωγικής του δράσης (1763-1773), ο Κοσμάς ο Αιτωλός, πέρασε και από τα χωριά του Ξηρομέρου. Στη Ζάβιτσα παρέμεινε για μερικές μέρες, φιλοξενούμενος του προκρίτου Αντωνίου Χατζαρά.³⁸ Κατά την παραμονή του προσπάθησε να δυναμώσει την ψυχή των Ζαβιτσάνων, που η καταδυνάστευση των Τούρκων τους είχε φέρει σε απόγνωση. Η προφορική παράδοση μας μεταφέρει πως σε μία από τις συγκεντρώσεις, που διεξήχθησαν δίπλα από την εκκλησία της Παναγίας της «Ζωοδόχου Πηγής», μίλησε και για την αξία της παιδείας. Μεταξύ δε των προφητικών και διδακτικών του λόγων τους είπε: «..Να χαίρεστε, όσοι βγάζετε το ψωμί σας με τον κόπο σας, γιατί είναι ευλογημένο… Καλύτερα, αδέρφια μου, να έχεις ελληνικό σχολείο εις το χωριό σου, παρά να έχεις βρύσες και ποτάμια, διότι οι βρύσες ποτίζουν το σώμα, τα δε σχολεία ποτίζουν την ψυχή. Το σχολείο φωτίζει τους ανθρώπους. Ανοίγει τα μάτια των ευσεβών. Δε βλέπετε ότι αγρίεψε το γένος μας από την αμάθεια και γίναμε σαν τα θηρία; Χωρίς το σχολείο περπατάμε εις το σκότος. Καλύτερα να αφήνετε τα παιδιά σας φτωχά και γραμματισμένα παρά πλούσια και αγράμματα».³⁹ Και πριν αναχωρήσει για τα επόμενα πλησιέστερα χωριά, το Μερδένικο, το Βάρνακα και την Κανδήλα, κάλεσε τους παρευρισκόμενους να μεταφέρουν στους Ζαβιτσάνους που απουσίαζαν (…) τα διδακτικά και πατριωτικά του λόγια. (…)⁴⁰

Ο Δάσκαλος του Γένους, Κοσμάς Αιτωλός, έχοντας μαθητεύσει στο Πανεπιστήμιο της Αθωνιάδας Σχολής στα χρόνια του Ευγ. Βούλγαρη (λόγιος-αρχαϊστής) και του Παναγιώτη Παλαμά (1753-59)⁴¹ συνεργάστηκε με τους κληρικούς του χωριού για να προωθήσουν τη Νέα αντίληψη που έλεγε: «Χωρίς Λεύτερη Πατρίδα, ούτε και η Θρησκεία του Χριστού θα πάει μπροστά… και χωρίς Σχολεία δεν αποκτιέται εύκολα η Λευτεριά». Με την αγιοσύνη και την αξιοθαύμαστη πειθώ του πέρασε το μήνυμα (…) στους πλουσίους προκρίτους ή τις αντίπαλες φατρίες⁴²: οικ. Καραπάνου-Στάμου, οικ. Ζαβογιάννη, οικ. Λογοθέτη, οικ. Λάσκαρη, οικ. -Μπακόλα- Τσέλιου (Γεροδήμου), οκ. Χατζαρά, οικ. Παπα Δημήτρη, Νίκου, Ζήσιμου-Αναστάση, οικ. Ζαφειρόπουλου, οικ. Φραγκογιάννη…⁴³ κ. ά. κι αυτοί με σειρά τους έχτισαν την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου (1765) και λειτούργησαν για πρώτη φορά τη Σχολή Ζαβίτσης (φιλοξένησε το σχολείο των κοινών γραμμάτων-ναρθηκοσχολείο της «Ζωοδόχου Πηγής»). Επιπλέον, ενίσχυσαν υλικοτεχνικά το έργο των πρώτων παπα-δασκάλων και των λογίων του Μοναστηριού Ζαμπαντίνας, ώστε να μπουν τα θεμέλια για μια καλύτερη και ανώτερη παιδεία στην ευρύτερη περιοχή του Ξηρομέρου.. και συνέβαλαν στην εξύψωση της «Σχολής Ζαβίτσης-Παλαμαϊκής Σχολής» σε μεγάλο πνευματικό φάρο της περιοχής του Ξηρομέρου. Χάρη στην εύρυθμη και ποιοτική λειτουργία της κατέστη εφάμιλλη των Σχολών της «Αγίας Δευτέρας» Κατούνας, της Σχολής Βονίτσης⁴⁴, και της Σχολής Λομποτινάς Αιτωλίας!

Μαρτυρίες για την ύπαρξη ναρθηκοσχολείων – «Κρυφών Σχολειών» στον Ιερό Ναό Ζωοδόχος Πηγή Ζαβίτσης, στη Μονή Παναγίας Ζαμπαντίνας, και στον ναό του Αγίου Αθανασίου

Αν το «Κρυφό Σχολειό» είναι μύθος ή πραγματικότητα εξακολουθεί να προκαλεί μέχρι σήμερα διχογνωμίες. Οι σοφοί γέροντες του χωριού: Δημ. Παπαντωνόπουλος, Ευ. Παπαναστάσης, Αθανάσιος Νικ. Παπαναστάσης, Ιωάννης Παπαναστάσης, Ζώης Ντζουροπάνος, Ιωάννης Κακούρης, Νικ. Κακούρης, Στέλιος Πεταλιάς, Στέλιος Σκαρογιάννης, Θωμάς Γεωργ. Μήτσης… κ. ά. άφησαν αφηγηματικές μαρτυρίες -ως παρακαταθήκη στις μέλλουσες γενιές του Αρχοντοχωρίου- οι οποίες συνοψίζονται στη φράση: «εκεί πάνω στον Άη Θανάση των Αρχοντικών πρέπει να γίνονταν σπουδαία πράγματα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, αλλά δυστυχώς δεν υπάρχουν αρχειακά στοιχεία… για να μας το επιβεβαιώνουν ιστορικά».

Κεφάλαιο 3

Η Σχολή Ζαβίτσης – «Παλαμαϊκή Σχολή» του Αγίου Αθανασίου (1765-1821) και η συμβολή των Λογίων Πάτερ Κοσμά και Παναγιώτη Παλαμά στη διάδοση των γραμμάτων και της ελληνικής γλώσσας.

O Κοσμάς ο Αιτωλός συνέβαλε καίρια με τις περιοδείες του στην ίδρυση σχολείων ιδιαίτερα στην Ήπειρο και την δυτική Στερεά Ελλάδα κατά το β” μισό του 18ου αιώνα (1765). Κάνοντας έναν απολογισμό της δράσης του σε επιστολή του προς τον ιερομόναχο Χρύσανθο, σχολάρχη της Νάξου τον Μάρτιο του 1779, έγραψε: «Έως τριάκοντα επαρχίες περιήλθον, δέκα σχολεία ελληνικά εποίησα, διακόσια διά κοινά γράμματα». Ένα από τα 200 σχολεία κοινά σχολεία που ίδρυσε ο Πάτερ Κοσμάς ανά την Ελλάδα, που στη συνέχεια έγινε και σχολείο μέσης-ανώτερης εκπαίδευσης, ήταν και το ναρθηκοσχολείο του Αγίου Αθανασίου, η μετέπειτα ξακουστή «Σχολή Ζαβίτσης» – «Παλαμαϊκή Σχολή Ζαβίτσης».

Ο Πάτερ Κοσμάς με την ίδρυση του εκκλησιαστικού κοινού σχολείου του Αγίου Αθανασίου, ως πνευματικό κέντρο του Ξηρομέρου, ξανα ζωντάνεψε το θρυλούμενο «Κρυφό Σχολειό» της Ζάβιτσας, και έδωσε νέα πνοή και ελπίδα στα παιδιά της περιοχής ( πολλά δε έμειναν αγράμματα «διά την πολλήν πτωχείαν των γονέων τους»…).

Πρώτος ιεροδιδάσκαλος στο ναρθηκοσχολείο του Αγίου Αθανασίου και αργότερα «Σχολή Ζαβίτσης» ανέλαβε, κατά προτροπή του ιδρυτή της Πάτερ Κοσμά, ο Ηγούμενος της Ι. Μ. Ζαμπαντίνας, Ιατροφιλόσοφος Αρχιμανδρίτης Δανιήλ. Ο Δανιήλ πίστευε κι αυτός όπως οι διαφωτιστές Δάσκαλοι του Γένους, Ρήγας (δημοτικιστής), Κοραής (απλή καθαρεύουσα), Μεσοιόδακας (δημοτικιστής), Παλαμάς, Γαζής (λόγιος-αρχαϊστής), …. πως «μόνο η παιδεία θα δώσει διέξοδο στην πολυπόθητη λευτεριά του υπόδουλου λαού»! Κατά τον φιλόλογο υπουργό Γ. Παπαδημητρίου, ο Δανιήλ «πίστευε ακράδαντα όπως και ο μεγαλύτερος αναγεννητής της εποχής του και πρόδρομος του Ρήγα, Άγιος Ρωμιοσύνης, πως η Έξοδος του Γένους απ’ την αμάθεια θα του δώσει το ανάστημα για να πετύχει το «ποθούμενο», τη λευτεριά.

Ο καθηγούμενος της Ι. Μονής, ιεροδιδάσκαλος Δανιήλ, πέτυχε να την εξυψώσει σε μεγάλο πνευματικό φάρο και να την καταστήσει εφάμιλλο της «Αγίας Δευτέρας» Κατούνας, αφού οι εκπαιδευόμενοι νέοι υπό την αγιοσύνη του ζούσαν σ’ ένα θαυμάσιο φυσικό περιβάλλον, καλλιεργούσαν τις ψυχοπνευματικές τους δυνάμεις και σμίλευαν το χαρακτήρα τους».

Τόσο το γεγονός της ίδρυσης του σχολείου, όσο και -γενικότερα- η παρουσία του συζητήθηκε τα επόμενα χρόνια, με αποτέλεσμα η αγιοσύνη του Πάτερ Κοσμά να ριζώνει βαθιά στο μυαλό και στην καρδιά των κατοίκων του χωριού.⁴⁵

Δομή και λειτουργία της κοινοσυντήρητης Σχολής Ζαβίτσης

«Πήραν φως απ΄ τα καντήλια
κι «άστραψαν τα γράμματα»
και τα καριοφίλια».

Στην περιοχή «Αρχοντικά» της παλιάς Ζάβιτσας και στον ιερό ναό του Αγίου Αθανασίου λειτούργησε, περί το 1765/1770…, Ανωτέρα Σχολή Ζαβίτσης – κοινοσυντήρητο σχολείο του Αγίου Αθανασίου, με οικονομική συνδρομή και στήριξη των ντόπιων αρχόντων και την υποστήριξη και καθοδήγηση της Εκκλησίας, των Λογίων, και φυσικά υπό την ανοχή του Οθωμανικού κράτους. Ο Κοσμάς ο Αιτωλός θεωρείται εμπνευστής και θεμελιωτής της.

Η Σχολή Ζαβίτσης διοικούνταν από Επιτροπή. Στα καθήκοντά της Διοικούσας Επιτροπής (δύο Δημογέροντες προεστοί και ένας κληρικός) ήταν η διαχείριση των οικονομικών πόρων του ναρθηκοσχολείου, η επιλογή και η πληρωμή των ιερέων-δασκάλων, η επιλογή των μαθητών ως μελλοντικών οικότροφων (ορφανοτροφείο), η συντήρηση των κτιριακών εγκαταστάσεων, ο έλεγχος της απόδοσης των λογίων δασκάλων και της επίδοσης των μαθητών, η καλή λειτουργία της βιβλιοθήκης, η διενέργεια των εξετάσεων… κ. ά.

Η εκπαίδευση περιλάμβανε, από το πρωί μέχρι τις 10 π.μ. τα βασικά γράμματα: γραφή, ανάγνωση, αριθμητική, χριστιανική διδασκαλία, ιχνογραφία. Στη συνέχεια, μέχρι το απόγευμα, διδάσκονταν «μάλλον βιοποριστικών τεχνών υπό ειδημόνων και εμπείρων τεχνιτών». Η Κοινοσυντήρητη Σχολή είχε το Κοινό Σχολείο – ναρθηκοσχολείο ή γραμματοδιδασκαλείο (πρωτοβάθμια εκπαίδευση) με ιεροδιδασκάλους το Δανιήλ, τον Μεθόδιο… και παράλληλα λειτουργούσε και το σχολείο δεύτερης βαθμίδας, η ονομαζόμενη «Σχολή Ζαβίτσης» ή «Παλαμαϊκή Σχολή» του Αγίου Αθανασίου, με δάσκαλο το Λόγιο Παν. Παλαμά κ. ά. Δηλαδή, λειτούργησε σαν Σχολείο Κοινών Γραμμάτων (Γραμματοδιδασκαλείο) και ως Σχολείο Ελληνικών μαθημάτων (β/θμια Σχολή).

Προφορικές μαρτυρίες σοφών γερόντων (Θωμ. Μήτ. ..Αθ.. Παπ., Ιωάν. Κακ, …κ. ά.) μας πληροφορούν πως η σχολή οργανώθηκε καλύτερα περί το 1771 από τον Λόγιο Διδάσκαλο του Γένους, Παναγιώτη Παλαμά, ο οποίος και τη λειτούργησε στα πρότυπα της Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου, που είχε ιδρύσει το 1760 στο Μεσολόγγι (1760-1825), πριν κυνηγηθεί από τους Τούρκους. Στο Ανώτερο Σχολείο του Αγίου Αθανασίου Ζαβίτσης, ο Λόγιος Παναγιώτης Παλαμάς (Δάσκαλος του Πάτερ Κοσμά του Αιτωλού), για όσο διάστημα παρέμεινε εκεί πρόσφερε τις πολύτιμες παιδαγωγικές, οργανωτικές και διδακτικές του γνώσεις. (πιθανόν να δίδαξε μέχρι το 1780, αφού κατά τον Π. Αραβαντινό46 δασκάλεψε και τον γεννηθέντα το 1776 Φώτιο Καραπάνο).

Εκτιμάται από τους ιστοριογράφους του 19ου αι. πως η παρουσία του Δασκάλου του Γένους Παναγιώτη Παλαμά, στην περιοχή της Ζάβιτσας να συνδέεται με την καταστολή της εξέγερσης της Δυτικής Ρούμελης το 1771 (Ορλωφικά = κίνημα που δεν έβαζε ως πρώτο στόχο την επανάσταση, αλλά την απόκτηση της Παιδείας)⁴⁷. Τότε ως πρωτοστάτης του αποτυχημένου κινήματος κατά των Τούρκων αναγκάστηκε να συνεχίσει το διδασκαλικό του έργο πρώτα στη Ζάκυνθο⁴⁸ και αργότερα στον Άγιο Αθανάσιο Ζαβίτσης.

Στη Ζάβιτσα, γράφει στο βιβλίο του «Λησμονημένοι Μαχητές» ο Ν. Θ. Μήτσης, ο Π. Παλαμάς «..φιλοξενήθηκε από τους προεστούς Πάνο Καραπάνο, Αντ. Χαντζαρά και Παπαντώνη Παπαστάμο και προστατεύτηκε από τα μέλη του επαναστατικού κινήματος της περιοχής Νικολού Βαρνακιώτη, Χρ. Γρίβα, Κούτρα …κ. ά.⁴⁹

Εικ. 20. Στην εικ. 20 απεικονίζεται ο Ιερός Ναός Αγίου Αθανασίου (1765), στην εικ. 21 απεικονίζεται ο νάρθηκας του ναού (η μεγάλη αίθουσα διδασκαλίας της Σχολής) και στην εικ. 22 ο κυρίως ναός.

Εικ. 23. Το χαραγμένο πάνω σε πέτρα της κύριας εισόδου το έτος Κτίσεως του ναού, 1765 (δες αριστερά). Ο θεμέλιος λίθος τέθηκε το 1765 υπό του Λογίου Πάτερ Κοσμά του Αιτωλού, και ολοκληρώθηκε το 1770. Πρώτοι διδάξαντες ήταν ο ηγούμενος της Μονής Ζαμπατίνας, Δανιήλ και ο Σχολάρχης της Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου, και Διδάσκαλος του Γένους, Παναγιώτης Παλαμάς (1770-1780;).

Η παράδοση μας πληροφορεί επίσης πως με τη χρήματα των αρχόντων (…) κτίστηκαν δυτικά από τον εκκλησιαστικό χώρο ξενώνες, με σκοπό να φιλοξενήσουν τα φτωχά και ορφανά παιδιά της ευρύτερης περιοχής (ορφανοτροφείο). Με τη διεύθυνση του πολύπειρου καθηγητή των ελληνικών της Αθωνιάδας και της Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου Παναγιώτη Παλαμά, το Ανώτερο κοινοτικό σχολείο των ελληνικών μαθημάτων γνώρισε πρωτοφανή άνθηση και απέκτησε μεγάλη φήμη. Το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, που η Ζάβιτσα ήταν η πρώτη ανθηρή κοινότητα και κέντρο των πολιτικών και πνευματικών εξελίξεων στην ευρύτερη περιοχή, το κοινοσυντήρητο σχολείο του Αγίου Αθανασίου λειτουργούσε ως κέντρο πνευματικής μόρφωσης των παιδιών της γύρω περιοχής του Ξηρομέρου, αφού κάλυπτε τις ανάγκες των παιδιών για τροφή και μόρφωση πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Η παρουσία στη Σχολή Ζαβίτσης του δασκάλου του Γένους και ισχυρής προσωπικότητας της προεπαναστατικής περιόδου, Παναγιώτη Παλαμά, ήταν εξαιρετικά σημαντική γιατί: Πρόσφερε πολύτιμες υπηρεσίες στο φωτισμό των παιδιών, οργάνωσε το ανώτερο σχολείο στα πρότυπα της Παλαμαϊκής Σχολής του Μεσολογγίου, συνέβαλε τα μέγιστα στην καθοδήγηση ιερωμένων δασκάλων, αλλά και στην αποφοίτηση από αυτήν διαπρεπών ανδρών⁵⁰….

Εκτός από τους Ιατροφιλόσοφους Δανιήλ και Μεθόδιο, και τον Λόγιο, Διδάσκαλο του Γένους Παναγιώτη Παλαμά (1770), στη Σχολή Ζαβίτσης δίδαξαν τα καλύτερα (βαριά) ονόματα της εποχής, πολλοί ονομαστοί και φωτισμένοι δάσκαλοι του 18ου και 19ου αι.. Σημαντικότεροι αυτών ήταν οι Ζαβιτσάνοι δάσκαλοι και πολιτικοί, Κων/νος Καραπάνος, και Φώτιος Καραπάνος, ο Λόγιος Άνθιμος Γαζής, ο Σχολάρχης Γεώργιος Γαζής,.. και πολλοί άλλοι ιεροδιδάσκαλοι ή μικρότερου βαθμού λόγιοι της Ακαρνανίας, όπως ο Δημήτριος Μαυρομμάτης, ο Φιλόσοφος Ν. Μαυρομμάτης, ο Στέφανος ο Ακαρνάν…. κ. ά.

Προφορικές μαρτυρίες αναφέρουν πως οι μαθητές έφταναν περί τους 100; Κάποιοι από τους αποφοιτήσαντες νέους έγιναν: πολιτικοί, γιατροί, στρατιωτικοί, έμποροι, κληρικοί, δάσκαλοι, … και κάποιοι κλέφτες, αρματολοί και οπλαρχηγοί!

Μεταξύ των πρώτων μαθητών της Σχολής αυτής ήταν και ο δοξασμένος κλεφταρματολός Δήμος Τσέλιος-Γεροδήμος (στην ηλικία 15 ετών), ο μετέπειτα φωτισμένος δάσκαλος και πολιτικός Κώστας Καραπάνος, η μετέπειτα μεγάλη πολιτική και πνευματική φυσιογνωμία της Ακαρνανίας Φώτιος Καραπάνος, ο μετέπειτα γραμματέας του Βαρνακιώτη Αναγνώστης Παπα Αναστάσης, ο Αρχιμανδρίτης Μπέτζος Ιερώνυμος, ο Αρχιμανδρίτης Μπαρκάς Γεράσιμος, ο Ζαβογιάννης Νικηφόρος, οι αξιόλογοι επιστήμονες-γιατροί, Ζαβιτσάνος Γρηγόρης, Κορήτας Νικολός, Νίκος Πάνος), ο Κώστας Μαρκαντώνης (γραπτά του βρέθηκαν στην βιβλιοθήκη του Κάστρου Ιωαννίνων στα χρόνια της Τουρκοκρατίας), ο Γ. Γαλάνης, ο Β. Ζαβογιάννης, ο Σωτ. Ζαβογιάννης, ο Σ. Καραπάνος, ο Δ. Ζέρβας, ο Φ. Πεταλιάς, ο Ι. Χεινόπωρος, ο Αντ. Παπαστάμος, ο Π. Τζούρας, ο Ε. Παπαναστάσης, ο Χρ. Φραγκογιάννης, ο Β. Ζαφειρόπουλος, ο Ι. Χατζαράς, ο Ι. Λογοθέτης….…. και πολλοί άλλοι άγνωστοι σε μας αγωνιστές και λόγιοι της περιοχής.

Κάποιοι από τους παραπάνω μαθητές μαθήτευσαν στην Παλαμαϊκή Σχολή Μεσολογγίου, υπό τους Παναγιώτη και Γρηγόριο Παλαμά, και στη συνέχεια μετεκπαιδεύθηκαν, κυρίως στην Ιταλία, στην ιατρική (Ζαβιτσάνος Γρηγόρης, Κορήτας Νικολός, Νίκος Πάνος, ιατροφιλόσοφοι Δανιήλ και Μεθόδιος…) ή διέπρεψαν στην Κωνσταντινούπολη ως διδάσκαλοι του Γένους (Κώστας Καραπάνος και Φώτιος Καραπάνος), ή έγιναν καθηγητές και ιερωμένοι (Ζαβογιάννης, ΠαπΑναστάσης… κ. ά.).

Τούτο μας το επιβεβαιώνει και ο λόγιος, ιστοριοδίφης και συγγραφέας του 19ου αι. Π. Αραβαντινός⁵¹ ο οποίος μας αναφέρει πως «μεταξύ των μαθητών της Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου (αρχές του 19ου αι.), οι οποίοι είχαν φοιτήσει σε Αλληλοδιδακτικά σχολεία της περιοχής τους (Αγίου Αθανασίου Ζαβίτσης και Αγίας Δευτέρας Κατούνης) ήταν και οι: Κώστας Καραπάνος από τη Ζάβιτσα, Φώτης Καραπάνος από τη Ζάβιτσα, Νικόλαος Μαυρομμάτης από την Κατούνα, Αναγνώστης Τζσετζόνης από την Κατούνα,… κ. ά.

Εν κατακλείδι, το όλο εγχείρημα αποτελεί έμπρακτη απόδειξη της οικονομικής και πνευματικής ανάπτυξης της Ζάβιτσας. Μας το επιβεβαιώνει άλλωστε και η λαϊκή ρήση:

«Στη Ζάβιτσα τα Αρχοντάτα
και στο Βάρνακα τα Καπετανάνα».

Η «Σχολή Ζαβίτσης» και ο Διδάσκαλος του Γένους Άνθιμος Γαζής (Αναστάσιος Γκάζαλης)

Εικ. 34. Ο Άνθιμος Γαζής (Μηλιές Πηλίου 1758 – Σύρος 1828) και -εικ. 35- το ξώφυλλο του περιοδικού «Ερμής ο Λόγιος» του 1818.

Ο Μυτικιώτης (Ηπειρώτης) δάσκαλος Ν. Μόσολας στο βιβλίο του «Η αρχαία πόλη Αλυζία και οι απότοκοι οικισμοί του τέως Δήμου Σολλίου» υποστηρίζει πως «στη Σχολή του Αγίου Αθανασίου της Ζάβιτσας δίδαξε και ο πολύς Άνθιμος Γαζής».⁵² Η παρουσία του χρονολογείται περί τις αρχές του 19ου αιώνα. Σκοπός της επίσκεψής του ήταν -πρωτίστως- η κατήχηση στη Φιλική Εταιρεία των προκρίτων του χωριού, να εμπνεύσει τους οπλαρχηγούς, να καθοδηγήσει τους λόγιους και τους ελληνοδιδασκάλους της Σχολής του Αγίου Αθανασίου και να προετοιμάσει τον απελευθερωτικό αγώνα.

Ο Ηπειρώτης διδάσκαλος του Γένους και Νεοδιαφωτιστής, Άνθιμος Γαζής, γνώστης από τη Βιέννη, της προοδευτικής φιλοσοφίας που δίδασκε ο αδιάλλακτος και μαχητικός Διαφωτιστής Ξηρομερίτης Χριστόδουλος Παμπλέκης(ορθολογιστής και εμπειρ(ι)οκράτης = πίστευε πως η γνώση αποκτιέται βιωματικά-μέσα από βιώματα), μύησε στους σκοπούς της Φ. Ε τους προεστούς και τους ενέπνευσε με τις ιδέες του διαφωτισμού, που έλεγαν πως «μόνο με την Παιδεία θα ιδεί Ανάσταση το Γένος». Επίσης, διαφώτισε τους μυημένους στη Φιλική Εταιρεία δασκάλους της Σχολής Ζαβίτσης, Κώστα Καραπάνο και Φώτιο Καραπάνο, με τις ιδέες του νέου πνευματικού κινήματος, του Νεοελληνικού Διαφωτισμού⁵³ και με τα πατριωτικά του λόγια αφύπνισε και φώτισε και τους οπλαρχηγούς της Ακαρνανίας!

Ο δάσκαλος του Γένους, αρχιμανδρίτης Άνθιμος Γαζής, δίδαξε αυτοπροσώπως στη Σχολή του Αγίου Αθανασίου. «Το κύριο πνευματικό έργο, το είχαν οι ιερωμένοι, ο ίδιος δε δίδαξε για λίγο διάστημα, γιατί τράπηκε περισσότερο προς την πολιτική δράση….»⁵⁴ Το ενδιαφέρον του καταγράφεται σε έντυπο της εποχής. Ο συνεργάτης του Λόγιου Ερμή, δάσκαλος Γεώργιος Λασσάνης έγραψε πως «Ο Γαζής για όσο διάστημα έμεινε στην Ακαρνανία, είχε κυρίως τη φροντίδα της συγκέντρωσης χρημάτων…»

Η παρουσία του Λόγιου, Κληρικού και Δασκάλου του Γένους (και πολιτικού) στο ανώτερο σχολείο ή στο εκπαιδευτικό κέντρο του Αγίου Αθανασίου ήταν καταλυτική, γιατί βοήθησε στη διάδοση των ιδεών του Νεοελληνικού Διαφωτισμού για ελευθερία, δικαιοσύνη και εθνική ανεξαρτησία και συνέβαλε στην οργάνωση καλύτερης παρεχόμενης εκπαίδευσης στους νέους.

Η «Σχολή Ζαβίτσης» του Αγίου Αθανασίου και ο Διδάσκαλος του Γένους Γεώργιος Γαζής

Εικ. 35. ΓΑΖΗΣ ΓΕΩΡΙΟΣ ΛΟΓΙΟΣ – ΠΟΛΙΤΙΚΌΣ ΚΑΙ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ TOY ‘21

Κατά την περίοδο που ο ελληνοδιδάσκαλος Κ. Καραπάνος, δίδασκε στις Σχολές Βονίτσης και Κατούνης, στη Σχολή Ζαβίτσης του Αγίου Αθανασίου δίδαξε, και για λίγο διάστημα, ο γραμματέας του στρατηγού Γεωργίου Βαρνακιώτη, Λόγιος Γεώργιος Γαζής, ο μετέπειτα γραμματέας και συνεργάτης του Φωτίου Καραπάνου στο Υπουργείο Πολέμου (Βλ. παρακάτω σχετικά έγγραφα).

Ο Γεώργιος Γαζής, που είχε σπουδάσει στη ρουμανική ηγεμονική σχολή, είχε μυηθεί στη Φιλική Εταιρεία και είχε πάρει μέρος στην άτυχη επανάσταση στη Μολδοβλαχία. Κατόρθωσε να διασωθεί και να κατέβει στην Ελλάδα, όπου πήρε μέρος στον αγώνα, ως γραμματέας του Γεωργίου Βαρνακιώτη, του Μπότσαρη και του Γεωργίου Καραϊσκάκη⁵⁵. Στο Ξηρόμερο ανέλαβε, ως παράλληλη εθνική προσφορά, και το έργου του δασκάλου στο σχολείο του Αγίου Αθανασίου. Καθοριστικό ρόλο για την επιλογή αυτή έπαιξαν οι μορφωμένοι του χωριού, λόγιοι, γιατροί, δάσκαλοι, πολιτικοί, στρατιωτικοί που είχαν τεθεί κι αυτοί στις υπηρεσίες των οπλαρχηγών. Για την εκτέλεση του παιδαγωγικού του έργου είχε την οικονομική και υλικοτεχνική στήριξη των αρχόντων του χωριού.

ΥΓ: (Το 1842/48 διετέλεσε Σχολάρχης του Γυμνασίου Μεσολογγίου, όπου είχε μαθητές του και τους Ζαβιτσάνους: Δημ. Παπαντωνονόπουλο, Ζαβιτσανάκη, Ζαβιτσάνο ή Ζαφτσάνο, Αν. Παπαναστάση, Κ. Ζαβογιάννη…) και πολλούς άλλους Ξηρομερίτες, κυρίως γόνοι αρχοντικών οικογενειών όπως τους Βαρνακιώτηδες, τους Μαυρομμάτης/δες, τον Τζοτζώνη, τον Κανδυλιώτη, τον Μπαμπινιώτη, …κ. ά.⁵⁶).

Εν κατακλείδι,

Η «Ανώτερη Σχολή Ζαβίτσης», μαζί με τα σχολειά, κρυφά ή φανερά, των μοναστηριών της Ρόμβης και της Ζαμπαντίνας, καθώς και του «κρυφού ή φανερού» σχολειού της Ζωοδόχου Πηγής Αρχοντοχωρίου…. «προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες στην απελευθέρωση του υπόδουλου έθνους. Τα σχολεία αυτά έκαναν την αρχή για την καλλιέργεια και την συνέχεια των ελληνικών γραμμάτων και της ελληνικής σκέψης…. και στον τόπο μας.

«Για τους Αρχοντοχωρίτες, καύχημα και εγκαλλώπισμα είναι σήμερα η των «πάντων Αγίων» Ι. Μονή Παναγίας Ζαμπαντίνας-Ζαπαντίνας, καύχημα και εγκαλλώπισμα είναι σήμερα και η ιστορία των Σχολών-ναρθηκοσχολείων της παλιάς Ζάβιτσας, «που με την χριστοκεντρική και ελληνοκεντρική παιδεία τους (περιεχόμενο των βιβλίων), οι κληρικοί-δάσκαλοι έφεραν την πνευματική άνοιξη, και αποτέλεσαν το «ένσαρκο θείον πνεύμα» για την πνευματική αναγέννηση της περιοχής.

Και δεν ξεχνούν, ότι όταν στους προγόνους τους μιλούσαν για πλούτη, αυτοί απαντούσαν περήφανα: «Έχει η Ζάβιτσα θησαυρούς, τη Ζωοδόχο Πηγή, την «Παναγία Ζαμπαντινιώτισσα»… και την «Παλαμαϊκή Σχολή Ζαβίτσης».⁵⁷

Αϊ- Θανάσης- Σχολή του Γένους

Σχολή του Γένους κτίστηκε / στα προεπαναστατικά τα χρόνια,
όπου παπάδες δίδασκαν «κρυφά» / το φως… να μείνει αιώνια.

Στον Αϊ-Θανάση, πάνω στα Αρχοντικά / ήτανε χτισμένη
κι ο Πατρο – Κοσμάς τη βλόγησε / από την οικουμένη.

Κι έτσι των προκρίτων τα παιδιά/ γίνανε κυβερνήτες,
σπουδαίοι δάσκαλοι και στρατιωτικοί / κι όχι περαστικοί κομήτες.

Και των φτωχώνε τα παιδιά/ γιάτρευαν τους αρρώστους,
τους στρατηγούς εφρόντιζαν / χωρίς κανένα κόστος!

Όλοι τους μάθανε εκεί / μια λέξη -Δόξα- μαγική,
κι ένας τον άλλον φώναζε κρυφά : / ήρωα, ελευθερωτή!

Σχολή του Γένους φώτιζε / πάνω στον Αϊ-Θανάση,
και τα παιδιά που λάμπρυναν / λαός, θεός να τα δοξάσει!

Μ. Θ. Σ.

Κεφάλαιο 4

Οι εκ Ζαβίτσης πεφωτισμένοι ελληνοδιδάσκαλοι, αγωνιστές και Πολιτικοί της Επανάστασης του 1821 Κώστας Π. Καραπάνος(1765-1838/40), και Φώτιος Π. Καραπάνος(1776-1823/4).

Α1: Η συμβολή ελληνοδιδάσκαλου Κώστα Π. Καραπάνου, στη διάδοση των γραμμάτων και της ελληνικής γλώσσας στις σχολές: «Παλαμαϊκή Σχολή Ζαβίτσης, Σχολή Αγίας Δευτέρας Κατούνης, Σχολή Βονίτσης, Σχολή Αγρινίου,… Σχολή Πρεβέζης και Σχολή Άρτης.

Στη Ζάβιτσα τα αρχοντάτα
και στο Βάρνακα τα καπετανάτα.

Ο Κων/νος Π. Καραπάνος γεννήθηκε στη Ζάβιτσα, το 1765/70. Οι προγονοί του ήταν Κοτσαμπάσηδες. Ο πατέρας του Κ. Καραπάνου, Πάνος Καραπάνος, ήταν ένας από τους λίγους πατριώτες προεστούς-προκρίτους. Λέγεται πως το αρχικό όνομα της οικογένειάς του ήταν Στάμου και επί Τουρκοκρατίας ήταν επιστάτες των κτημάτων και εισπράκτορες των φόρων του Σουλτάνου.⁵⁸

Πήρε την ευλογία και τη φώτιση του Δασκάλου του Γένους Πάτερ Κοσμά του Αιτωλού, όταν έβαλε μαζί με τους προεστούς του χωριού τα θεμέλια της εκκλησίας του Αγίου Αθανασίου και του κοινοσυντήρητου ναρθηκοσχολείου-Κοινού Σχολείου. (1765).

Tα πρώτα εγκύκλια γράμματά του τα έμαθε στη Σχολή Ζαβίτσης ή Παλαμαϊκή Σχολή Ζαβίτσης από τον Ηγούμενο της Ι. Μ. Ζαπατίνας, Δανιήλ, και από το μεγάλο δάσκαλο του Γένους, Παναγιώτη Παλαμά (1771-1775). Σε ηλικία δώδεκα ετών (1775/7) ακολούθησε τον διδάσκαλό του Παναγιώτη Παλαμά, στο Μεσολόγγι, όπου παρακολούθησε μαθήματα στην Παλαμαϊκή Σχολή, με δάσκαλο τον δευτερότοκο γιο του Παλαμά, τον γνωστό Πατέρα της Εκκλησίας, Γρηγόριο Παλαμά (1800).

Τελειώνοντας με επιτυχία τα μαθήματα στην Παλαμαϊκή Σχολή Μεσολογγίου συνέχισε τις σπουδές του στην Κωνσταντινούπολη, στη Μεγάλη Σχολή του Γένους, έχοντας για δάσκαλό του τον αδερφό του Π. Παλαμά, Λόγιο Ευστάθιο Παλαμά. Κλείνοντας τον κύκλο των σπουδών του στη Μεγάλη Σχολή του Γένους δίδαξε για λίγο διάστημα στην Κωνσταντινούπολη και περί το τέλος του 18ου αι. επέστρεψε στην πατρώα γη όπου και δίδαξε σε όλες τις Σχολές της Ακαρνανίας.⁵⁹

Την εκπαιδευτική πορεία του δασκάλου Κώστα Παλαμά, μας την επιβεβαιώνει και ο ιστορικός του 19ου αι., Παν. Αραβαντινός, ο οποίος στο περιοδικό «Πανδώρα» τόμος ΙΖ, 1867, σελ. 381 γράφει: «Υπό γονέων ευπατριδών γεννηθείς ούτος εις την Ζάβιτσαν, Κώμην Ακαρνανίας, περί τα 1770, εξεπαιδεύθη ευδοκίμως υπό τον Παναγιώτη Παλαμά εν Μεσολογγίω, και εντεύθεν προς επαύξησιν των γνώσεών του μετάβη εις Κωνσταντινούπολην δια τινά έτη (…) χρηματίσας διδάσκαλος εν Κωνσταντινουπόλεως και επανακάμψας, τέλη του ΙΗ΄ αι. εις την πατρίδα του κατέστη διδάσκαλος της Ελληνικής»⁶⁰.

Έχοντας μια καλή κατάρτιση στα Ελληνικά και τη Θεολογία επέστρεψε στη Ζάβιτσα περί το 1790-1800, όταν «υπέστη η ώρα του Αγώνος της Παλιγγενεσίας, και εδόθη ολοψύψως εις αυτόν. Στη Ζάβιτσα, ο ενθουσιώδης πατριώτης, λόγιος και δυνάμει επαναστάτης, ανέλαβε για ένα μικρό χρονικό διάστημα την ευθύνη της κοινοσυντήρητης Σχολής του Αγίου Αθανασίου, και από εκεί εξορμούσε σε άλλες Σχολές της Ακαρνανίας. Τη χρονική αυτή περίοδο, από το τέλος του 18ου αι. μέχρι και στις αρχές του 19ου (1921) στη Σχολή Ζαβίτσης παρακολούθησαν τα προγράμματα και των δύο βαθμίδων και πολλά παιδιά γόνοι εύπορων οικογενειών, τα οποία μετακινήθηκαν στο εκπαιδευτικό κέντρο της περιοχής για να λάβουν καλύτερη παιδεία και να διευρύνουν τις σπουδές τους. Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού παιδιών στη Σχολή Ζαβίτσης οφείλονταν, όχι μόνο στο ότι το ορεινό αυτό χωριό τους ενέπνεε ασφάλεια, αλλά κυρίως γιατί στη Σχολή αυτή εναλλάσσονταν συνεχώς φωτισμένοι δάσκαλοι (Κοσμάς ο Αιτωλός, Αρχ. Δανιήλ, Αρχ. Μεθόδιος, Π. Παλαμάς, Άνθιμος Γαζής, Γεώργιος Γαζής, Κώστας Καραπάνος, Φώτιος Καραπάνος… κ. ά.)⁶¹

Κατά το δάσκαλο, ιστορικό και λαογράφο Γεράσιμο Παπατρέχα «.στις αρχές του 19ου αι. στη Σχολή του Αγίου Αθανασίου, μεταξύ των πολλών παιδιών, σπούδασε και είχε μάθει γράμματα πολλά από το δάσκαλο Κώστα Π. Καραπάνο, και ο Κατουνιώτης Αναγνώστης Τσιτζώνης».⁶² (Ο εκ Κατούνης Αναγν. Τσιτζώνης, μαθήτευσε στην Παλαμαϊκή Σχολή της Ζάβιτσας και στη συνέχεια στην Παλαμαϊκή Σχολή του Μεσολογγίου. Στη συνέχεια, αφού μυήθηκε από τον Κατουνιώτη Λόγιο, πανεπιστημιακό Δάσκαλο και πολιτικό νου της Φιλικής Εταιρείας, Γεώργιο Μαυρομμάτη, πήρε το βαθμό του Αποστόλου της Εταιρείας, και με ειδική εθνεγερτική αποστολή όργωσε την Ακαρνανία και την Ήπειρο Δίδαξε στο Βουκουρέστι και άλλα μέρη…. Είναι δε ο συγγραφέας πολύτομου ιστορίας.⁶³)

Εικ. 24. Η Σχολή Ζαβίτσης, 1765-1821;, στον Άγιο Αθανάσιο «Αρχοντικών»

Εκτός από τη Σχολή Ζαβίτσης, ο διαπρεπής ελληνιστής δάσκαλος Κώστας Π. Καραπάνος, από το τέλος του 18ου αι. έως τις αρχές του 19ου αι. (1821) δίδαξε -κατά διαστήματα- και στη Σχολή Βονίτσης. Κατά τον φιλόλογο και πολιτικό Γεώργιο Παπαδημητρίου, στη «Σχολή Βονίτσης δίδαξε, από το 1807 μέχρι το1821, και ο «της παιδείας πυρσός φωτοβόλος» Ζαβιτσάνος, Φώτιος Καραπάνος)⁶⁴.

Την ίδια χρονική περίοδο, ο Λόγιος Κώστας Π. Καραπάνος, δίδαξε και στη Σχολή Αγίας Δευτέρας Κατούνης. Για τη διδασκαλική του πορεία ο Π. Αραβαντινός μας πληροφορεί πως «…Κατά τα τέλη της παρελθούσης εκατονταετηρίδος, επιστρέψας εις την πατρίδα του, ενυμφεύθη αυτόσε και εγκατέστη ελληνοδιδάσκαλος εις την Κατούνα, την τότε αξιόλογον πόλη της Κατούνας.⁶⁵ Επίσης, στο περιοδικό «Φθιώτις», 1958, φ. 14, αναφέρει πως «ο εξ Ζαβίτσης καταγόμενος δάσκαλος της Ελληνικής, Κωνσταντίνος Καραπάνος, δασκάλεψε περί τα τέλη του ΙΗ’ αιώ (18ου αι.) «εν τη κωμοπόλη της Κατούνης, και περί το 1821 πήγε στο Αγρίνιο όπου δίδαξε στη Σχολή Αγρινίου»⁶⁶. Επιπροσθέτως, μας πληροφορεί πώς στην κοινοσυντήρητη Σχολή της Αγίας Δευτέρας Κατούνης, δίδαξε στα προ επαναστατικά χρόνια (1800-1821) και ο αδερφός του Κ. Καραπάνου, ο μετέπειτα βουλευτής και υπουργός της πρώτης επαναστατικής κυβέρνησης, Φώτιος Καραπάνος, ο οποίος δασκάλευε από το 1807 μέχρι το 1821 και στη Σχολή της Βονίτσης⁶⁷.

Εικ. 25 και 26. Μονή Αγίας Δευτέρας Κατούνας ή «η Σχολή της Αγίας Δευτέρας Κατούνης», όπου στις αρχές του 19ου αι. «κατέστη διδάσκαλος της Ελληνικής εν τη κωμοπόλη της Κατούνης», ο εκ Ζαβίτσης καταγόμενος, Κώστας Π. Καραπάνος.

Οι φωτισμένοι αυτοί Δάσκαλοι, Κώστας και Φώτιος Καραπάνος, με την κήρυξη της επανάστασης στο Ξηρόμερο, το Μάη του 1821, μετακινήθηκαν στο Αγρίνιο και στο Μεσολόγγι όπου εκεί άρχισαν να αναπτύσσουν έντονη εκπαιδευτική και πολιτική δράση, αλλά και να συμμετέχουν ως αντιπρόσωποι σε Τοπικές και Πανελλήνιες Εθνοσυνελεύσεις (Δυτική Χέρσου Ελλάδας, Επιδαύρου, Άργους…).

Μετά τη μετακίνηση του ελληνοδιδασκάλου Κώστα Καραπάνου (1821) στο Αγρίνιο και τις Σχολές Πρέβεζας και Άρτας, η Σχολή Ζαβίτσης υποβαθμίστηκε, σε αντίθεση με τη «Σχολή Αγίας Δευτέρας Κατούνης», η οποία συνέχισε τη λειτουργία της και την αναβαθμισμένη πνευματική προσφορά της. (Στα Καποδιστριακά κυρίως χρόνια (1827-1831), στη Σχολή Κατούνης δίδαξε ο δάσκαλος Γαλάτης Σκλαμπάνης (Ακαρνάν), και στη συνέχεια ο δάσκαλος Γρηγόρης Φλασκοποβίτης. (βλ. μαθητικές καταστάσεις Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου κατά τα έτη 1830-1863).

Τίτλος τιμής για κάθε λόγιο, κληρικό και δάσκαλο θεωρούνταν η διδασκαλία των γραμμάτων στις Σχολές του Γένους: Σχολή Αγίου Αθανασίου Ζαβίτσης, Σχολή Βονίτσης και Σχολή Αγίας Δευτέρας Κατούνης. Η συμβολή των σχολείων αυτών και η προσφορά του διαφωτιστή δασκάλου Κώστα Π. Καραπάνου, στην πνευματική και απελευθερωτική αφύπνιση των υπόδουλων της περιοχής του Ξηρομέρου, ήταν απερίγραπτα μεγάλη.

Για τη μετέπειτα διδασκαλική πορεία του ελληνιστή δασκάλου Κώστα Π. Καραπάνου, ο δημοσιογράφος και συγγραφέας Δημ. Στεργίου, «Ξηρόμερο νιους», 2012⁶⁸, προσθέτει στα γραφόμενα του Π. Αραβαντινού, πως «ο Κώστας Καραπάνος μετά το 1821 μετέβη «εις το Αγρίνιον» όπου και δίδαξε στη σχολή του Βραχωρίου (Αγρινίου), καθώς και στη Σχολή Λαμποτινάς (Αιτωλία), στη Σχολή του Μεσολογγίου και στη Σχολή Αιτωλικού». Το έργο του δε ήταν σπουδαίο και ευδιάκριτο γι’ αυτό και αναδείχθηκε η μεγάλη επιστημονική και παιδαγωγική του κατάρτιση.⁶⁹

Εν συνεχεία «Εκραγείσης της Ελληνικής Επαναστάσεως, μεταβάς εις Πρέβεζαν διέμεινεν εκείσε πανοικεί, το διδασκαλικόν έργον, αξασκών, μέχρι ότου προσεκλήθη εις Άρταν ως διδάσκαλος του εκείσε προχείρου φροντιστηρίου και τη θέσην ταύτην εποφελώς διατηρήσας απεβίωσε κατά το 1838 εις ογδοηκονταετή ηλικίαν. Υπήρξε εγκρατέστατος της ελληνικής γλώσσης και θεολογικών γνώσεων κάτοχος.»⁷⁰

Τη διδασκαλική πορεία του μεγάλου ελληνιστή του Γένους μας την καταγράφει και ο φιλόλογος Γεώργιος Φερεντίνος, στη σελ. 357 του βιβλίου του «Η ιστορία της Αρχαίας Ακαρνανίας από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι το 1832»: «Μετά το 1822, που η λειτουργία των σχολείων στην περιοχή του Ξηρομέρου σταμάτησε λόγω της εμπόλεμης κατάστασης, ο Κ. Καραπάνος, πήγε στο Βραχώρι (Αγρίνιο) «…και μετά ταύτ’ αποκατέστη εις Αγρίνιο (1821) για να διδάξει στη Σχολή Αγρινίου…», και από κει πήγε στην Άρτα⁷¹ και την Πρέβεζα, όπου δίδαξε στις κατά τόπου εκεί σχολές.

Εν κατακλείδι, κατά τον ιστορικό Κώστα Τριανταφυλλίδη, ο Κ. Π. Καραπάνος, δίδαξε στη Ζάβιτσα του Αγίου Αθανασίου, και κατά καιρούς στην Αγία Δευτέρα της Κατούνας, στη Σχολή Βραχωρίου, στη Σχολή Λαμποτινάς (Δήμος Αποδοτίας), στη Σχολή του Μεσολογγίου, και Αιτωλικού .. κ. ά.

Μετά το 1822/3, ο Κ. Καραπάνος, δίδαξε στη Σχολή Πρέβεζας, στην περίφημη «Θεοφάνειο Σχολή»⁷² και στη συνέχεια στη Σχολή Άρτας. Υπήρξε, κατά τον Κ. Τριανταφυλλίδη εγκρατής, γνώστης της ελληνικής φιλολογίας και άριστος χειριστής του ελληνικού λόγου.⁷³ Ως δάσκαλος ήταν γλυκός, στοργικός και επιβλητικός⁷⁴

Κατά την περίοδο της επαναστατημένης Ελλάδας, ο Κώστας Καραπάνος, επισκέπτονταν, από την Άρτα και την Πρέβεζα ή κατά άλλους από το Αγρίνιο, τόσο την πατρώα γη του Ζάβιτσα, όσο και τον δάσκαλό του στην Κων/πολη, Ευστάθιο Παλαμά, που βρίσκονταν στο Αγγλοκρατούμενο νησί Κάλαμος. Εκεί, για όσο διάστημα παρέμεινε, δίδαξε δίπλα στο μεγάλο δάσκαλό του, τα δεκάδες ελληνόπουλα που είχαν καταφύγει στο νησί για προστασία και ασφάλεια. (Ο Ευστάθιος Παλαμάς, αδερφός ή ανεψιός του Παναγιώτη Παλαμά, είχε επιστρέψει από την Κωνσταντινούπολη με την έναρξη της Επανάστασης του ΄21, και δίδαξε Ελληνικά και Θεολογία στο νησί Κάλαμος, ως το θάνατό του το 1828).

Ως συνεχιστής του έργου των Δασκάλων του Γένους, Ευγενίου Αιτωλού, Αναστασίου Γορδίου, Κοσμά του Αιτωλού, Παναγιώτη και Ευσταθίου Παλαμά, του Άνθιμου Γαζή, των ελληνιστών Δασκάλων και φιλοσόφων τα περιοχής, Χριστοδούλου του Ακαρνάνος, Μαυρομμάτη Νικολάου, Μαυρομμάτη Γεωργίου, Αθανασίου Πολίτη. . κ. ά. ο Κώστας Π. Καραπάνος, δίδαξε το περιεχόμενο και τη φιλοσοφία των βιβλίων- μελετών τους και εφάρμοσε νέες μεθόδους προσέγγισης της γνώσης.

Το 1817/19 ήρθε σε επαφή, στη Σχολή Ζαβίτσης, με το μεγάλο Δάσκαλο του Γένους Άνθιμο Γαζή, από τον οποίο επιμορφώθηκε πολιτικά και φιλοσοφικά. Μαζί με τον Άνθιμο Γαζή (αντιπρόσωπος της Θεσσαλίας) και τους πολιτικούς Φώτιο Καραπάνο (αδερφός του) και Γεώργιο και Νίκο Μαυρομμάτη, προώθησαν προς ψήφιση στα Τοπικά και Κεντρικά Συμβούλια τη διάδοση της αλληλοδιδακτικής μεθόδου σε εθνική πια κλίμακα (διδακτική μέθοδος μέχρι το 1880). Σχετική διάταξη πέρασε, σε συνεργασία με τον Υπουργό Εσωτερικών, Παπαφλέσα, και τον «Έφορο της παιδείας και της ηθικής ανατροφής των παίδων» Γρηγόριο Κωσταντά (1823-1825), στο Σύνταγμα του 1823.⁷⁵

Ως υπεύθυνος και φιλοπρόοδος δάσκαλος, σε πολλές Σχολές στην Αιτ/νική και Ηπειρωτική επικράτεια, ο Κώστας Π. Καραπάνος, προώθησε τις νέες πολιτικές και παιδαγωγικές αντιλήψεις για τις οποίες ήρθε σε σύγκρουση με το συντηρητικό ιερατικό- Παλαμαϊκό κατεστημένο. Επίσης, έχοντας την πολιτική στήριξη της ισχυρής οικονομικά και πολιτικά οικογένειάς του, ήρθε σε αντιθέσεις και συγκρούσεις με τις αντίπαλες φατρίες και τους συντηρητικούς κληρικούς, οι οποίοι αντιπάλευαν τόσο το κίνημα του Διαφωτισμού που μιλούσε για ελευθερία, αδελφοσύνη και ισότητα, όσο και τη νέα μορφή της γλώσσας (δημοτική αντί της λόγιας-αρχαΐζουσας) και τη θέση των θετικών επιστημών στην εκπαίδευση των παιδιών.

Οι αντίπαλοι του κινήματος του νεοδιαφωτισμού πίστευαν ότι «Το παιδί που βγαίνει από τα σχολεία του Διαβόλου (αλληλοδιδακτικά), θα είναι το ίδιο δαίμονας, χωρίς θρησκεία, χωρίς ηθική…)». Αυτές οι αντιθέσεις είχαν και αρνητικά αποτελέσματα στην υπόθεση της παιδείας των νέων, γιατί ο ευκολόπιστος και αμαθής λαός επηρεάζονταν περισσότερο από τους συντηρητικούς εκκλησιαστικούς παράγοντες.

Εν κατακλείδι,

Για την μεγάλη προσφορά του στον πολιτικό και παιδαγωγικό του αγώνα ο Π. Αραβαντινός τον συμπεριέλαβε, δικαίως, μέσα στους 8 Ακαρνάνες Λογίους, από τους 40 Αιτ/νες Λόγιους, για τους οποίους και έγραψε βιογραφίες⁷⁶.

Όσο αναφορά τη Σχολή Ζαβίτσης του Αγίου Αθανασίου, η φήμη της στα χρόνια 1765-1821, είχε ξεπεράσει τα όρια του Ξηρομέρου. Έγινε Σχολείο ισάξιο της Αγίας Δευτέρας Κατούνης, της Λαμποτινάς Αιτωλίας, της Βόνιτσας, της Δημητσάνας, του Μεσολογγίου, του Αγρινίου-Βραχωρίου⁷⁷, των Ιωαννίνων, του Αιτωλικού, του Καλάμου, της Ζαγοράς⁷⁸, Σχολείο με προχωρημένες για την εποχή του ιδέες και πρακτικές, Σχολείο που εμφυσούσε στα παιδιά τα ελληνικά γράμματα, την αγάπη για την ελευθερία, την αδελφοσύνη, την ισότητα, στοιχεία που συνέβαλαν στην πνευματική ανάταση της περιοχής, Σχολείο κέντρο του εθνικού αγώνα για λευτεριά και ανεξαρτησία, Σχολείο από όπου βγήκαν αργότερα άνδρες φωτισμένοι, που διέδωσαν τα πνευματικά και επιστημονικά φώτα τους σε άλλα μέρη, αλλά και Σχολείο που γέννησε σπουδαίους αγωνιστές και πολιτικούς όπως:

ο Γληγόρης Ζαβιτσάνος, ο γιατρός του Γρίβα, του Καραϊσκάκη και αργότερα του πρωθυπουργού Ιωάννη Καποδίστρια,

ο Ν. Κορήτας, ο γιατρός του στρατηγού Γέρου Δήμου,

ο Πάνος Νίκος, ο γιατρός του Κ. Βλαχόπουλου,

ο Αναγνώστης Παπαναστάσης, ο γραμματικός του Γ. Βαρνακιώτη και συντάξας την προκήρυξη της επανάστασης στο Ξηρόμερο Δυτ. Ελλάδος (25-5-1821),

ο Κώστας Π. Καραπάνος, ο φωτισμένος ελληνιστής δάσκαλος και πολιτικός στην Γερουσία Δυτ. Χέρσου Ελλάδος,

ο Φώτιος Π. Καραπάνος, ο φάρος της παιδείας και ο εκπρόσωπος-πληρεξούσιος στις Εθνοσυνελεύσεις ….

ο εμβληματικός κλέφτης και αγωνιστής του 1821 Δήμος Τσέλιος ή Γεροδήμος, ο Δημήτριος Παπαντωνόπουλος ή Παπαστάμος, απόφοιτος της Ριζαρείου Σχολής Αθηνών, συγγραφέας του βιβλίου «Πενηντακονταετηρίς της ελληνικής επανάστασης» και πολλοί προκριτοδημογέροντες, Δήμαρχοι,… της Επαρχίας Βονίτσης και Ξηρομέρου (Τσέλιος, Παπαναστάσης, Ζαβογιάννης…..), …κ. ά.⁷⁹

Α2: Η συμβολή του Κώστα Π. Καραπάνου στον Αγώνα για την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό

Ο Φιλικός, ο αγωνιστής, και νεοδιαφωτιστής Κ. Π. Καραπάνος, είχε μετατρέψει τη Σχολή του Αγίου Αθανασίου σε μυστικό κέντρο συνάντησης των αντιπροσώπων μελών της Φιλικής Εταιρείας του Ξηρομέρου. Ως πολιτικά προσκείμενος στη σκέψη του Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, είχε την πολιτική καθοδήγηση τόσο των φιλικών Αναγνώστη Τζιτζώνη (ηγούμενος στην Αγία Δευτέρα Κατούνας), Γεωργίου Βλαχογάννη από το Μοναστηράκι, Πάνου Μοναστηριώτη από το Ανακτόριο, Ανδρέα Κατσαράκη από την Μπαμπίνη, του αδερφού του Φώτη Καραπάνου.. κ.ά. όσο και των οπλαρχηγών της ευρύτερης περιοχής του Βάλτου και Ξηρομέρου, Γεωργίου Βαρνακιώτη, Δήμου Τσέλιου, Γ. Γρίβα.. κ.ά.

Ο Ν. Θ. Μήτσης, στο βιβλίο του «Δήμος Σολλίου»-Κ» γράφει πως «ο Κ .Π. Καραπάνος, ήταν ένας εκ” των τριών αντιπροσώπων της Δυτ. Χέρσου Ελλάδας στο βουλευτικό σώμα: Καραπάνος Κων/νος (Ζάβιτσα), Καρούσος Φωτεινός (Βασιλόπουλο) και Επαμεινώνδας Μαυρομμάτης (Κατούνα). Ως προεστός και αντιπρόσωπος του Ξηρομέρου, υπογράφει στο Μαχαλά την 28η Σεπτεμβρίου του 1821 την ανάθεση της αρχιστρατηγίας στη Δυτική Στερεά Ελλάδα στο Βαρνακιώτη. Είναι παρόν στη συνάντηση του Α. Μαυροκορδάτου με το Βαρνακιώτη στην Κωνωπίνα, και υπογράφει το έγγραφο που έδινε την άδεια στον αρχιστράτηγο Βαρνακιώτη να κάνει το ψεύτικο προσκύνημα («καπάκια»)⁸⁰.

Ως Γερουσιαστής, στη Δυτική Χέρσου Γερουσία, μερίμνησε για την ευταξία στην περιοχή και ως παραστάτης Ακαρνανίας στο Βουλευτικό Σώμα την εκπροσώπησε επάξια στις διάφορες Εθνοσυνελεύσεις.

Στο τέλος του 1821/22 διορίστηκε από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο Διοικητής της περιοχής Ακαρνανίας στην οποία διοίκησε με φρόνηση και ήθος». Η σπουδαιότητά του σαν πολιτικού και ανθρώπου αναγνωρίστηκε τόσο κατά τα δύσκολα χρόνια της σκλαβιάς, όσο και αργότερα από πολλούς ιστορικούς και ερευνητές⁸¹.

Ο πολιτικός Κ. Καραπάνος, ως εξέχουσα προσωπικότητα, ήταν ο άνθρωπος που προσπάθησε να φέρει ξανά κοντά τον Βαρνακιώτη και τον Μαυροκορδάτο, χωρίς όμως επιτυχία, μιας και ο αρχιστράτηγος Γ. Βαρνακιώτης «ακολούθησε… το ιστορικό στρατήγημα των «Καπακιών»».(διιστάμενες απόψεις των ιστορικών)
Αντικαταστάθηκε στο βουλευτικό σώμα το 1822, από τον αδερφό του ελληνιστή δάσκαλο της Σχολής Βονίτσης Φώτιο Καραπάνο, όταν αυτός συνελήφθη από τους Τούρκους. «Έκτοτε σταμάτησε να ασχολείται με την πολιτική και περιορίστηκε, από την Άρτα και την Πρέβεζα που μετακόμισε, στα καθαρά εκπαιδευτικά του καθήκοντα. Λέγεται ότι παρέμεινε στην Άρτα λόγω της άσχημης κατάστασης της υγείας του και πως στο χωριό του τη Ζάβιτσα άφησε μαζί με τον αδερφό του το Φώτη (για πολύ λίγο) τους τρεις γιους του: Γεώργιο, Γεράσιμο και Γρηγόριο^82/83.

Ο Κωνσταντίνος Π. Καραπάνος, από την Πρέβεζα μετοίκησε στην Άρτα⁸⁴ περί το 1830-32, μαζί με τις κόρες του Άννα και Ευφροσύνη και τους γιούς του Γεώργιο και Γρηγόριο. Εκεί δίδαξε στην Ελληνική Σχολή Άρτας όπου και πέθανε το 1838/40. Οι γιοι του απέκτησαν μεγάλη περιουσία αφού ασκούσαν το επάγγελμα του φοροεισπράκτορα και την οποία πούλησαν σε Έλληνες πριν από την απελευθέρωση της Άρτας το 1881.

Ο εκ Ζαβίτσης θεολόγος και ιστορικός Δημήτριος Παπαντωνόπουλος ή Παπαστάμος(μαθητής στη Σχολή του Αγίου Αθανασίου, το 1830) στο βιβλίο του «Πεντηκονταετηρίς της νεοελληνικής Επαναστάσεως του 1821» γράφει για τον Κ. Καραπάνο: »…Οι ευπατρίδαι λαμπροί πολιτικοί και αγωνισταί της Δυτικής Ελλάδας Αναγνώστης Καραγιάννης εκ Βάλτου… Κωνσταντίνος Καραπάνος εκ Ζαβίτσης, Στυλιανός Μπαμπινιώτης… Επιζώντα λείψανα του ιερού αγώνος απ” αρχής μέχρι τέλους αγνώς υπηρετήσαντα αυτώ. Και τούτο οι γνήσιοι Έλληνες δεν απαλείφθησαν των αρχαϊκών ευκλεών έργων ανδρείας, ρώμης, πολιτικής συνέσεως και προτύπου ηθικότητας……».⁸⁵

Κατά τον Σερ. Ξενόπουλο («Δοκίμιο ιστορικής τινός περιλήψεως») ο Κων/νος Καραπάνος, ήταν «Ευλαβής και ελλογιμώτατος».

Συμπερασματικά,

ο Κ. Καραπάνος έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον για τη μόρφωση των παιδιών του Ξηρομέρου, του Αγρινίου και της Άρτας και προσπάθησε, όπου κι αν πήγαινε, σαν άλλος Πάτερ Κοσμάς, να ευαισθητοποιήσει τις διάφορες κοινωνικές ομάδες για την αναγκαιότητα ίδρυσης σχολείων του λαού.

ΠΕΤΡΟΣ Π. ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ

Ο Πέτρος Καραπάνος, ελληνοδιδάσκαλος. Ήταν γόνος της αρχοντικής οικογένειας του Πάνου Καραπάνου, και αδερφός των ελληνοδιδασκάλων Κ. Καραπάνου και Φ. Καραπάνου. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στην κοινοσυντήρητη Παλαμαϊκή Σχολή του Αγίου Αθανασίου Ζαβίτσης από τον Λόγιο Παναγιώτη Παλαμά. Αποφοίτησε από την Παλαμαϊκή Σχολή Μεσολογγίου και στη συνέχεια εργάστηκε ως ελληνιστής στη Σχολή Αγρινίου και άλλες σχολές της Αιτ/νίας.

Κατά τον μπλοκ Αγρίνιο «Γλυκές Μνήμες», 6/12/11, μία από τις πλατείες του Αγρινίου, ονομάστηκε «Πλατεία Καραπανέικα, για να τιμηθούν οι Καραπαναίοι του Αγρινίου που ήταν «απογόνοι του Κωνσταντίνου και Πέτρου Καραπάνου. (πιθανόν οι απόγονοι να προέρχονταν από το γένος του Πέτρου Π. Καραπάνου, αφού ο Κώστας μετοίκησε στην Άρτα, ο δε Φώτιος Καραπάνος απεβίωσε στο Μεσολόγγι).

Β: Ο ΖΑΒΙΤΣΑΝΟΣ ΕΛΛΗΝΟΔΙΔΑΣΚΑΛΟΣ ΑΓΩΝΙΣΤΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ ΤΟΥ 1821 ΦΩΤΙΟΣ Π. ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ (ΖΑΒΙΤΣΑ 1776 – ΝΑΞΟΣ (Μεσολόγγι)+1824)

Εικ. 27. Φώτιος Καραπάνος, Λιθογραφία του Δανού φιλέλληνα Adam Friedel Περιέχεται σε συλλογή που βρίσκεται στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη-Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Η λιθογραφία, όπως αναφέρει η Βικιπαίδεια, είναι τεχνική εκτύπωσης, η οποία επινοήθηκε το 1798 περίπου από τον Α. Ζένεφελντερ⁸⁶

Ο φωτισμένος, ο συνετός, ο πεπαιδευμένος – Λόγιος, ο ανιδιοτελής πατριώτης και οξύνους πολιτικός, Φώτης Π. Καραπάνος (Ακαρνάν), γεννήθηκε περί το 1776 στη Ζάβιτσα (σημερινό Αρχοντοχώρι) Ξηρομέρου. Ήταν γόνος της αρχοντικής οικογένειας του Πάνου Καραπάνου⁸⁷, και ο μικρότερος αδερφός του ελληνοδιδασκάλου Κ. Καραπάνου. Τα πρώτα γράμματα τα έμαθε στην κοινοσυντήρητη Παλαμαϊκή Σχολή του Αγίου Αθανασίου Ζαβίτσης από τον Λόγιο Παναγιώτη Παλαμά. Περί του λόγου το αληθές, ο ιστορικός Π. Αραβαντινός, σημειώνει: «Εις την κώμην Ζάβιτσαν γεννηθείς ο ελλόγιμος ούτος, εξεπαιδεύθη ως και ο πρεσβύτερος αυτάδελφός του Κωνσταντίνος, παρά τω κλεινώ Παναγιώτη Παλαμά, και εν τη πατρίδι του πολυετώς και ευκάρπως διαχέων της παιδείας του τα νάματα, διέμεινε τοιούτος μέχρι του 1821».⁸⁸

Θεωρείτο από τους πιο μορφωμένους της εποχής του, γι’ αυτό μετά το θάνατο του εκ Πρεβέζης δασκάλου, στην ιδιωτική Σχολή Βόνιτσας, Κων/νου Χαρακόπου (1807), επιλέχτηκε να διδάξει εκεί, το 1806/7, «ο της παιδείας πυρσός φωτοβόλος» Φώτιος Καραπάνος.⁸⁹ Στη Σχολή της Βόνιτσας δασκάλεψε μέχρι και το 1821⁹⁰. Στη συνέχεια μετέβη στο Αγρίνιο όπου δασκάλεψε στη σχολή Βραχωρίου και Λομποτινάς.

Με την έναρξη της επανάστασης ασχολήθηκε με την πολιτική. Κοντά στον αδερφό του Λόγιο και Γερουσιαστή Κώστα Καραπάνο, και τον πρωταγωνιστή της ελληνικής επανάστασης Αλ. Μαυροκορδάτο, αλλά και κοντά σε αξιόλογους Ξηρομερίτες στρατιωτικούς (Γ. Βαρνακιώτης, Θ. Γρίβας…) πήρε μέρος στην πολιορκία του Βραχωρίου. Επίσης, ήταν μπροστάρης και υποκινητής της επανάστασης στην περιοχή Βονίτσης και Ξηρομέρου.

Στη συνέχεια, και όταν ο αδερφός του Κώστας Καραπάνος, συνελήφθη από τους Τούρκους, εγκαταστάθηκε στο Μεσολόγγι, όπου δραστηριοποιήθηκε με μεγαλύτερο πατριωτικό ενθουσιασμό τόσο σε επίπεδο περιφέρειας (Γερουσία Δυτική Χέρσου Ελλάδας) όσο και στην κεντρική πολιτική σκηνή, συμμετέχοντας στις Εθνοσυνελεύσεις, αλλά και στη σύνταξη του ψηφίσματος της Συνέλευσης για την ανεξαρτησία της Ελλάδας. Έγινε Γερουσιαστής της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος και με αυτό τον τίτλο προσέφερε μεγάλες υπηρεσίες στον Αγώνα έως το 1824/5 όπου απεβίωσε.

Ο Κων/νος Καραπάνος, ως αντιπρόσωπος της Δυτικής Στερεάς Ελλάδας στην Α΄ Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο (Δεκ. 1821) όπου συμμετέχει στην επιτροπή συγγραφής του πρώτου ελληνικού συντάγματος.

Εκ. 28. Η μαρμάρινη στήλη της Επιδαύρου, όπου σ’ αυτή αναγράφεται το πρώτο περίφημο ψήφισμα της Συνέλευσης για την ανεξαρτησία της Ελλάδας και τα ονόματα των αντιπροσώπων που πήραν μέρος σε αυτή. Μεταξύ των σπουδαίων ιστορικών ονομάτων αναγράφεται και το όνομα του Δασκάλου, αντιπροσώπου- Βουλευτού της Επαρχίας Ξηρομέρου, Φωτίου Π. Καραπάνου (εκ Ζαβίτσης Ξηρομέρου Αιτ/νίας).

Χρονικό

Τις 9 Νοεμβρίου του 1821 συμμετείχε στην Α΄ Συνέλευση της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος, που διεξήχθη στο Μεσολόγγι, στις 4-9 Νοεμβρίου 1821. Στη Συνέλευση συμμετείχαν και οι Γ. Βαρνακιώτης, Επαμ. Μαυρομμάτης, Γ. Φαράντος, Π. Μπαμπίνης… και Αλ. Μαυροκορδάτος.

Από το Μεσολόγγι, ως Αντιπρόσωπος της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος και παραστάτης της επαρχίας Ξηρομέρου, πηγαίνει στην Επίδαυρο, στο χωριό Πιάδα, μαζί με τον Αλ. Μαυροκορδάτο, Ιωάννη Κωλέττη, Αλ. Τσιμπουράκη…, όπου πήρε μέρος και στην Α΄ Εθνοσυνέλευση Επιδαύρου -πρώτη του νομοθετικού σώματος του ελληνικού κράτους-⁹¹ (20 Δεκεμβρίου 1821 με 15 Ιανουαρίου 1822).

Για την ιστορική αυτή στιγμή ο τύπος της εποχής έγραψε: «Μετά τη Συνέλευση της Τοπικής Κυβέρνησης (4-9 Νοεμβρίου 1821) ο εκλαμπρότατος πρίγκιψ Α. Μαυροκορδάτος, εμίσευσε σήμερον μετά των ακολούθων του δια την Πελοπόννησο. Διευθυνόμενος δια θαλάσσης προς το μέρος της Πάτρας, συντροφευόμενος παρά των κ. Α. Τσιμπουράκη, Ι. Κωλέττη, Σπ. Κουρκουμέλη, Φωτίου ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ και καπιτάν Φ. Μπόμπορη επιτρόπου των Σουλιωτών»⁹²

Ο ΦΩΤΙΟΣ Π. ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ ΜΕ ΥΨΗΛΕΣ ΚΥΒΕΡΝΗΤΙΚΕΣ ΕΥΘΥΝΕΣ. ΩΣ ΜΈΛΟΣ ΤΟΥ ΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΕ ΣΤΗΝ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΟΥ ΣΥΝΕΤΑΞΕ ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΣΥΝΤΓΑΜΑ

Ως μέλος του Βουλευτικού, ο Φώτιος Π. Καραπάνος, συμμετείχε σε πολλές και σημαντικές για το μέλλον της Επανάστασης Κυβερνητικές Επιτροπές.⁹³

Κατά τον Ν. Δραγούμη -ως μέλος 12/μελούς Επιτροπής-, εκλεγμένης από την Α΄ των Ελλήνων Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, τις 1 Ιανουαρίου το 1822, συνέβαλε στη σύνταξη του προσωρινού πολιτεύματος (Α΄ Σύνταγμα της Ελλάδας).

«Η σύνταξις του πολιτεύματος ανετέθη εις 12/μελή Επιτροπή απαρτηθείσα εκ των Θ. Νέγρη. Γ Αινιάν, Δ. Μανσόλα παραστατών της Αν Στερ. Ελλάδας Ι. Ορλάνδου, Π. Σκυλίτση, Α. Μοναρχίδη παραστατών νήσων Α. Μαυροκορδάτου, Ι. Κωλέττη, Φ. Καραπάνου παραστατών της Δυτ. Χέρσου Ελλάδας και Παλαιών Πατρών Γερμανού, Π. Νοταρά, Α. Κανακάρη της Πελοποννήσου».⁹⁴

Η 12μελή επιτροπή, με τη βοήθεια του Ιταλού Βιτσέντσο Γκαλίνα, ετοίμασε το σχέδιο του Συντάγματος (110 σύντομοι παράγραφοι), που ψηφίστηκε από τη Συνέλευση και δημοσιεύτηκε την 1η Γενάρη του 1822 με τον τίτλο «Το προσωρινό πολίτευμα της Ελλάδας».

Από «τα σωζόμενα των πρακτικών της εν Επιδαύρω Α΄ Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως, Γ” Τόμος, σελ 34-35» στη Συνέλευση του Ιανουαρίου του 1822, (α΄ Ιανουαρίου έτει αωκβ΄ και α΄ της Ανεξαρτησίας) βλέπουμε πως τα θέματα που απασχόλησαν την επιτροπή ήταν:

Περί Θρησκείας,

Περί των γενικών δικαιωμάτων των κατοίκων της επικράτειας της Ελλάδος,

Περί σχηματισμού Διοικήσεως (πρότειναν 8 υπουργούς: Εσωτερικών, Οικονομίας, Δικαίου, Πολεμικών, Ναυτικού, Θρησκείας, Αστυνομίας)

Περί καθηκόντων του Βουλευτικού Σώματος,

Περί καθηκόντων των δύο Γραμματέων του Βουλευτικού Σώματος,

Περί των καθηκόντων του Εκτελεστικού Σώματος,

Περί του Δικαστικού.

Τα θέματα αυτά, αφού συζητήθηκαν και ψηφίστηκαν από την Συνέλευση (α΄ Ιανουαρίου έτει αωκβ΄ και α΄ της Ανεξαρτησίας), υπογράφηκαν από τον πρόεδρο της Εθνικής Συνελεύσεως Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τους 60 (59+1) Βουλευτές-παραστάτες (Ι. Ορλάνδος, Άνθιμος Γαζής, Ι. Λογοθέτης, Γεώργιος Ψύλλας, Ι. Σκανδαλίδης, Χ. Μέξης, Α. Μοναρχίδης, Σ. Κουρκουμπέλης, Φώτιος Καραπάνου, Ι. Παπαδιαμαντόπουλος, Φ. Μπόμπορης, Ι. Κωλέττης, Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης, Πανούτσος Νοταράς, Γ. Πλακωτής, Γκίκας Μπότσαρης, Φ. Βούλγαρης, Αθανασίου Κανακάρη, Αναγνώστη Παπαγιαννόπουλου, Γεώργιος Αινιάν, Γ. Καραμάνος, Θεόδωρος Νέγρης (πρόεδρος του πολιτικού σώματος του Αρείου Πάγου)…..κ.ά
Τα θέματα έγιναν Οργανικός Νόμος, και κοινοποιήθηκε σ όλη την επικράτεια της Ελλάδας.⁹⁵

Επίσης, ο Φώτιος Καραπάνου, υπέγραψε μαζί με τον πρόεδρο της Εθνικής Συνελεύσεως Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο και τους Ι. Ορλάνδο, Άνθιμο Γαζή, Ι. Λογοθέτη, Γεώργιο Ψύλλα, Ι. Σκανδαλίδη, Χ. Μέξη, Α. Μοναρχίδη, Ανδρέα Ζαϊμη, Αναστάσιο Λιδωρίκη, Γερμανός Παλαιών Πατρών, Α. Οικονόμου, Α. Δούκα, Π. Ομηρίδη, Σ. Κουρκουμπέλη, Ι. Παπαδιαμαντόπουλο, Φ. Μπόμπορη, Ι. Κωλέττη, Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, Πανούτσος Νοταρά, Γ. Πλακωτή, Γκίκα Μπότσαρη, Φ. Βούλγαρη, Αθανασίου Κανακάρη, Αναγνώστη Παπαγιαννόπουλου, Γεώργιος Αινιάν, Γ. Καραμάνο, Θεόδωρο Νέγρη την Εν Επιδαύρω ιε” Ιανουαρίου, α” της Ανςξαρτησίας έτει αωκβ” ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΕΩΣ, …..κ.ά⁹⁶

Σύσταση Μινιστερίων (υπουργείων)⁹⁷

«Εν Επιδαύρω την ις΄ Ιανουαρίου, α΄ της Ανεξαρτησίας έτει αωκβ», το 1822, Ο Φώτιος Καραπάνου, υπόγραψε μαζί με τα μέλη του Εκτελεστικού Αναγνώστη Παπαγιαννόπουλου, Ιωάννη Ορλάνδου και Ι. Λογοθέτη και Αναγνώστη Παπαγιανόπουλου (στη θέση του Ανθ. Γαζή) και τα μέλη του Βουλευτικού Σώματος τη Διακήρυξη του Εκτελεστικού και τη σύσταση των Μινιστερίων (υπουργείων)⁹⁸.

Συγκρότηση των τεσσάρων κλάσεων της Ελλάδας

Από «τα σωζόμενα των πρακτικών της εν Επιδαύρω Α΄ Εθνικής των Ελλήνων Συνελεύσεως, Γ΄ Τόμος, σελ 17-19», στη Συνέλευση του Δεκεμβρίου του 1821, συγκροτήθηκαν τέσσερις κλάσεις της Ελλάδας, δηλαδή της Πελοποννήσου, των τριών νήσων, της Ανατολικής Χέρσου Ελλάδος και της Δυτικής Χέρσου Ελλάδος.
Με βάση τον Εσωτερικό Κανονισμό της Εθνοσυνέλευσης, ο Φώτιος Καραπάνος, συμμετείχε μαζί με τον Αλ. Μαυροκορδάτο, τον Ι. Κωλέττη, Φώτο Μπόμπορη, τον Α. Τσιμπουρόπουλο και τον Σπυρίδων Κουρκουμπέλη … στην Γ” κατά κλήρον κλάση, που είχε σκοπό … και τον γενικό έλεγχο του εσωτερικού κανονισμού των συνελεύσεων.

Συγκρότηση της Διοίκησης: «Βουλευτικόν», «Εκτελεστικόν» και «Δικαστικόν σώμα

Από τη Συνέλευση ψηφίστηκαν δύο συλλογικά σώματα-όργανα: το «Βουλευτικόν» και το «Εκτελεστικόν». Ακόμη, υπήρχε και το «Δικαστικόν», όργανο ανεξάρτητο των άλλων δύο πλην όμως εκλεγόμενο από αυτά.

Στο Βουλευτικό δεν ορίστηκε ο αριθμός των μελών του. Θα έφερνε και θα ψήφιζε τους νόμους, αλλά για να ισχύσουν έπρεπε να εγκριθούν από το Εκτελεστικό.
Το Εκτελεστικό είχε πέντε μέλη και είχε και την ευθύνη του πολέμου με αποτέλεσμα τα πέντε αυτά μέλη να διοικούν την Ελλάδα. Πρόεδρος του πενταμελούς εκτελεστικού ήταν ο Μαυροκορδάτος και τα υπόλοιπα μέλη ήταν δικοί του άνθρωποι. Στην ουσία το πρώτο πρόσωπο στη διοίκηση ήταν ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Στην πενταμελή διοίκηση συμμετείχε ο Ανδρέας Ζαϊμης, ο Λόντος και ο υπουργός Πολέμου, Ιωάννης Κωλέττης.

Ο Βουλευτής Φ. Καραπάνου συμμετείχε στις συνεδριάσεις που ψηφίστηκαν τα άρθρα «περί των καθηκόντων του Εκτελεστικού Σώματος (τμήμα Ζ΄) και του Δικαστικού (τμήμα Θ΄). Επίσης τον Ιανουάριο του 1822 συμμετείχε στην συνεδρίαση της Α΄ Εθνικής των Ελλήνων Συνέλευσης κατά την οποία (βάση του Οργανικού Νόμου) εκλέχτηκε ο Α. Μαυροκορδάτος Πρόεδρος του Εκτελεστικού Σώματος.⁹⁹

Ο Φώτιος Καραπάνου πήρε μέρος στην κορυφαία στιγμή της Α΄ Εθνοσυνέλευσης, όπου ψηφίστηκε η ΔΙΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ…. και στα δύο Σώματα τα οποία ασκούσαν διοίκηση, το Εκτελεστικό και το Βουλευτικό, από τα οποία θα διορίζονταν το ανεξάρτητο Σώμα, το Δικαστικό.¹⁰⁰

Εικ. 29. Πίνακας που απεικονίζει τη στιγμή της ορκωμοσίας των πληρεξουσίων μπροστά στο «Προσωρινόν πολίτευμα της Ελλάδος» (1η Ιανουαρίου 1822). Ανάρτηση από https://el.wikipedia.org/wiki/, 21/6/21

Στις ια΄ Ιανουαρίου αωκβ΄ (11-1-1822, εν Επιδαύρω) οι πληρεξούσιοι της Δυτκής Χέρου Ελλάδας, Α.Μαυροκορδάτος, Ι. Κωλέττης, Α. Τζομπουρόπουλος, Φώτιος Μπόμπορης, Σπ. Κουρκουμέλης, Φώτιος Καραπάνος, Γιαννάκης Πλακωτής και ο Αχιγραμματεύς Αδάμ Δούκας «υπόσχονται συμμετοχήν (κατά το ανάλογον αυτή μέρος) εις την αποζημίωσιν των νήσων Ύδρας, Σπετσών και Ψαρών δια πολεμικάς δαπάνας.

Εκλογή του Φωτίου Καραπάνου ως μέλος του Βουλευτικού Σώματος (Βουλευτής) με πρόεδρο το Δ. Υψηλάντη.

Στις ις΄ Ιανουαρίου αωκβ΄, Φώτιος Καραπάνος (πληρεξούσιος Δυτικής Χέρσου Ελλάδας), εκλέχθηκε μέλος του Βουλευτικού Σώματος (Βουλευτής) με πρόεδρο το Δ. Υψηλάντη, αντιπρόεδρο τον Σ. Χαραλάμπη και Α΄ Γραμματέα τον Ι. Σκανδαλίδη.¹⁰¹ Ως Βουλευτής είχε πλούσια δράση μέσα και έξω από το Βουλευτικό. Με βάση τα πρακτικά του Βουλευτικού της Α” Εθνοσυνέλευσης υπέγραφε και συνυπέγραφε πολλά έγγραφα και αποφάσεις του Βουλευτικού, όπως:

Πρακτικά Βουλευτικού

Εν Επιδαύρου τη 16 Ιανουαρίου 1822

Εν τη σημερινή συνελεύσει του Βουλευτικού συζητήθηκε αν πρέπη να κάμη ανάπτυξιν και διόρθωσιν εις την νομικήν διάταξιν….

…………………………………………………………………………………………

Ο Αντιπρόεδρος του Βουλευτικού οι Βουλευταί

Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης
Φώτιος Καραπάνου
Σ. Κουρκουμέλης
Γερμανός Π. Πατρών
Α. Ζαϊμης
Α. Μοναρχίδης
Γ. Ψύλλας
Α” Γραμματέας του Βουλευτικού Ι. Σκανδαλίδης

Στις 19-2-1822 υπέγραψε επιστολή προς τον στρατηγό Γιατράκο, με τους βουλευτές: …………………………………………………………………………………………

Πρόεδρος του Βουλευτικού οι Βουλευταί

Φώτιος Καραπάνου
Δ. Υψηλάντης Λ. Νάκος
Ι. Λογοθέτης
Ι. Κωλέττης
Π. Νοταράς
Σ. Κουρκουμέλης
Γερμανός Π. Πατρών
Α. Ζαϊμης
Α. Μοναρχίδης
Γ. Ψύλλας
Α” Γραμματέας του Βουλευτικού
Ι. Σκανδαλίδης

Εθνοσυνέλευση Ερμιόνης, 9 Νοεμβρίου 1822

Ο Φώτιος Καραπάνος ως μέλος Επιτροπής του Βουλευτικού σώματος, μαζί με τους Ι. Διαμαντόπουλο, Λ. Αλεξάνδρου, Α. Μοναρχίδη, Φ. Βούλγαρη και Ι. Σκανδαλίδη, πήρε μέρος και στην Εθνοσυνέλευση που πραγματοποιήθηκε στην Ερμιόνη, τις 9 Νοεμβρίου 1822. Στη συνέλευση αυτή συζητήθηκε «…. τα παλαιά μέλη να παραδώσωσι την παρακαταθήκη του Γένους τις νέοις νομίμους παραστάτας των επαρχιών της Ελευθέρας Ελλάδας….»

Μετά από τη νομοθετική ρύθμιση το Βουλευτκό έστειλε επιστολή προς την Γερουσία της Δυτικής Χέρσου Ελλάδας, από την οποία ζητούσε αντίγραφα επιστολών του Βουλευτικού:

ΝΟΥΜ:16

Αντίγραφον Επιστολών του Βουλευτικού

Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδας

Το Βουλευτικόν

Προς την Γερουσίαν της Δυτικής Χέρσου Ελλάδας

Δια τας μεγάλας και δεινάς ανάγκας, εις τας οποία ευρίσκετο κατά το παρόν η πατρίς, το Βουλευτικόν σώμα βιάζεται να προσκαλέσει όλα τα απόντα μέλη του να παρευρεθούν όσον τάχιστα εδώ. Δια τούτο λοιπόν δηλοποιείται και η Γερουσία της Δυτικής Χέρσου Ελλάδας (παρ” ής δεν είναι άλλα παραστατικά μέλη εδώ, ειμή μόνος ο κύριος ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ ) ίσως ως τας 15 του παρόντος μηνός να εξαποστείλη τα ανήκοντα παραστατικά μέλη της εφοδιασμένα με τα ανήκοντα παραστατικά γράμματα της παραστάσεών των. Έρωσθε.

Εν Κορίνθω, τη 4 Απριλίου 1822
Ο Αντιπρόεδρος
Σωτ. Χαραλάμπης

Α΄ Γραμματέας
Ι. Σκανδαλίδης

Εν Μύλοις (18- Αυγούστου) συνεδρίαση του Βουλευτικού

Ο ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ συμμετείχε επίσης στην «Εν Μύλοις (18- Αυγούστου) συνεδρίαση του Βουλευτικού (αύξων αρ. 43)

Από δε την Ερμιόνη τη 30 Νοεμβρίου 1822, ο ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ, υπογράφει μαζί με τους Α. Μοναρχίδη, Ι. Διαμαντόπουλο, Λ. Αλεξάνδρου (μέλη της νομικής Επιτροπής) επιστολή¹⁰² προς τον πρόεδρο του Βουλευτικού Δημήτριο Υψηλάντη.

«Ελήφθη η από του λήγοντος επιστολή σας….. Περί δε του πολιτεύματός μας Εκλαμπρότατε, αυτό δεν ονομάσθη Προσωρινόν, ειμί ως προς το μόνιμον εκείνο, το οποίον, αν ο Θεός ευδοκιμήση, μέλλει να συστήση το Γένος, όταν γνωρισθή ως αυτόνομον και ανεξάρτητον, και μη υποκείμενον πλέον εις προσθέσεις και αφαιρέσεις, οίτινες δύναται, προς τοις άλλοις ατοπήμασι……….

Τα πολιτεύματα, Εκλαμπρότατε, δεν είναι ένορκος συνθήκη μεταξύ διοικούντων και διοικουμένων,…….

Οι Βουλευταί

Α. Μοναρχίδης
ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ
Ι. Διαμαντόπουλος
Λ. Αλεξάνδρου
Α” Γραμματέας
Ι. Σκανδαλίδης

Από την Ερμιόνη τις 3 Δεκεμβρίου 1822, οι βουλευταί Α. Μοναρχίδης, Γ. Κωσταντάς, Φώτιος Καραπάνου, Λ. Αλεξάνδρου, και Ι. Διαμαντόπουλος έστειλαν νέα επιστολή (ν.85, σελ, 200 τ. Α ,»Αρχείο Εθνικής Παλιγγενεσίας» προς τον Αντιπρόεδρο της Βουλευτικής Επιτροπής, Βασίλειο Ν. Μπουδούρη, με την οποία ζητούσαν μα μάθουν νέα για την υγεία του: «…να μάθωσι την ανάρρωσίν σας προς ευχαρίστησιν των …μελών της επιτροπής»

Οι Βουλευταί

Α. Μοναρχίδης
Γ. Κωσταντάς
Φώτιος Καραπάνου
Α” Γραμματέας Ι. Διαμαντόπουλος
Λ. Αλεξάνδρου

Ι. Σκανδαλίδης

Ο Φ. Καραπάνος, Επίτροπος των Εξωτερικών Υποθέσεων της προσωρινής Διοίκησης της Ελλάδος και προταθείς και για Γενικός Γραμματέας του Μινιστιρίου-Υπουργείου Πολέμου

Με απόφαση του Βουλευτικού Σώματος ο Ζαβιτσάνος πολιτικός Φώτιος Καραπάνου (Ν.75/26-3-1822), διορίστηκε μαζί με τον Βενιαμήν Λέσβιο, Επίτροπος των Εξωτερικών Υποθέσεων, της προσωρινής Διοίκησης της Ελλάδος. Επίσης, με πρόταση του προέδρου του Εκτελεστικού (αρ.1884/26-6-1822) προς τον πρόεδρο του Βουλευτικού Σώματος αναφέρεται ως Γεν. Γραμμ. του Μινιστιρίου του Πολέμου, αφού «κρίνει εύλογον το εκτελεστικόν σώμα τον κ. βουλευτήν Φώτιον Καραπάνου, όστις να υπογράφει «εις έλλειψιν του προσωρινού μινίστρου του πολέμου».¹⁰³

Επιπροσθέτως, από τα αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας το έγγραφο (Ν.75/26-3-1822- Τόμος, Α΄, Αρχεία Ελ. Παλ.σελ 92) πληροφορούμαστε ότι το βουλευτικό αποφάσισε στο τέλος τα παρακάτω:

Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδας

Το Βουλευτικό

Προς τον Εκλαμπρότατο Πρόεδρο του Εκτελεστικού.

Εν τη σημερινή συνελεύσει του Βουλευτικού εγένετο λόγος περί διορισμού των Επιτροπών, ισαρίθμων των οκτώ Μινιστιρίων από τα μέλη του Βουλευτικού κατά τον λς΄ της Νομικής διατάξεως, και ομοφώνως ενεκρίθησαν ως ακολούθως:
Του μεν των Εξωτερικών υποθέσεων ο Σοφολογιότατος κύριος Βενιαμίν Λέσβιος και ο κύρ Φώτιος Καραπάνου.

Του δε των Εσωτερικών και του Πολέμου ο κύριος Βασίλειος Μπουδούρης και κυρ Αναγνώστης Μοναρχίδης.

……………………………………..

Τη 26 Μαρτίου 1822, εν Κορίνθω Ο Αντιπρόεδρος
Σωτ. Χαραλάμπης

Προσυπογράφει ο Πρώτος γραμματέας του Βουλευτικού
Ιω. Σκανδαλίδης

ΙΟΥΝΙΟΣ ΤΟΥ 1822: Ο ΒΟΥΛΕΥΤΗΣ ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ ΤΟΠΟΘΕΤΕΊΤΑΙ Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ «όστις να υπογράφηται ¨εις έλλειψιν του προσωρινού ΜΙΝΙΣΤΡΟΥ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ.

Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδας

Ο πρόεδρος του Εκτελεστικού

Προς τον Εκλαμπρότατο Πρόεδρο της βουλευτικής Επιτροπής

Κατά συνέπεια των διαφόρων από διάφορα μέρη ελθόντων εγγράφων, και αυτών των ίδιων εγγράφων του κ. στρατηγού Κολοκοτρώνη……

Το Εκτελεστικόν σώμα βλέπον τον επαπειλούμενο όλεθρον, και άλλως να εμποδίση αυτόν μη δυνάμενον, ηναγκάσθη να διορίση τους κυρίους Μινίστρους των Εσωτερικών και της Αστυνομίας να απέλθωμεν εις της πολιορκίας της Πάτρας εν άκρα ταχυτήτι……..

Ταύτα το Εκτελεστικόν σώμα έκρινεν αναγκαίο να λάβη τα μέτρα, ερειδόμενον εις την αλήθειαν ταύτην. Ότι ης αδύνατος πρέπει να συγκαταβή και μάλιστα εις συμφωνίας κοινωφελείς, εις τας οποίας μόνας περιορίσθησαν οι ειρημένοι δύω Μινίστροι. Ταύτα κατά χρέος υπάγει εις της βουλευτικής επιτροπής τη γνώσιν.
Εν τούτοις τα μεν των εσωτερικών και της αστυνομίας Μινιστέρια, έχοντα τους Γενικούς γραμματείς, επιτηρούνται από αυτούς κατά την πανταχού διατηρουμένην τάξιν¨το δε Μινιστέριον όμως ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΠΕΙΔΗ ΧΕΡΕΥΕΙ ΓΕΝΙΚΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΕΩΣ, είναι ανάγκη εις αυτό να διορισθή επίτηδες άνθρωπος, και τούτον κρίνει εύλογον το Εκτελεστικόν σώμα τον Βουλευτήν ΦΩΤΙΟ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ, όστις να υπογράφηται εις έλλειψιν του προσωρινού ΜΙΝΙΣΤΡΟΥ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ Ο ΒΟΥΛΕΥΤΗΣ ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ.

Εν Άργει τη 25 Ιουνίου 1822
Αθανάσιος Κανακάρης, Αντιπρόεδρος
Ο Μινίστρος Αρχιγραμματεύς της Επικρατείας και Εξωτερικών υποθέσεων.
Θ. Νέγρης (πρόεδρος συμβουλίου Μινίστρων)

Ο ΒΟΥΛΕΥΤΗΣ ΦΩΤΙΟΣ ΚΑΡΑΠΑΝΟΥ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΠΟΛΕΜΟΥ

Τον Ιούνιο του 1823 «εις έλλειψιν του Προσωρινού Μινίστρου του Πολέμου», και του Γ. Γραμματέα, ο Φώτιος Καραπάνου, εκτελούσε χρέη Μινίστρου (Υπουργού) του Πολέμου, και ο Λόγιος Γεώργιος Γαζής, εκτελούσε χρέη Γενικού Γραμματέα.

Άριθ. 2345 Προσωρινή Διοίκησις
Προς τον εκλαμπρότατον Πρόεδρον του Εκτελεστικού

Ο Μινίστρος του Πολέμου

Εν Άργει τη 26 Ιουνίου 1823

Έσωθεν εγκλείεται αντίγραφον αναφοράς του κ. Κωσταντή Δημητρίου Λάζου, δι ής εκζητεί δια τας πολλάς και πιστάς του εκδουλεύσεις βαθμόν ανάλογον. Το μινιστέριον του Πολέμου κατά χρέος καθυποβάλλει την αίτησιν του ανδρός υπ” όψιν της Υπερτάτης Διοικήσεως και, περιμένον σεβαστήν αυτής επιταγήν, μένει με όλον το σέβας.

Εις έλλειψιν του προσωρινού Μινίστρου Πολέμου
Ο Βουλευτής Φώτιος Καραπάνου

Yπουργείο Πολέμου.
Αντ΄ αυτού Φώτιος Καραπάνου.

Ο Γ. Γραμματέας
Γεώργιος Γαζής

Πολλές φορές εις έλλειψιν του Γενικού Γραμματέως του Μινιστερίου του Πολέμου τα έγγραφα τα προσυπέγραφε ο Γεν. Γραμμ. του Μινιστερίου των Εσωτερικών Ιωάννης Θεοτόκης ή ο Γεώργιος Γαζής (διδάσκαλος Παλαμαϊκής Σχολής Μεσολογγίου και της Σχολής Ζαβίτσης)¹⁰⁴.

Ο Φώτιος Καραπάνος παραστάτης της νήσου Ψαρών το 1822 και το 1823

Από τους Μύλους, ο Βουλευτής Φώτιος Καραπάνου, μαζί με ομάδα βουλευτών (Π. Μαυρομιχάλη, Β. Μπουντούρη, Ι. Σκανδαλίδη…) και τον Αρχιγραμματέα Θ. ΝΕΓΡΗ, αποστέλλουν επιστολή προς την Διοίκηση της Ελλάδας, στην οποία αναφέρουν: «….Εν ω λοιπόν γνωστοποιεί εις απαξάπαντες τους κατοίκους των νήσων, ότι κατώρθωσε τούτο με την Θείαν βοήθειαν, και ότι με τη δύναμιν των ελληνικών όπλων της κατεστενοχώρησε τους εχθρούς τοσούτον, ώστε μετ” ολίγον θέλει γίνει ο παντελής αυτών αφανισμός, παραγγέλει και συμβουλεύει τους τοιούτας συκοφάντες και μισογενείς διαβόλους ν” αποβάλωσι την οποίαν τους κατακυριεύει κακίν και αχρειότητα και να γίνωσι χρηστοί και καλοί πατριώται εκ κακών και αχρήστων, δείχνοντες πάσαν ευπείθειαν και υπακοήν εις όσα οι κύριοι Αρμοσταί, σοφολογιώτατος Βενιαμήν Λέσβιος, εξοχώτατος κ. Μεταξάς, κ. Νικόλαος Οικονόμου, κ. Βασίλειος Γκίνης και κ. Ι. Σκανδάλης, θέλουσι τους προβέλλει εκ μέρους της Διοικήσεως.¹⁰⁵ ………………
Φώτιος Καραπάνου,

Εν Μύλοις, τη 17 Αυγούστου 1822 Π. Μαυρομιχάλη,
Β. Μπουντούρη,
Ι. Σκανδαλίδη…)
και τον Αρχιγραμματέα ………………
Θ. ΝΕΓΡΗΣ

Συνέλευση του Άστρους, 24 Μαρτίου 1823

Ο Φώτιος Καραπάνος (1776-1824) σύμφωνα με το αντίγραφο των Επιστολών του Βουλευτικού, συμμετέχει ως νόμιμος παραστάτης(αρ. 91) στην Συνέλευση του Άστρους (Α” Εθνοσυνέλευση) τις 24 Μαρτίου 1823.

Β΄ Εθνική Συνέλευση- Αναθεώρηση του Α΄ Συντάγματος

Εμφύλιος 1823-1825

Το Προσωρινό πολίτευμα της Επιδαύρου αναθεωρήθηκε ένα χρόνο αργότερα, στις 13 Απριλίου 1823, από τη Β” Εθνική Συνέλευση που συνήλθε στο Άστρος της Κυνουρίας. Το νέο σύνταγμα καθιέρωνε μια ελαφρά υπεροχή της νομοθετικής εξουσίας έναντι της εκτελεστικής, και βελτίωνε την προστασία των ατομικών ελευθεριών. Η Β” των Ελλήνων Εθνοσυνέλευση του Άστρους, κατάργησε τα Τοπικά Πολιτεύματα και ψήφισε νέο εκλογικό νόμο, όπου το δικαίωμα του εκλέγειν ανήκε πλέον στους έχοντες την ιδιότητα του «ανδρός» και όχι του «γέροντος», ενώ η εκλογική ηλικία γινόταν 25 έτη, έναντι των 30 που ήταν προηγουμένως. Πρόεδρος της Β” Εθνοσυνέλευσης στο Άστρος έγινε και πάλι ο Α. Μαυροκορδάτος, που γρήγορα παραιτήθηκε για να αποφύγει τις προστριβές με τους στρατιωτικούς πολιτικούς του αντιπάλους, Υψηλάντη και του Κολοκοτρώνη.

Οι συγκρούσεις μεταξύ του Βουλευτικού και Εκτελεστικού σύντομα εξελίχθηκε σε ρήξη και εμφύλιο πόλεμο (1823-1825). Έτσι βρήκαν αφορμή οι «προστάτιδες δυνάμεις» και άρχισαν να παρεμβαίνουν πιο συστηματικά στην ελληνική πολιτική ζωή.

Ο Φώτης Καραπάνος, μέλος της 5μελούς επιτροπής, στη Β΄ των Ελλήνων Εθνοσυνέλευση, που έγινε στο Άργος το 1823

Στη Β΄ των Ελλήνων Εθνοσυνέλευση, που έγινε στο Άργος το 1823, ο Ξηρομερίτης βουλευτής Φώτης Καραπάνος, διορίστηκε μέλος 5μελής επιτροπής, η οποία απαρτίζονταν από τους : Φώτιο Καραπάνο, Α. Μοναρχίδη, Γ. Ηλιόπουλο, Ν. Πονηρόπουλο και Γ/. Καλαμά. Το έργο της 5/μελούς επιτροπής ήταν ο έλεγχος των πληρεξουσίων εγγράφων που έφεραν οι αφιχθέντες αντιπρόσωποι των επαρχιών, προς καθορισμό των μελών της Συνέλευσης. Και από αυτή τη συνέλευση, ο Φώτης Καραπάνος, εκλέχτηκε βουλευτής.

Στις 24 Απριλίου 1823 ο Φώτιος Καραπάνου έγινε αποδέκτης εγγράφου του Βολευτικού Σώματος (αντιπροέδρου του Βουλευτικού) «περί καταβολής και τας εθνικάς ομολογίας της βουλευτικής αποζημιώσεως εις Φώτιον Καραπάνου και λοιπούς βουλευτάς».

ΠΡΟΣΩΡΙΝΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Προς τον εξοχώτατον Μινίστρον της Οικονομίας κύριον Παούτζον Νοταράν

Κατά το προβούλευμα του Βουλευτικού Σώματος προς το Εκτελεστικόν υπό αριθμόν 195 και ημέραν 18 Απριλίου του παρόντος έτους, εκδοθέν εν Άστρει, εν ω απεφασίσθη δια να γίνωσι αι πληρωμαί των χρονικώς διορισθέντων εις τους βουλευτάς, μινιστρους και λοιπούς υπουργούς εις εθνικάς ομολογίας και συμφώνως σας εδόθη η διαταγή και παρά του Εκτελεστικού, λάβετε υην καλωσύνην λογαριαζόμενοι με τον επιφέροντα το παρόν βουλευτήν κύριον Φώτιον Καραπάνου και, αφαιρούντες τα όσα έλαβεν (αν έλαβε), δότε τα λοιπά εις εθνικάς ομολογίας. Ο δε καιρός καθ” ον έχετε να λογαριάσετε είναι από 1ης Ιανουαρίου 1822 έως 25 Απριλίου 1823¹⁰⁶

Τη 24 Απριλίου 1823, εν Τριπολιτζά
Ο Αντιπρόεδρος του Βουλευτικού ο Γ. Γ Ι. Σκανδαλίδης

1823: Ο Φώτης Π. Καραπάνος, Γενικός Έπαρχος των Κυκλάδων-Υπουργείο Εσωτερικών

Στη συνέλευση της 6 Μαΐου 1823, ο Φώτης Καραπάνος, προτάθηκε για Έπαρχος Νάξου, Πάρου και Αντιπάρου (Ο Γενικός Έπαρχος των Κυκλάδων είχε έδρα στη νήσο Νάξο).

Τη 6 Μάιου 1823 (Εν Τριπολιτσά)

Εν τη σημερινή συνελεύσει, προεδρεύοντος του κ. Ι. Ορλάνδου, ανεγνώσθησαν τα σχετικά πρακτικά….

Εγένετο λόγος περί εκλογής επάρχου Νάξου, Πάρου και Αντιπάρου και επροβλήθησαν οι κ. Λεονταρής Κοντακτζής και Φώτιος Καραπάνου(Κερόπανου), και ψηφοφορίας γενομένης ευρέθησαν αι ψήφοι εξ ίσου, ήγουν 24 υπέρ του Κοντακτζή και 24 υπέρ του Καραπάνου, και επειδή οι ψήφοι δεν διεκρίθησαν, εγιναν δύο μπιλέτα με τα ονόματά των, επί συνθήκη ότι όποιον των δύο λάβη ο Πρόεδρος, κλεισμένων τούτων, και έλαβε το όνομα Φωτίου Καραπάνου, και ούτος εκρίθη αυτός άξιος…

Ο α΄ Γραμματεύς
Ιω. Σκανδαλίδης

Έτσι με βάση τα Αρχεία της Ελληνικής Παλιγγενεσίας, σελ. 436, το υπ. Άρ. 21 έγγραφο, «Εις Νάξον. Πάρον και Αντίπαρον, τη των πλειόνων ψήφω, ο κύριος Φώτιος Καραπάνου….. και

Εις Πόρον Αίγιναν, Αγκίστρι και Σαλαμίνα ομοφώνως ο Ιω. Λογοθέτη……

Τη 6η Μάιου 1823 εν Τριπολιτσά
ο Πρόεδρος του Βουλευτικού ο α΄Γραμματέας
Ιω. Ορλάνδος Ιω. Σκανδαλίδης

Τις 7 Ιουνίου 1823, από το χωριό Εγκαρίων της Νάξου, ο Έπαρχος Φώτιος Καραπάνου, (Γραμματέας ο Ι. Σακελλαρόπουλος) κάνει αναφορά στην Προσωρινή Διοίκηση της Ελλάδας (υπουργείο Εσωτερικών), με την οποία ζητεί «την απόκρισιν των προγεγραμμένων του και συσταίνοντάς τινάς Σαντοριναίους δια να τους βοηθήσωμεν εις την χρείαν των».

Επ. Νάξου Προσωρινή Διοίκησις της Ελλάδας
Περ. Β΄
προς τον Εξοχώτατον Υπουργόν
των Εσωτερικών(Γρηγόριον Δικαίον –«Παπαφλέσσα»)

Άριθ. 50 Ο Έπαρχος της Επαρχίας Νάξου

Σας έγραψα προ ημερών μέσω Ύδρας την ενθάδε άφιξίν μου. Σας είπα τα πρακτικά μου, κατά το χρέος μου, την καλήν δεξίωσιν δηλ. ευπείθειαν των Ναξίων και την σύστασιν του διοργανισμού καθ΄ όλην του την έκτασιν εις δε την απείθειαν των λατίνων εις το να δώσουν το δέκατόν των, τους οποίους πολιτεύομαι ώστε να λάβω άγγραφον επιταγήν περί τούτο της Υπερτ. Διοικήσεως… να μοι γράψετε όσον τάχιστα τι να κάμω. Αλλά μέχρι τούδε δεν ηξιώθην απαντήσεώς σας.

Ήδη δε, επειδή πλησιάζονται οι παρόντες άρχοντες Σαντοριναίοι εδώ έξω εις τα χωρία και δεν έχω ούτε με δίδουν καιρό να εκτανθώ, διότι βιάζονται ν” αναχωρήσουν, αναγκάζομαι να σας γράψω επί ποδός και να σας παρακαλέσω μόνον να μοι σταλθή το γρηγορότερον απόκτισις εις τα προλαβόντα μου γράμματα, διότι ο καιρός δεν επιδέχεται πλέον βραδύτητα…………………………
Τα εδώ ιδικά μου πράγματα υπάγουν θεία συνάρσει καλώς μέχρι τούδε. Αναμένω ανυπομόνως απάντησίς σας.

Ο Διδάσκαλος της Σαντορίνης, κύριος Παναγής, είναι Έλλην γνήσιος, πατριώτης αληθινός, φίλος της τιμής και της ελευθερίας. Σας τον συσταίνω ως αδελφόν μου και παρακαλώ να τον γνωρίσετε τοιούτον δια να με υποχρεώσετε.

Εξ Εγκαρών, χωρίον Νάξου, τας 7 Ιουνίου 1823

Ο Έπαρχος

Φώτιος Καραπάνου
Ο Γ. Γραμματεύς
Ι. Σακελλαρόπουλος

Επί του νώτου: άρ. 50. Προς τον εξοχώτατον Υπουργόν των Εσωτερικών κύριον Γρηγόριον Δικαίον. Εις Τριπολιτζά- Επαρχία Νάξου¹⁰⁷

Εικ. 31, 32, και 33, Υπογραφές του Φ. Καραπάνου και Γεωργίου Γαζή…¹⁰⁸ ΓΑΚ-Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, Τ. 14, σελ 145

Ο πολιτικός Φ. Καραπάνος (μέλος του βουλευτικού και της επιτροπής σύνταξης του πρώτου Συντάγματος), ήταν στενός συνεργάτης του Κωλέττη (φίλος και συγκάτοικος*109), όταν αυτός ήταν «Μινίστρος των Εσωτερικών» και υπεύθυνος για θέματα Παιδείας, κατά την περίοδο 15 Ιανουαρίου 1822 μέχρι τις 27 Απριλίου 1823.

Το τέλος του διδασκάλου και οξύνους πολιτικού Κώστα Καραπάνου

Τον Οκτώβρη του 1823 ο Κώστας Π. Καραπάνος, βρισκόμενος στην πατρίδα του την Αιτ/νία, για να συμμετάσχει σε συνέλευση των Γερουσιαστών της Δυτικής Χέρσου Ελλάδας, αρρωσταίνει βαριά και πεθαίνει στο Μεσολόγγι, σε ηλικία 50 ετών. Ο θάνατος του Αιτ/νάνα Γερουσιαστή, Βουλευτή, αγωνιστή και κορυφαίου πολιτικού των πρώτων επαναστατικών χρόνων, Φ. Καραπάνου, ανακοινώθηκε στη συνεδρίαση του Βουλευτικού της Δευτέρας Περιόδου του 1823.¹¹⁰

Στη συνεδρίαση αυτή, που έγινε τις 16 Οκτωβρίου 1823 » επιτροπεύοντος του κ. Πανούτσου Νοταρά,…. ανεγνώσθη προβούλευμα του Εκτελεστικού, υπ άρ 3105, «προβάλλοντος τον Αντώνιον Ν. Μάρκου είς Έπαρχον Νάξου, αντί του αποβιώσαντος κ. Φωτίου Καραπάνου…»

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ, Ο ΛΟΓΙΟΣ, Ο ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΦΩΤΙΟΣ Π. ΚΑΡΑΠΑΝΟΣ

Ο Φώτιος Π. Καραπάνος, υπήρξε προσωπικότητα κορυφαία για την εποχή που έζησε και έδρασε. Δάσκαλος του Γένους, άνθρωπος των γραμμάτων, πολιτικός που έφτασε μέχρι το αξίωμα του εκπροσώπου -αντί αυτού- του υπουργού Πολέμου (Κωλέττη).
Ο Φώτιος Π. Καραπάνος, έδωσε το στίγμα του στη διαμόρφωση του Α΄ Συντάγματος της Ελλάδας. Συνέβαλε, με όλους τους κορυφαίου πολιτικούς και στρατιωτικούς της κεντρικής πολιτικής σκηνής στη δημιουργία θεσμών και την ενίσχυση του πάθους για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία της υπόδουλης πατρίδας.

Σε ένδειξη θαυμασμού για τον σκληρό του αγώνα που έδωσε για τη λευτεριά από την πνευματική απραξία του γένους, του ταιριάζουν τα παραφρασμένα από την πρώτη στροφή της ωδής του Σολωμού «Εις τον θάνατον του Λόρδον Μπάυρον» λόγια: «Λευτεριά, για λίγο πάψε να χτυπάς με το σπαθί./ Τώρα σίμωσε και κλάψε εις του Φ. Καραπάνου το κορμί».

Η προσωπικότητα του Φωτίου Π. Καραπάνου είναι τέτοια που αξίζει να προβληθεί στους νέους, γιατί ο αγώνας του έχει διαχρονική αξία, είναι μνημείο του πολιτισμού της Ζάβιτσας – του Αρχοντοχωρίου και της Αιτ/νίας.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΗ – ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ

1. Σχεδιασμός και υλοποίηση εκπαιδευτικού προγράμματος στα σχολεία της Αιτ/νίας με σκοπό τη δημιουργία Τοπικής Ιστορικής και ιστορικής Συνείδησης
π.χ. Θεσμοθέτηση του βουλευτικού σώματος της Δυτ. Χέρσου Ελλάδας, με έδρα το Μεσολόγγι, ανάπτυξη του προγράμματος στα πρότυπα της Βουλής των εφήβων….

2. Το Ενότητα Α μπορεί να ενταχθεί στο ωρολόγιο πρόγραμμα του σχολείου….. και να διδαχθεί στους μαθητές της Στ΄ τάξης του Δημοτικού κατά το μάθημα της «Τοπικής Ιστορίας» ή Ευέλικτης Ζώνης και ειδικότερα στα κεφάλαια εκείνα που αφορούν την Εκπαίδευση στα χρόνια της σκλαβιάς. Οι μαθητές, αφού παρουσιάσουν τις εικόνες των ναρθηκοσχολείων … και το πρόσωπο του Φωτίου Καραπάνου, στο κατάλληλο χωροχρονικό πλαίσιο, με ή χωρίς τη βοήθεια του εκπαιδευτικού, αναλαμβάνουν να συγκεντρώσουν στοιχεία που αφορούν τις προσπάθειες των κατοίκων … να ιδρύσουν και να οργανώσουν σχολεία… Δουλεύοντας ομαδοσυνεργατικά (όπως οι επιτροπές στην τότε Α΄ Εθνοσυνέλευση και στη σημερινή Βουλή) κάθε ομάδα μπορεί να συγκεντρώσει πληροφορίες για έναν τομέα: Κεφάλαιο 1, Κεφάλαιο 2, Κεφάλαιο 3, Παράρτημα 1… κ. ά.

Μια άλλη ομάδα μπορεί να αναλάβει να βρει πληροφορίες για τη ζωή και το έργο των πεφωτισμένων δασκάλων Κώστα Καραπάνου και Φωτίου Καραπάνου. Τα αποτελέσματα της έρευνας κάθε ομάδας θα παρουσιαστούν στην ολομέλεια της τάξης όπου εκεί θα αναπτυχθεί γόνιμη συζήτηση. Επίσης, μπορεί να αναπτυχθούν και άλλα γνωστικά πεδία, όπως κατά το μάθημα των εικαστικών, μπορεί να προβληθούν οι Ιεροί Ναοί της Ζαβίτσης που διαδραμάτισαν ρόλο στην εκπαίδευση και την ελευθερία του Γένους (καθώς και ο Φώτης Καραπάνος, κ. ά. Ζαβιτσάνοι αγωνιστές του 1821) και οι μαθητές των μεγάλων τάξεων του Δημοτικού και να διδαχθούν στην τεχνική της ζωγραφικής.. Τέλος, μπορεί να γίνει σύνθεση των ομαδικών εργασιών και το νέο ομαδικό κειμενικό έργο να αξιοποιηθεί και να αναπαραχθεί σε αντίτυπα.

Εικ. 34. Τα οικοδομικά λείψανα της Σχολής Ζαβίτσης στον Άγιο Αθανάσιο «Αρχοντικών» και τα οικοδομικά λείψανετου αρχοντικού της ιστορικής οικογένειας Καραπάνου-Στάμου(δεξιά).

3. Επισήμανση: «η συνεισφορά των Λογίων»

Μελετώντας σήμερα διεξοδικά την τοπική ιστορία, μέσα από τις ιστορικές πηγές και τις μαρτυρίες σοφών γερόντων, θα καταλήγαμε στο συμπέρασμα που λέει πως στην ευρύτερη περιοχή της Ακαρνανίας, σε σύγκριση με άλλες επαρχίες του νομού ή της Τουρκοκρατούμενης Ελλάδας, η διαδικασία της πνευματικής δημιουργίας (Σχολές, Λόγιοι…) ήταν ανύπαρκτη. Ο ιστορικός Π. Αραβαντινός αναφέρει πως οι Λόγιοι στην Ακαρνανία ήταν μόνο 8, εκ των οποίων οι 2 από τη Ζάβιτσα, ενώ στο Μεσολόγγι -Παλαμαϊκή Σχολή, μόνο 25 ….

Πηγές-Βιβλιογραφία:

ΕΚΓ. «ΗΛΙΟΥ», Π, ΣΕΛ. 1534
Δ. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημ. Σχολείου, σελ 27
Κ. Σαρδελής : «Κοσμάς ο Αιτωλός» σελ, 78- 79
Φ. Μιχαλόπουλος: «Κοσμάς ο Αιτωλός» σελ 118
Ν.Θ. Μήτσης : «Λησμονημένοι Μαχητές» σελ 26-33
Κ. Δ. Παπαδημητρίου  εκδ. Σμυρνιωτάκης σελ. 27- 29 -30
Δημ. Φωτιάδης: «Ιστορία…» τόμ. 1 σελ 184
Λάππας Κ, «Η εκπαίδευση. Οργάνωση και λειτουργία των σχολείων 1770- 1821» τ. 2
Ελληνικός Πολιτισμός 2, σελ 148 , Σχολικό Βιβλίο (ΣΤ’)
Πηγή 2.18 σελ 77, Σχολικού Βιβλίου (ΣΤ’).
Σπ. Παπαδημητρίου, Ιστορία του Δημ. Σχολείου, Αθ. 1950, Α΄ σελ. 50
Π. Αραβαντινός, Γούδας, «Βίοι παράλληλοι».
Δ. Στεργίου, ΞΗΡΟΜΕΡΟNEWS 10/10/2012: Ο Δ. Στεργίου διετέλεσε διευθυντής του «Ελεύθερου Τύπου της Κυριακής», διευθυντής Σύνταξης του «Οικονομικού ταχυδρόμου» και της «Απογευματινής» και στέλεχος και αρθρογράφος των εφημερίδων «Βήμα» και Νέα».
Ιωάννης Χ. Δημητρούκας, «Ιστορία του Δραγμένου /Αστακού».
Νίκος Θ. Μήτσης, «Αετός», «Δήμος Σολλίου» και «Λησμονημένοι Μαχητές»
Γ. Παπαδημητρίου, τέως υπουργός, βουλευτής, Εφημερίδα «Νέα του Αρχοντοχωρίου».
ΓΑΚ- Αρχεία Ελληνικής Παλιγγενεσίας, σελ 184…
(…)
_________________________________
¹ ΕΚΓ ΗΛΙΟΥ, Π, Σελ. 1534 («Το σχολείο ως ιδεολογικός μηχανισμός του κράτους»)
² ΕΚΓ ΗΛΙΟΥ, Π, Σελ. 1534 («Η Χειραγώγηση των νέων και της κοινωνίας μέσα από τον έλεγχο του περιεχομένου των διδακτικών βιβλίων»)
³ https://www.google.com/search?
⁴ Επί Μωάμεθ Β΄ …
⁵ https://el.wikipedia., ανάρτηση 29/5/21
⁶ Γ. Παπαδημητρίου, Νέα του Αρχοντοχωρίου, 1990
⁷ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. ΙΓ, 1997
⁸ Νεοκλής Σαρρής, «Οι δομές του οσμανικού κράτους», εκδ. Αρσενίδης
⁹ Aλίευση από F/B, Μιχ. Διβάρης, 10/6/2021
¹⁰ Δημ. Σταθακόπουλος, Κρυφό Σχολειό», 2020  Καλάβρυτα 1821
¹¹ Κατά την Αρβελέρ το λεγόμενο «κρυφό σχολειό» και το μοναστήρι που έσωσε την Ελλάδα είναι καθ’ υπερβολή δημιούργημα της εκκλησίας, της οποίας ο ρόλος ήταν αρνητικός απέναντι στο διαφωτισμό.
¹² Τα παιδιά των προεστών είχαν επωνυμία Καραπάνος, Λογοθέτης, Λάσκαρης, Χατζαράς, και των ιερέων Παπαναστάσης, Ζήσιμος, Ζαβογιάννης, Παπαδημήτρης, Παπαντώνης…κ. ά.
¹³ Κων. Δημαράς και Απ. Διαμαντής, και η συμβολή του Διαφωτισμού… https://el.wikipedia.org/wiki/, ανάρτηση, 17/6/21
¹⁴ Οι ανθηρές κοινότητες των προεπαναστικών χρόνων (17ος-18ος αι.) στην περιοχή του Ξηρομέρου ήταν η Κατούνα, το Δραγαμέστι, … και η Κοινότητα της Ζάβιτσας με τις δεκάδες εκκλησιές και τους πολλούς άρχοντες (Αρχοντικά).
¹⁵ Καρσανίδης Ε., 1980 («να διορίζη το προσωπικόν, να αποφασίζει περί παύσεως ή διορισμού εκ νέου του διδάξαντος προσωπικού, περί τακτικής πληρωμής… κ. ά.»)
¹⁶ «Πεντηκονταετηρίς της Ελληνικής Επαναστάσεως του έτους 1821» Δημ. Παπαντωνοπούλου, 1873 και αρχείο Αθανασίου Ν. Παπαναστάση (εγγονού του παπα-Θανάση Παπαναστάση (19ος αι.)
¹⁷ Νίκος Θ. Μήτσης, «Λησμονημένοι Μαχητές», 1987
¹⁸ Μόσολας Νίκος, διδάσκαλος Δημ. Σχολείου Μύτικα, «Η αρχαία πόλη Αλυζία και οι απότοκοι οικισμοί του τέως Δήμου Σολλίου».
¹⁹ Ιωάννης Χ. Δημητρούκας, «Ιστορία του Δραγμένου /Αστακού», σελ. 82. Νίκος Θ. Μήτσης, «Αετός», 2008
²⁰ Νίκος Θ. Μήτσης, «Δήμος Σολλίου», 2005, Εκδ. «Σύλλογος Αλυζαίων Αθήνας»
²¹ Γ. Παπαδημητρίου, τέως βουλευτής και υπουργός, «Νέα του Αρχοντοχωρίου», 1987
²² Δ. Παπαδημητρίου, Νέα Αρχοντοχωρίου, 1987
²³ ΕΚΓ ΗΛΙΟΥ, Π, Σελ. 1534
²⁴ Ιστορική γραμμή της εκπαίδευσης στη Ζάβιτσα: 1453 (15ος), 1570 (16ος), 1670 (17ος), 1730 (18ος), 1765 (18ος), 1821(19ος)..
²⁵ Μ. Φ. Καραμεσίνης, «Λαογραφικά Ξηρομέρου Ακαρνανίας», σελ. 219
²⁶ Ό.π.
²⁷ Γ. Παπαδημητρίου, «Νέα του Αρχοντοχωρίου», 1987
²⁸ Ό.π.
²⁹ Γ. Μπαρμπαρούσης, περιοδικό «Βελανιδιά»..
³⁰ Π. Αραβαντινός
³¹ Γ. Παπαδημητρίου, Νέα του Αρχοντοχωρίου, 197
³² Γεώργιος Παπαδημητρίου, Εφημερίδα «Νέα του Αρχοντοχωρίου» 1987
³³ Στο σχετικό κατάλογο με τις προσφορές των μοναστηριών της Αιτωλοακαρνανίας κατά το 1822 διαβάζουμε πως η Μονή Ζαμπατίνας πρόσφερε από το ταμείο της για τον Αγώνα 500 γρόσια.
³⁴ Γ. Καραίσκος,
https://discoveryaitoloakarnania.blogspot.com, αν. 17/6/21
³⁵ Ν. Θ. Μήτσης, «Λησμονημένοι Μαχητές», 1980
³⁶ Ιδιωματική λέξη: αγρικώ / αγροικώ & γρικώ: μου κόβει το μυαλό, σκέφτομαι με φρονιμάδα, ωριμάζω, καταλαβαίνω, κατανοώ, συνεννοούμαι, αισθάνομαι, έρχομαι σε επαφή, ακούω. Αντιθ. ανέγρικος, ο ανώριμος.
³⁷ Ι. Μακρυγιάννης, «Απομνημονεύματα», σελ. (σελ. 32, 34, 35, 36, 48..)
³⁸ Νίκος Θεοδ. Μήτσης, «Λησμονημένοι Μαχητές», σελ. 35
³⁹ Κ. Σαρδελής, «Κοσμάς ο Αιτωλός», σελ. 78-79
⁴⁰ Αφορισμός….., προφορική παράδοση («ζήτησε νερό και δεν του έδωσαν…»)
⁴¹ Κ. Σαρδελής, «Κοσμάς ο Αιτωλός», σελ. 78-79
⁴² «Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας των 400 χρόνων, ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού είχε έλθει από τα Ιόνια Νησιά (π. χ. οι πλούσιοι Κωνσταντινοπουλίτες, που έφεραν την επωνυμία Ζαβογιάννης, Λογοθέτης, Λάσκαρης..κ. ά.) και οι οποίοι είχαν απωθηθεί στα ορεινά και άγονα μέρη, επειδή στα πεδινά ζούσαν οι Τούρκοι, και δεν μπορούσαν να συμβιώσουν μαζί τους… και των οποίων η παρουσία και η συμβολή στην οικονομική ανάπτυξη και στην διατήρηση της στάθμης της παιδείας σε υψηλά επίπεδα ήταν πολλή σημαντική.»
⁴³ Ν. Θ. Μήτσης, ό.π., σελ. 26-28
⁴⁴ ΓΑΚ: Στη σχολή της Βόνιτσας δίδαξαν: *Περί το 1800-1807 ο Κων/νος Χαροκόπος, που κατάγονταν από το Αγγελόκαστρο. *Από το 1807 μέχρι το 1821 ο «της παιδείας πυρσός φωτοβόλος» Ζαβιτσάνος, Φώτιος Καραπάνος. *Από το 1821και μετά την αποχώρηση του εκ Ζαβίτσης πεφωτισμένου δασκάλου και Λογίου Φωτίου Καραπάνου(1821) και μέχρι το 1834 που πέθανε, ο εκ της Πρεβέζης καταγόμενος Αθανάσιος Μάνος και *Από το 1834 και μέχρι το 1836/7 που ιδρύθηκε Δημοτικό-Αλληλοδιδακτικό Σχολείο, δίδαξε ο ηγούμενος της μονής των Αγίων Αποστόλων Κανδήλας, Ελληνιστής Φαννουήλ Πεταλάς… *Στα χρόνια του Όθωνα ο Ελληνιστής Αδάμ, ο Αθ. Μοναστηριώτης, ο Παπακωσταντίνου… και άλλοι δημοδιδάσκαλοι και ελληνιστές.
⁴⁵ Ο Κ. Σαρδελής, στο βιβλίο του «Κοσμάς ο Αιτωλός» σελ. 109 γράφει: «Ακούραστος ήταν ο άγιος Κοσμάς. Σκαρφάλωνε με το ραβδί και το σακούλι του οδοιπόρου και στα πιο απόκρημνα χωριά… και από τη Ρούμελη ως την Ήπειρο, γύριζε χειμώνα καλοκαίρι με τα πόδια και δίδασκε το λαό… Έστηνε ένα σταυρό, έβανε ένα σκαμνί και ανέβαινε πάνω και δίδασκε ώρες ολόκληρες σε μια γλώσσα απλή, που όλοι τον καταλάβαιναν και κρέμονταν από τα χείλη του. Ύστερα έπαιρνε το σκαμνί στη μασχάλη του και πήγαινε αλλού κι έμενε ο σταυρός για δείγμα κάποιας διδαχής του». ..
⁴⁶ Παναγιώτης Αραβαντινός «Βιογραφική Συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας», 1866
⁴⁷ Εγκ. Δομή, Ορλ.
⁴⁸ Εγκ. Δομή, Ορλ.
⁴⁹ Ν. Θ. Μήτσης, Λησμονημένοι Μαχητές,1985
⁵⁰ Εγκ. Λεξικό «Ήλιου» Ι, 354.. «κάθε «καλό σπίτι» προεστού είχε και ένα ιερωμένο …
⁵¹ Π. Αραβαντινός, «Βιογραφική Συλλογή λογίων της Τουρκοκρατίας», το οποίο έγραψε  τον Μάιο του 1866 στα Ιωάννινα και «Ιστορία της Ελληνικής παιδείας παρ΄ Έλλησιν».
⁵² «Η αρχαία πόλη Αλυζία και οι απότοκοι -ως αποτέλεσμα- οικισμοί του τέως Δήμου Σολλίου».
⁵³ Παναγιώτης Αραβαντινός, «Ιστορία της Ελληνικής παιδείας παρ΄ Έλλησιν», Τ.
⁵⁴ Γεώργιος Λασσάνης, Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, 1986, τ. 5
⁵⁵ Ιστορία Ελλην. Έθνους, Γ. Βαρνακιώτης, Β
⁵⁶ ΓΑΚ. «Γυμνάσιο Μεσολογγίου, Μαθητικές Καταστάσεις, … 1840-1850…
⁵⁷ ό.π.
⁵⁸ Ν. Θ. Μήτσης, «Λησμονημένοι Μαχητές», Κ.
⁵⁹ Παν. Αραβαντινός, «Πανδώρα» τόμος ΙΖ, 1867, σελ 381
⁶⁰ Π. Αραβαντινός, περιοδικό «Πανδώρα» τόμος ΙΖ, 1867, σελ 381
⁶¹ Γ. Παπατρέχας, εφ. «Ξηρόμερο», 1980
⁶² ό.π.
⁶³ Παναγιώτης Αραβαντινός, «Ιστορία της Ελληνικής παιδείας παρ΄ Έλλησιν», Τ.
⁶⁴ «Νέα του Αρχοντοχωρίου», 1987
^{65 Παν. Αραβαντινός, «Πανδώρα» τόμος ΙΖ, 1867, σελ 381
66} Παν. Αραβαντινός, «Πανδώρα» τόμος ΙΖ, 1867, σελ 381
⁶⁷ Π. Αραβαντινός, Περιοδικό «Φθιώτις», 1958, φ. 14
⁶⁸ www.dimitris-stergiou.gr
⁶⁹ Δ. Στεργίου, ΞΗΡΟΜΕΡΟ NEWS, 10/10/2012.
⁷⁰ Παν. Αραβαντινός, «Πανδώρα»  τόμος ΙΖ, 1867, σελ 381
⁷¹ Σχολή Άρτας (1670…), με σχολάρχη τον Σωφρόνιο Λεχούδη. Δίδαξαν σημαντικοί διδάσκαλοι και φοίτησαν εκεί σπουδαίοι μετέπειτα  διδάσκαλοι, όπως ο Ευγένιος Βούλγαρης , ο Κωνσταντίνος Σακελλαρόπουλος, κ.α. https://ellas2.wordpress.com/, αν. 23/6/21
⁷² «Θεοφάνειος Σχολή», ορφανοτροφείο (1803.. ) https://el.wikipedia.org/wiki/,
⁷³ Κώστας Τριανταφυλλίδης, περιοδικό «Ρίζα» τεύχος 46/2002 σελ. 169
⁷⁴ Νίκος Θ. Μήτσης «Δήμος Σολλίου» – Κ»
⁷⁵ Παν. Αραβαντινός, «Πανδώρα» τόμος ΙΖ, 1867, σελ 432
⁷⁶ Δημήτρης Στεργίου, 12/10/2012, https://www.aixmi-news.gr/synergasies/apopseis
⁷⁷ https://agriniomemories.blogspot.com/2011/05/blog-post, ανάρτηση, 23/6/21: Κατά τον μπλοκ Αγρίνιο «Γλυκές Μνήμες», 6/12/11, μία από τις πλατείες του Αγρινίου, ονομάστηκε «Πλατεία Καραπανέικα, για να τιμηθούν οι Καραπαναίοι του Αγρινίου που ήταν «απογόνοι του Κωνσταντίνου και Πέτρου Καραπάνου, (αδερφών του δασκάλου και πολιτικού Φώτη Καραπάνου, εκ Ζαβίτσης Ξηρομέρου Αιτ/νίας..(αναφέρει επίσης πώς ο δάσκαλος Κ. Καραπάνος ενυμφεύθη από το Αγρίνιο(και όχι από την Κατούνα που αναφέρει ο Π. Αραβαντινός) και πως παρέμεινε μόνιμα στο Αγρίνιο (και όχι στην Άρτα όπως αναφέρουν άλλοι ιστοριογράφοι…). Εικ.27, «Πλατεία Καραπαναίικα», ζωγραφικός πίνακας του Δημήτρη Κουτσοσπύρου
⁷⁸ Π. Αραβαντινός, ό. π.
⁷⁹ Νίκος Θ. Μήτσης «Δήμος Σολλίου» – Κ»
⁸⁰ Ν. Θ. Μήτσης, «Ο Γιωργάκης Νικολού Βαρνακιώτης», ΦΒ και μπλόκ «Ξηρόμερο Νιους», 15/6/21
⁸¹ Ν. Θ. Μήτσης, «Λησμονημένοι Μαχητές», Κ., 1985
⁸² Ο Κωνσταντίνος Καραπάνος και ο Γρηγόρης Στάμου-Καραπάνος αναφέρονται στον κατάλογο των Ελληνικών Χειρογράφων Κωδίκων της εν Ζακύνθου Φωσκολιανής Βιβλιοθήκης, όπου υπάρχουν μερικά χειρόγραφά τους του 1806 (συνολικά 9 επιστολές προς τον Πρύτανη και τον πρόεδρο της Ιθάκης Ιωάννη Κουερίνη
^83
84 Γ. Σ. Μπαρμπαρούσης, «Αιτωλοακαρνανικός τύπος» Νοέμβριος 2008, σελ 15. «Ο εγγονός του (γιος του Γεράσιμου) Κωνσταντίνος Καραπάνος, ο νεότερος (1840-1914, Δομή-Κ), έγινε αρχαιολόγος και πολιτικός με μεγάλη επιρροή στην Άρτα.
⁸⁵ Δημήτριος Παπαντωνόπουλος ή Παπαστάμος, «Πεντηκονταετηρίς της νεοελληνικής Επαναστάσεως του 1821»
⁸⁶ Φωτόδενδρο, Πολιτισμός, http://photodentro.edu.gr/cultural/r, ανάρτηση, 24/6/21
⁸⁷ Βουλή των Ελλήνων, Ίδρυμα Εθνικών ερευνών, Καραπάνος Φώτιος
⁸⁸ Παν. Αραβαντινός, «Πανδώρα» τόμος ΙΖ, 1867
⁸⁹ Μετά το ’21 τον αντικατέστησε ο εκ Πρεβέζης καταγόμενος Αθανάσιος Μάνος, ο οποίος και δίδαξε μέχρι και το 1834 όπου απεβίωσε. Μετά τον θάνατο αυτού τον αντικατέστησε ο Ηγούμενος του μοναστηρίου Κανδήλας, Φαννουήλ Πεταλάς.
⁹⁰ Κωνσταντίνος Σαθάς, Βιογραφίαι των εν τοις γράμμαση διαλαψάντων Ελλήνων…, σελ. 576
⁹¹ Απόστολος Βασιλείου Δασκαλάκης, 1966, Κείμενα, πηγές της ιστορίας της Ελληνικής επανάστασης, σελ. 188
⁹² Ν.Θ. Μήτσης, «Λησμονημένοι μαχητές», σελ. 42
^93
94
95 …
¹¹⁰