Παγανά (Ήθη και έθιμα των Φώτων στη Λευκάδα)

Της Κωνσταντίνας Γεωργακάκη

Τη μέρα που περπατούσε ο Σταυρός, την παραμονή των Φώτων, μετά τον πρώτο αγιασμό, περιμέναμε τον παπά ν΄ αγιάσει το σπίτι. Μέχρι τη στιγμή του αγιασμού τα παγανά ήσαν ο φόβος και ο τρόμος μας. Κάθε παράξενο ήχο, κάθε τρίξιμο ή σύρσιμο, οποιοδήποτε ασυνήθιστο γεγονός το αποδίδαμε σ΄ αυτά.

Η φαντασία μου τους είχε δώσει μορφή και υπήρχαν φορές που νόμισα ότι είδα τα μάτια τους να λάμπουν μέσα στη νύχτα.. Μοχθηρά, υποχθόνια πλάσματα, υπηρέτες του κακού, που παραμόνευαν στο σκοτάδι και μόνο η φωτιά τα τσουρούφλιζε και ο «αγιασμός της φύσεως των υδάτων» τα έδιωχνε μακριά.

Βλέπαμε τον Δέσποτα από μακριά, να καταφτάνει στη γειτονιά, με το Σταυρό, το ματσάκι το δεντρολίβανο, το δοχείο του αγιασμού και το παπαδοπαίδι με το θυμιατό και νιώθαμε ανακούφιση.

Τρέχαμε στο σπίτι να ειδοποιήσουμε ότι έρχεται… Άνοιγαν διάπλατα οι θύρες, να μπει στο σπίτι ο Σταυρός και η παρουσία εκείνων των ιερέων, που την έχει διατηρήσει ζωντανή η μνήμη της καρδιάς μου, μέσα στα φτωχόσπιτα της γειτονιάς, ξόρκιζε πραγματικά κάθε κακό. Όταν έφευγε ο παπα-Νίκος από το σπίτι, παρέμενε εκεί η ευλογία της παρουσίας του και η δύναμη των ευχών του. Νιώθαμε πως τα παγανά δεν είχαν πια θέση εκεί, μετά το ράντισμα του σπιτιού και των μελών της οικογένειας με τον αγιασμό.

Η νύχτα της παραμονής ήταν πάντα άγρια. Τα ουρανοθέμελα έτριζαν. Οι καιροί πάλευαν μανιασμένα στις στέγες. Άγρια τραμουντάνα, γρέγος και λεβάντες φυσομανούσαν στα κεραμίδια και στα παράθυρα. Είχαμε την αίσθηση πως εκεί έξω γινόταν μια φοβερή μάχη, αλλά δεν ανησυχούσαμε για το αποτέλεσμα. Ξέραμε ότι εκείνη τη νύχτα άνοιγαν οι ουρανοί. Ετοιμαζόμασταν λοιπόν για τον μεγάλο αγιασμό με αυστηρή νηστεία και πίναμε αλιφασκιά γύρω από τη φωτιά, βουτώντας άλαδα κουλούρια.

Η Σόρα Κάτε ετοίμαζε την αρμαθιά τα πορτοκάλια που θα ρίχναμε στη θάλασσα την ώρα που θα έπεφτε ο Σταυρός. Αρμάθιαζε τόσα πορτοκάλια, όσα τα μέλη της οικογένειας κι ένα παραπάνω για το εικονοστάσι.

Ανήμερα τα Φώτα όλοι ξεκινήσαμε για την εκκλησία με τα πορτοκάλια μας. Όταν τέλειωσε η ακολουθία, μια μεγάλη πομπή με το Σταυρό και τους ιερείς ξεκίνησε για την προκυμαία και ο κόσμος ακολουθούσε. Μπροστά πήγαινε η Φιλαρμονική παίζοντας κομμάτια που προκαλούσαν ρίγη στα πλήθη των πιστών. Στο δρόμο, κατά μήκος της διαδρομής πουλούσαν αρμαθιές πορτοκάλια.

Όταν ο Σταυρός έπεσε στη θάλασσα, όλοι βούτηξαν τις αρμαθιές τους τρεις φορές, ενώ την ίδια στιγμή όλα τα πλεούμενα σφύριζαν πανηγυρικά. Παντού έβλεπες χαρούμενα πρόσωπα, που αντάλασσαν ευχές και χαμόγελα.

Συνοδέψαμε το Σταυρό στο ναό και κατόπιν γυρίσαμε στο σπίτι με το δοχείο του αγιασμού κι όλοι ήπιαμε από λίγο, πριν από οτιδήποτε άλλο.

Ένα από τα αγιασμένα πορτοκάλια θα έμενε όλο το χρόνο στο εικονοστάσι μαζί με τον αγιασμό που περίσσευε, ενώ τις φλούδες των υπόλοιπων πορτοκαλιών δεν επιτρεπόταν να τις πετάξουμε διότι είχαν αγιαστεί κι έτσι τις ρίχναμε στη φωτιά. Εκείνο το ξεχωριστό πρωινό μας ετοίμασε τηγανίτες με πελτέ κυδώνι αρωματισμένο με αρμπαρόριζα. Τρώγαμε φωτισμένοι και ευχαριστημένοι, επειδή η «φύση των υδάτων» είχε αγιαστεί, τα παγανά είχαν εξαφανιστεί, τα αγιασμένα πορτοκάλια στόλιζαν τη γυάλινη φρουτιέρα στο κέντρο του τραπεζιού, στο σπίτι μας υπήρχε η ευλογία του Θεού, τα πρόσωπα ήσαν φωτισμένα από το φως των Φώτων, οι τηγανίτες ήσαν αφράτες και ζεστές και ο πελτές του κυδωνιού, καθώς έλειωνε στο στόμα, μύριζε αρμπαρόριζα.

«Καλοφώτιστα να ΄στε και του χρόνου…», ευχόταν η Σόρα Κάτε από το μαγεριό της, καθώς ετοίμαζε το γιορταστικό γεύμα: κοκοτό μακαρονάδα…

(Από το βιβλίο Σόρα Κάτε, Εκδόσεις Στοχαστής, 2007)

* Η Κωνσταντίνα Γεωργακάκη γεννήθηκε και μεγάλωσε στη Λευκάδα. Σπούδασε Νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ασκεί μαχόμενη δικηγορία. Είναι παντρεμένη με τον Ευτύχη Γεωργακάκη, πολιτικό μηχανικό και έχουν δυο παιδιά. Από τις εκδόσεις «Καστανιώτη» έχει εκδοθεί το συλλογικό βιβλίο Αίσθηση Γυναίκας στο οποίο και συμμετέχει, ενώ κείμενά της έχουν δημοσιευτεί στο περιοδικό «Ευθύνη» και στην εφημερίδα «Καθημερινή». Από τις εκδόσεις «Στοχαστής» έχουν εκδοθεί τα βιβλία Σόρα Κάτε (2007), Στον αστερισμό των Πλειάδων (2010) και Αγιομαυρίτικες ιστορίες (2012).
____________________________
Σχετικά:
Έθιμα των Φώτων (και άλλα) στον Άγιο Πέτρο Λευκάδας (2014)
Οι καλικάντζαρ΄(οι) (παγανά) – Λαϊκή δοξασία από το Δρυμώνα Λευκάδας (2013)
Σήμερα τα φώτα και ο φωτισμός (2014)
Ήθη και έθιμα της γιορτής των Θεοφανείων (2012)
Προετοιμασίες για το έθιμο της κατάδυσης των πορτοκαλιών στη Λευκάδα (2014)
Εορτασμός των Φώτων στην πόλη της Λευκάδας (2014)
Φωτορεπορτάζ του Νίκου Ζαβιτσάνου από τον εορτασμό των Φώτων (2014)
Φωτορεπορτάζ του Ν. Ζαβιτσάνου από τον αγιασμό των υδάτων στην πόλη της Λευκάδας (2015)
Ο εορτασμός των Φώτων στη Λευκάδα με το φακό του Ξενοφώντα Μικρώνη (2014)
Με ηλιοφάνεια και τσουχτερό κρύο ο γιορτασμός των Φώτων στη Λευκάδα (2013)
Αγιασμός των υδάτων στο Νυδρί Λευκάδας (2015)
ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΔΙΑΜΑΝΤΗΣ – Φώτα Ολόφωτα! (2011)
«Ακραία καιρικά φαινόμενα»… και αγιασμός Υδάτων στην πόλη της Λευκάδας – Φωτορεπορτάζ (2012)