Η συγκίνηση από το γράμμα του Γιάννη Σκληρού «Τελειώνω πατέρα με την υπόσχεση: του χρόνου θα ξανάρθω μαζί με τα παιδιά μου!»
Της Χριστίνας Μιχαλά
ΣΧΟΛΙΟ ΣΤΟ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑ: «Τελειώνω πατέρα -γιατί σε σένα αναφέρομαι- με την υπόσχεση: του χρόνου θα ξανάρθω μαζί με τα παιδιά μου!»
Η συγκίνηση από το γράμμα του Γιάννη Σκληρού «Τελειώνω πατέρα -γιατί σε σένα αναφέρομαι- με την υπόσχεση: του χρόνου θα ξανάρθω μαζί με τα παιδιά μου!»
Μια εξομολόγηση πυροδότησε αυτή την αναδρομή:
Όταν διάβασα το γράμμα του κ. Γιάννη Σκληρού … Το πρώτο που ένιωσα ήταν ένα κύμα συγκίνησης και εκείνο το σπάνιο δέος που σου φέρνει η αλήθεια όταν ειπωθεί χαμηλόφωνα. Ένιωσα την ανάγκη για απόπειρα επαφής ….να γράψω δυο λόγια. Να απαντήσω στη συγκίνηση. Στην εξομολόγηση..Μια ανάγκη να σταθώ απέναντι σε όλα όσα δε ζήσαμε αλλά τα κουβαλάμε, στις αποσιωπημένες μνήμες των γονιών μας, , στις κρυμμένες μνήμες στον ίσκιο μιας γενιάς, στις ρίζες που δεν τις αγγίξαμε ποτέ με τα δάχτυλα, αλλά τις νιώθουμε ακόμα βαθιά μες στο αίμα και κυρίως με εκείνη την ευθύνη της μνήμης που μας βαραίνει ακόμη κι αν δεν τη ζήσαμε.
Έτσι ξεκίνησε αυτό το γράψιμο. Σκέφτηκα ότι καμιά μαρτυρία δεν είναι απλή. Και ότι υπάρχουν τόποι σαν τη Γυάρο, που δεν μπορείς να τους κοιτάξεις με γυμνό βλέμμα — μόνο με ψυχή.
Γυάρος: Τόπος Μαρτυρίου και Μνήμης: «Ετούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή, σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια… Δεν υπάρχει νερό. Μονάχα φως. Ο δρόμος χάνεται στο φως και ο ίσκιος της μάντρας είναι σίδερο». Ο κ. Σκληρός περιγράφει πώς ο πατέρας του, μετά από εννέα ώρες στοιβαγμένος στο αμπάρι ενός καϊκιού, βρέθηκε μια παγωμένη μέρα του Δεκέμβρη του 1947 να τον πετούν στον τρίτο όρμο της Γυάρου, με διαταγή να σπάει βράχια και να χτίσει με τα ίδια του τα χέρια τις φυλακές όπου θα κρατούνταν – όλα για να επιβιώσει. Οι λέξεις αυτές ζωντανεύουν μπροστά μας τον εφιάλτη: «Έπρεπε να τα καταφέρεις. Έπρεπε να επιβιώσεις από την κτηνωδία, τη φρίκη, τα βασανιστήρια, την πείνα, τη δίψα και τελικά από το ίδιο το “θανατονήσι”, τη Γυάρο». Η καρδιά σφίγγεται στη σκέψη του νεαρού εξόριστου που παλεύει με την πέτρα και τη δίψα. Όταν ο γιος επισκέφθηκε επιτέλους το νησί δεκαετίες μετά, στάθηκε στον τρίτο όρμο και συλλογίστηκε πως εκεί «έλιωσες μα δεν λύγισες» – και γέμισε περηφάνια. «Του χρόνου θα ξανάρθω μαζί με τα παιδιά μου!» υπόσχεται ο κ. Σκληρός στον πατέρα, περνώντας τη σκυτάλη της μνήμης στην επόμενη γενιά. Η φράση αυτή προκαλεί ένα βαθύ αίσθημα συγκίνησης, αλλά και ελπίδας. Είναι κάτι πολύ περισσότερο από μια απλή υπόσχεση – είναι μια πράξη συνειδητής μνήμης και μετάδοσης ευθύνης. Ο κ. Γιάννης Σκληρός, σε έναν αθόρυβο αλλά ηχηρό όρκο, δεσμεύεται να μεταφέρει στα παιδιά του όχι μόνο τη γνώση, αλλά και το βίωμα.
Η «σκυτάλη της μνήμης» γίνεται εδώ κάτι ιερό: όχι φορτίο, αλλά προίκα ανθρωπιάς, θάρρους και αξιοπρέπειας. Μέσα στην απλότητά της, η υπόσχεση αυτή περικλείει τη βαθύτερη έννοια της ιστορικής συνέχειας.
Γυάρος – ιστορικός τόπος μαρτυρίου και Αρχιτεκτονική της Φρίκης
Οι εγκαταστάσεις των φυλακών στη Γυάρο, χτισμένες με τον μόχθο των εξόριστων, διακρίνονται στην άνυδρη ανατολική ακτή του νησιού. Η Γυάρος -ή Γιούρα, όπως την αποκαλούσαν πολλοί εξόριστοι- έχει χαραχθεί στην ιστορία ως ένα από τα πλέον μαρτυρικά μέρη του νεότερου ελληνισμού. Δεν είναι τυχαίο ότι την είπαν “θανατονήσι”: από το 1947 έως το 1952, ξανά το 1955-1961 και πάλι στη δικτατορία 1967-1974, το μικρό αυτό ξερονήσι λειτούργησε ως τόπος εξορίας και βασανισμού χιλιάδων ανθρώπων. Περισσότεροι από 18.000 πολιτικοί κρατούμενοι πέρασαν από τη Γυάρο μόνον την πρώτη περίοδο του Εμφυλίου – αριθμός συνταρακτικός. Οι κρατούμενοι πετάχτηκαν στους πέντε άνυδρους όρμους της ανατολικής ακτής, όπου «κάθε όρμος ήταν ένα στρατόπεδο κλεισμένο με συρματοπλέγματα… 2-3 μέτρα από τη θάλασσα». Ζούσαν στριμωγμένοι σε σκηνές, χωρίς νερό, χωρίς σκιά. Και σαν να μην έφταναν οι άθλιες φυσικές συνθήκες, αναγκάζονταν από τους δεσμοφύλακες να σπάσουν πέτρα και να χτίσουν από την αρχή τις εγκαταστάσεις της φυλακής – με ίδια χέρια, με αίμα και πέτρες. Αυτή η καταναγκαστική εργασία για την ανέγερση των ίδιων τους των δεσμών ήταν η κορωνίδα της ψυχολογικής εξόντωσης. Κάθε κτίριο -το κεντρικό οικοδόμημα των φυλακών ανάμεσα στον Δ΄ και Ε΄ όρμο, τα διοικητήρια, ακόμη και οι στέρνες- σχεδιάστηκε ώστε να αποτελεί μέρος του βασανιστηρίου, εκμεταλλευόμενο την αφιλόξενη μορφολογία του τοπίου.
Η καθημερινότητα στη Γυάρο ήταν μια κόλαση επί γης. «Κάθε μαρτυρία που έχει δημοσιοποιηθεί για τη Γυάρο αποτελεί μαρτυρία φρίκης», γράφει χαρακτηριστικά μια ιστορική αναδρομή. Οι φύλακες μετέτρεπαν το νησί σε εργαστήριο βασανιστηρίων: οι εξόριστοι άκουγαν καθημερινά απειλές ότι «θα φτάνει η καρδιά σας παλμούς 3 και τότε θα σας στέλνουμε στη Σύρο, για να πεθάνετε στο δρόμο», ή για «το κρέμασμα από τους αγκώνες στη συκιά του θανάτου», ενώ υπέμεναν φρικτά «παιχνίδια». Δεν υπήρχε όριο στη βαρβαρότητα. Πολλοί τη συνέκριναν με τα διαβόητα κάτεργα των αποικιοκρατών. Πράγματι, η τεχνογνωσία για την οργάνωση του στρατοπέδου προήλθε από ξένους “συμβούλους” των μεταπολεμικών κυβερνήσεων, ενώ επικεφαλής στη Γυάρο τέθηκαν έμπειροι βασανιστές της Κατοχής και του εμφυλιακού κράτους. Δεν είναι λοιπόν περίεργο που το όνομα “Γιούρα” προκαλούσε τρόμο – και γιατί όσοι έζησαν εκεί το ονόμασαν τόπο θανάτου.
Οι σιωπές των δικών μας:
Μεγαλώνοντας, πολλοί από εμάς ακούγαμε ψιθυριστά ιστορίες για εξορίες – ιστορίες που ποτέ δεν έγιναν πλήρεις αφηγήσεις. Οι γονείς και οι παππούδες μας, που έζησαν αυτά τα πάθη, συχνά σιωπούσαν. Στα λόγια του κ. Γιάννη Σκληρού αυτό αντικατοπτρίζεται ξεκάθαρα: «Όλα αυτά τα χρόνια με δυσκολία σου αποσπούσα περιγραφές, τοπωνύμια, γεγονότα απ’ την εξορία σου στη Γυάρο»…. Η γενιά των αγωνιστών κουβάλησε μέσα της ανομολόγητες μνήμες – από τη μια το τραύμα ήταν πολύ βαρύ για να ειπωθεί, από την άλλη το μεταπολεμικό κλίμα συχνά τους ανάγκαζε να σωπάσουν. Έτσι, ο πόνος φώλιασε βουβός στις οικογένειες. Τα παιδιά αντιλαμβάνονταν το βάρος αυτού του ανείπωτου παρελθόντος, κι ας μην το γνώριζαν στις λεπτομέρειες. Ο ίδιος ο κ. Σκληρός παραδέχεται πως είχε «εμμονή για τη ζωή στη Γυάρο» και στρίμωχνε τον πατέρα του να του μιλήσει για εκείνα τα χρόνια .
Όταν πού και πού «λυνόταν η γλώσσα» των παλαιότερων και αφηγούνταν κάτι από εκείνες τις μέρες, η αφήγηση έβγαινε με δυσκολία αλλά και εκπληκτική νηφαλιότητα. Η στοχαστική, λιτή γλώσσα τους -συχνά χωρίς ίχνος μίσους- έκανε τις ιστορίες ακόμα πιο συγκλονιστικές. Πώς να περιγράψει κανείς το απερίγραπτο; Πώς να εξηγηθεί στα εγγόνια το καθημερινό στήσιμο στον ήλιο, η δίψα που έκαιγε τον λαιμό, ο πόνος από το πέσιμο της “συκιάς” ή από το σακάτεμα; Αυτές οι αφηγήσεις, σπάνιες και πολύτιμες, υπήρξαν για πολλά χρόνια η μόνη επαφή με τη ζωντανή μνήμη της Γυάρου. Και, την ίδια στιγμή, οι μεγάλες σιωπές – ό,τι δεν ειπώθηκε ποτέ – μας στοίχειωναν. Είναι συγκλονιστικό να σκεφτεί κανείς πόσο κοντά μας βρίσκεται αυτή η ιστορία: όχι σε βιβλία, αλλά στα πρόσωπα των δικών μας ανθρώπων, φίλων, συγγενών, στις ουλές στα σώματά τους και στις αθέατες πληγές της ψυχής τους.
Η μελέτη του ΕΜΠ και η ανεκπλήρωτη υπόσχεση:
Όταν η δημοκρατία αποκαταστάθηκε, θα περίμενε κανείς ότι η πολιτεία θα έσπευδε να τιμήσει αυτούς τους τόπους μαρτυρίου. Κι όμως, για δεκαετίες η Γυάρος έμεινε στη σκιά – αφημένη στη λήθη και τις φθορές του χρόνου. Μόλις το 2001 αναγνωρίστηκε επίσημα ως ιστορικός τόπος που χρειάζεται κρατική προστασία . Λίγα χρόνια μετά, έγινε ένα σημαντικό βήμα: το 2002 το Υπουργείο Αιγαίου ανέθεσε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο μια μελέτη για την ανάδειξη της Γυάρου. Επιστημονική υπεύθυνη ήταν η καθηγήτρια αρχιτεκτονικής Άννη Βρυχέα, που μαζί με διεπιστημονική ομάδα σχεδίασε μια “διαδρομή μνήμης” στο νησί. Η μελέτη προέβλεπε ελάχιστες, απολύτως αναγκαίες παρεμβάσεις: μονοπάτια που θα οδηγούν τους επισκέπτες στα συγκλονιστικά κατάλοιπα, μικρούς μουσειακούς χώρους, μια βιβλιοθήκη, κιόσκια ενημέρωσης και χώρους στάσης – υποδομές ουσιαστικά για την ημερήσια φιλοξενία και την εκπαίδευση των επισκεπτών. Στόχος ήταν να ξαναβρεί η Γυάρος ανθρώπινη παρουσία, αλλά με όρους σεβασμού: να γίνει ένα ανοιχτό μνημείο όπου θα αποδίδεται τιμή και θα αντλούνται διδάγματα, χωρίς καμία περιττή “ανάπτυξη”.
Η μελέτη αυτή εγκρίθηκε το 2005 από το Υπουργείο Αιγαίου. Ήταν, θα λέγαμε, μια σιωπηλή υπόσχεση της πολιτείας ότι η Γυάρος θα αναδειχθεί και θα προστατευθεί όπως της αξίζει. Δυστυχώς, η υπόσχεση δεν τηρήθηκε. Τα ευρήματα και οι προτάσεις του ΕΜΠ έμειναν στα χαρτιά. Κανένα μονοπάτι μνήμης δεν υλοποιήθηκε, κανένα μουσείο δεν φτιάχτηκε. Οι λόγοι ήταν πολλοί – πιθανώς έλλειψη πολιτικής βούλησης, προτεραιοποίηση άλλων έργων, ίσως και ο φόβος -όπως ειπώθηκε- ότι το άνοιγμα της Γυάρου θα ξύνει πληγές σε μια κοινωνία που προτιμούσε να ξεχάσει. Έτσι, η Γυάρος παρέμεινε για χρόνια απρόσιτη και επικίνδυνη: τα κτίρια ερειπώνονταν, η πρόσβαση απαγορευόταν λόγω κινδύνου κατάρρευσης. Η μνήμη, πρακτικά, έμενε φυλακισμένη πίσω από τα σκουριασμένα αγκαθωτά σύρματα.
Είναι πικρό να σκεφτεί κανείς ότι βρέθηκε μια ολοκληρωμένη, τεκμηριωμένη πρόταση ανάδειξης – και παρ’ όλα αυτά η πολιτεία δεν προχώρησε. Όπως θα δούμε όμως στη συνέχεια, άλλες “επενδυτικές” ιδέες για το νησί βρήκαν πιο ευήκοα ώτα…
Σύγχρονες απειλές: η μνήμη σε κίνδυνο
Με πρόσχημα την «αειφόρο ανάπτυξη» και τη «βιωσιμότητα»,η Γυάρος μετατρέπεται σταδιακά σε πεδίο επενδυτικών επιδιώξεων. Η σιωπή της πολιτείας και η «αιγίδα» των υπουργείων είναι ο νέος τρόπος λήθης. Η φθορά έγινε εργαλείο επένδυσης. Η εγκατάλειψη, πρόσχημα για «ανάπλαση».
Εξόχως κατατοπιστική η από 13 Ιουλίου 2025 ανοικτή επιστολή της Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου και της Ελληνικής Εταιρείας Περιβάλλοντος και Πολιτισμού προς τα Υπουργεία Πολιτισμού και Περιβάλλοντος και Ενέργειας με την οποία εξέφραζαν την έντονη ανησυχία τους και την ένστασή τους στις εξελίξεις (θεσμικές και ιδιωτικές) που αίρουν την προστασία της νήσου Γυάρου και ανοίγουν το δρόμο σε δόμηση, απαξιώνοντας με σαφή τρόπο τόσο την ιστορική όσο και την περιβαλλοντική της σημασία.
Πιο συγκεκριμένα:
«Α. To πρόσφατο Προεδρικό Διάταγμα με τίτλο ‘Χαρακτηρισμός, οριοθέτηση και καθορισμός ζωνών και ειδικών κατηγοριών χρήσεων γης της Περιοχής Προστασίας της Βιοποικιλότητας ‘Νήσος Γυάρος και θαλάσσια ζώνη’, το οποίο βγήκε σε διαβούλευση για μόλις 10 ημέρες, αφήνει απροστάτευτη την περιοχή των πέντε όρμων (ΖΔΟΕ-01) -δηλαδή των φυλακών και του στρατοπέδου Γυάρου- επιτρέποντας λιμενικά έργα και άλλες εγκαταστάσεις (δίκτυα και υποδομές κοινής ωφέλειας) και μη προβλέποντας αυστηρές ζώνες προστασίας. Επίσης επιτρέπει την εγκατάσταση κατοικίας για προσωπικό και εργαζομένους σε μεγάλο μέρος του νησιού (σε όλη τη Ζώνη Προστασίας της Φύσης και στην περιοχή των φυλακών). Η ασαφής διατύπωση ενέχει τον κίνδυνο της νέας δόμησης, παραβλέπει την υπάρχουσα απαγόρευση διανυκτέρευσης και ανοίγει το δρόμο σε σημαντικές χωρικές παρεμβάσεις πάνω στο νησί.
Παράλληλα, το εν λόγω Π.Δ. στο άρθρο 4, επιτρέπει σε όλες τις ζώνες προστασίας ‘έργα εθνικής σημασίας’ δημιουργώντας ένα πλαίσιο εξαιρέσεων και ανοίγοντας το δρόμο για παράκαμψη ουσιαστικών μηχανισμών ελέγχου και την εγκατάσταση μεγάλων υποδομών (ΑΠΕ, λιμενικά έργα κλπ), όπως έχει τεκμηριωθεί αναλυτικά και στο έγγραφο ‘Σχόλια στη διαβούλευση για την Προστασία της Νήσου Γυάρου’ του Εργαστηρίου Αστικού Περιβάλλοντος της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. Το άρθρο 4 αντίκειται απόλυτα στον φαινομενικό στόχο της προστασίας του νησιού.
Β. Διαχρονικές πιέσεις για επενδύσεις στο νησί. Η παραπάνω θεσμική εξέλιξη έρχεται να προστεθεί σε μία μακρά σειρά πιέσεων για άρση της προστασίας στο νησί, το οποίο είχε χαρακτηριστεί ιστορικός τόπος (ΦΕΚ 1680Β/17.12.2001), και περιοχή Natura από το 2011, ενώ τα κτήρια των φυλακών είναι διατηρητέα (ΦΕΚ 772/19-9-2001). Ήδη το 2005 κατατέθηκαν αιτήσεις για εγκατάσταση ανεμογεννητριών οι οποίες δεν προχώρησαν. Το 2011 το νησί εντάχθηκε στο δίκτυο ΝATURA, την ίδια χρονιά όμως, αποχαρακτηρίστηκε τμήμα του νησιού εν μέσω συζητήσεων για επενδύσεις σε αιολικά πάρκα (ΦΕΚ 182ΑΑΠ/21.7.2011), και κάποιες άδειες δόθηκαν το 2012. Το 2019 με απόφαση του Υπουργείου Περιβάλλοντος (ΦΕΚ Δ’389) ολόκληρη η χερσαία και η θαλάσσια περιοχή της Γυάρου χωρίζεται σε ζώνες προστασίας, καμία εγκατάσταση ΑΠΕ και καμία νέα δόμηση δεν προβλέπεται, και επιτρέπεται μόνο διημέρευση. Όμως νέες αρχικές άδειες για ανεμογεννήτριες φαίνεται να δίνονται το 2021.
Τέλος, το 2024 προκηρύχθηκε διεθνής διαγωνισμός ιδεών Arxellence 4, από την ιδιωτική εταιρεία Alumil, με την αιγίδα των δύο υπουργείων σας και της Περιφέρειας Νοτίου Αιγαίου, για τη δημιουργία ενός ενεργειακά αυτόνομου ερευνητικού κέντρου για τη βιοποικιλότητα στην Ανατολική Μεσόγειο. Ο διαγωνισμός ιδεών επιτρέπει τη νέα δόμηση, μη κατανοώντας ούτε το καθεστώς περιβαλλοντικής προστασίας ούτε τη βαριά ιστορία του νησιού, την οποία αντιμετωπίζει περισσότερο ως brand. Παρόλο που τονίζει ότι είναι διαγωνισμός ιδεών, στις Ερωτήσεις – Απαντήσεις αναφέρεται ότι θα υπάρξει επόμενη φάση του διαγωνισμού με πιθανή επιτόπια επίσκεψη, ότι ο διαγωνισμός στοχεύει στο να οδηγήσει στην υποβολή ενός έργου για χρηματοδότηση από την ΕΕ, και ότι το έργο ενδεχομένως να συνεχιστεί και να υλοποιηθεί σε συμφωνία με τη στρατηγική της ΕΕ για την βιοποικιλότητα. Η ιστορία της Γυάρου του 21ου αιώνα είναι λοιπόν μια συνεχής διαμάχη ανάμεσα στις επενδυτικές πιέσεις που αντίκεινται στο καθεστώς προστασίας, και στα θεσμικά αντίβαρα του κράτους και της κοινωνίας των πολιτών.
Γ. Η τάση αυτή, άρσης της προστασίας του νησιού και απαξίωσης ειδικά της ιστορικής του σημασίας είναι εξαιρετικά προβληματική για μία σύγχρονη ευρωπαϊκή δημοκρατία. Η Γυάρος φέρει τεκμήρια εξαιρετικά σημαντικών κεφαλαίων της ιστορίας της χώρας μας και της ιστορίας της δημοκρατίας μας, καθώς μεταξύ 1947-1952, 1955-1961 και 1967-1974 λειτούργησε ως τόπος εξορίας και βασανισμού. Όλα τα κτήρια και οι κατασκευές στο νησί αποτελούν προϊόν καταναγκαστικής εργασίας των κρατουμένων. Κάθε υλικό τεκμήριο -κάθε πέτρα, συρματόπλεγμα, κατασκευή, ή άλλο κατάλοιπο στο έδαφος- έχει αδιαπραγμάτευτη αξία ως τεκμήριο, φέρει τεράστιο φορτίο μνήμης, και πρέπει να αξιολογηθεί ως τέτοιο πριν προταθεί οποιαδήποτε παρέμβαση. Όπως και σε πολλούς άλλους τόπους μαρτυρίου διεθνώς, επιβάλλεται και εδώ η αρχή της ελάχιστης παρέμβασης με στόχο την ανάδειξη της μνήμης, τη διατήρηση των τεκμηρίων, την απότιση φόρου τιμής και την εκπαιδευτική λειτουργία, πάνω από οποιαδήποτε έννοια οικονομικής επένδυσης. Όπως αναφέρει και ένας επιζήσας της περιόδου της εξορίας της Γυάρου από τον οποίο είχε πάρει συνέντευξη η ερευνητική ομάδα του ΕΜΠ, ο κάθε επισκέπτης στο νησί «πρέπει να καταλάβει ότι κάθε πέτρα, αυτή, έχει κουβαληθεί στον ώμο κάποιου κρατούμενου…Και ο κρατούμενος αυτός δεν τοποθέτησε εκεί κάθε πέτρα ούτε χάριν αναψυχής, ούτε για να εισπράξει κάτι, ούτε για να περιμένει να αποδώσει αυτό το κτίσμα κάτι. Την τοποθέτησε εκεί βασανιζόμενος…ήταν μέρος της διαδικασίας εξόντωσής του…».
Είναι βέβαιο πως η Γυάρος πρέπει να ξαναενταχθεί στην κοινωνία μας. Η εξασφάλιση της πρόσβασης στο νησί, η αποκατάσταση των κτηρίων, και η ενεργοποίησή τους ως μνημείων είναι παραπάνω από ευπρόσδεκτες, χωρίς όμως να παραβιάζονται οι περιορισμοί και η προστασία του ιστορικού και φυσικού τοπίου. Σε αντίθεση με το διαγωνισμό, η μελέτη που είχε ανατεθεί στο ΕΜΠ το 2002 (σύμβαση αρ. 16929/4.11.2002) με Επιστημονικά Υπεύθυνη την καθηγήτρια Άννη Βρυχέα, και η οποία εγκρίθηκε τότε από το Υπουργείο Αιγαίου και Νησιωτικής Πολιτικής (ΥΑ ΥΠ.ΠΟ./ΔΝΣΑΚ Γ/53131/1239/25.02.2005) περιλάμβανε το σχεδιασμό μίας διαδρομής μνήμης, πρότεινε ελάχιστες απαραίτητες παρεμβάσεις, και τη δημιουργία των απαραίτητων χώρων αποκλειστικά για την ανάδειξη του ιστορικού τόπου (μουσείο, βιβλιοθήκη, περίπτερα ενημέρωσης και στάσης) και για την διημέρευση των επισκεπτών. Στόχος της μελέτης ήταν η Γυάρος να υποδεχτεί και πάλι την ανθρώπινη παρουσία με άλλους όρους αυτή τη φορά, διασφαλίζοντας όμως την προστασία του νησιού. Είναι σημαντικό να απαντηθεί το ερώτημα γιατί τα Υπουργεία Πολιτισμού και Περιβάλλοντος δεν αξιοποίησαν αυτή τη μελέτη και έδωσαν την αιγίδα τους σε ένα νέο διαγωνισμό ιδεών, ο οποίος έχει πολύ διαφορετικές προτεραιότητες και προσέγγιση.
Κλείνοντας, θέλουμε να υπογραμμίσουμε πως η επένδυση στη διατήρηση της μνήμης του νησιού, στην προσεκτική ενεργοποίησή του προς όφελος της δημοκρατίας και της συμφιλίωσης με ένα δύσκολο παρελθόν είναι η καλύτερη ‘στρατηγική και εθνική επένδυση’ που μπορεί να υπηρετήσει μία δημοκρατική πολιτεία»(ακολουθούν ερωτήματα)…..
Ένα μοναδικό οικοσύστημα: όταν η φύση προστατεύει τη μνήμη -περιβαλλοντική και οικολογική αξία
Ποιος θα φανταζόταν ότι το άνυδρο και βραχώδες αυτό νησί, φορτωμένο με τόσο ανθρώπινο πόνο, θα γινόταν δεκαετίες μετά μια κιβωτός ζωής; Κι όμως, η φύση έχει αρχίσει να επουλώνει τις πληγές της Γυάρου με έναν τρόπο σχεδόν θαυμαστό. Σήμερα η Γυάρος δεν κατοικείται από ανθρώπους, αλλά σφύζει από άγρια ζωή. Οι θαλάσσιες σπηλιές και οι ακτές της φιλοξενούν μια από τις σημαντικότερες αποικίες της μεσογειακής φώκιας Monachus monachus – περίπου το 15% του παγκόσμιου πληθυσμού του υπερ-απειλούμενου αυτού είδους ζει γύρω από τη Γυάρο. Πρόκειται πιθανώς για τη μεγαλύτερη αποικία μεσογειακής φώκιας στον κόσμο, ένα γεγονός συγκλονιστικό αν σκεφτεί κανείς ότι το ίδιο αυτό μέρος υπήρξε κάποτε τάφος ζωντανών για χιλιάδες ανθρώπους.
Τα θαλάσσια οικοσυστήματα της περιοχής είναι εξίσου εντυπωσιακά. Κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας απλώνονται καταπράσινα λιβάδια Ποσειδωνίας και ακόμη βαθύτερα κοραλλιογενείς σχηματισμοί – υποβρύχια τοπία μοναδικής οικολογικής αξίας και ομορφιάς. Πάνω στους γκρεμούς και τις απόκρημνες ακτές της Γυάρου φωλιάζουν σπάνια θαλασσοπούλια… υπάρχει μια μοναδική αποικία περίπου 2.000 ζευγαριών του μύχου (Puffinus yelkouan θαλασσοπούλι συγγενικό του petrel) που βρίσκει καταφύγιο στα απρόσιτα βράχια. Επίσης, έχουν παρατηρηθεί αρπακτικά πουλιά και ακόμα και το σπάνιο “μαύρο φίδι” (Elaphe situla), δείγμα της ιδιαίτερης πανίδας του νησιού. Με την ανθρώπινη παρουσία να έχει εκλείψει, η φύση αναγεννάται: τα νερά γύρω από τη Γυάρο βρίθουν από ψάρια, καθώς η απαγόρευση αλιείας στα πλαίσια προστασίας έχει επιτρέψει στα ιχθυαποθέματα να ανακάμψουν θεαματικά, κοράλλια, θαλάσσιες χελώνες, αρπακτικά πουλιά και πολλά ενδημικά είδη που δεν απαντώνται αλλού στις Κυκλάδες.
Πάντως, η πολιτεία, μετά από πρωτοβουλία περιβαλλοντικών οργανώσεων και επιστημόνων, ενέταξε τη Γυάρο το 2011 στο πανευρωπαϊκό δίκτυο Natura 2000 και αργότερα, το 2019, την ανακήρυξε Θαλάσσια Προστατευόμενη Περιοχή (ΘΠΠ). Το νησί και η γύρω θαλάσσια ζώνη απέκτησαν καθεστώς θεσμικής προστασίας, ως μια περιοχή όπου η φύση έχει προτεραιότητα. Πράγματι, η επιτυχία του προγράμματος CYCLADES LIFE (WWF Ελλάς και άλλοι φορείς) απέδειξε τι μπορεί να γίνει: μια ομάδα φορέων και επιστημόνων πέτυχε κάτι σχεδόν αδιανόητο – να μετατρέψει τη Γυάρο, το «θανατονήσι» σύμβολο πόνου και εξορίας, σε πυρήνα ζωής.
Ωστόσο, αυτή η νεογέννητη “όαση” παραμένει ευάλωτη (όπως παραπάνω καταγράφηκε). Παρότι έχουν αρκετά χρόνια από τον χαρακτηρισμό της προστατευόμενης περιοχής, εκκρεμεί ακόμη η έκδοση του οριστικού Προεδρικού Διατάγματος που θα διασφαλίσει μακροπρόθεσμα τη φύλαξή της και χωρίς θεσμική συνέχεια η Γυάρος -όπως και πολλές περιοχές Natura στην Ελλάδα- κινδυνεύει, όχι τόσο από εξωγενείς παράγοντες, αλλά από την κρατική αδράνεια και αδιαφορία . Είναι ένα παράδοξο: να “γιορτάζουμε” τις Natura περιοχές στα λόγια, αλλά στην πράξη να τις αφήνουμε έκθετες. Η φύση μπορεί να αναγεννάται, μα χρειάζεται και την δική μας διαρκή φροντίδα και προστασία.
Αφύπνιση της μνήμης: από τα σχολεία στα μουσεία
Για πολλά χρόνια η Γυάρος ήταν ένα όνομα-ταμπού, μια σελίδα της ιστορίας που δεν διδασκόταν στα σχολεία και σπάνια μνημονευόταν επίσημα. Αυτό όμως αρχίζει να αλλάζει. Βρισκόμαστε μπροστά σε μια αφύπνιση της μνήμης σχετικά με τους τόπους εξορίας. Φορείς εκπαίδευσης, τοπικές κοινωνίες και οργανώσεις συνεργάζονται για να φέρουν τη Γυάρο στο προσκήνιο της συλλογικής μας συνείδησης – ιδίως για τις νεότερες γενιές που δεν γνώρισαν άμεσα ανθρώπους της εξορίας.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Κέντρο Εκπαίδευσης για το Περιβάλλον και την Αειφορία (ΚΕΠΕΑ) Σύρου – Ερμούπολης. Από την ίδρυσή του, το 2021, το ΚΕΠΕΑ έχει εντάξει τη Γυάρο στα εκπαιδευτικά του προγράμματα, μετατρέποντάς την ουσιαστικά σε “μάθημα”. Τον Σεπτέμβριο του 2023, σε συνεργασία με το WWF, διοργάνωσε μια εξαιρετική φωτογραφική έκθεση με τίτλο «Γυάρος: η απομόνωση του χθες, πνοή οράματος σήμερα». Η έκθεση αυτή -μια συλλογή σπάνιων φωτογραφιών και σκίτσων- στεγάστηκε μόνιμα στις εγκαταστάσεις του ΚΕΠΕΑ στη Σύρο, ώστε μαθητές, κάτοικοι και επισκέπτες να μπορούν να “ταξιδεύουν” νοερά στη Γυάρο και να ανακαλύπτουν τις μοναδικές πτυχές της ιστορίας και του οικολογικού της πλούτου. Εκεί που άλλοτε χιλιάδες άνθρωποι βίωσαν την εξορία, την απομόνωση και την εξαθλίωση, σήμερα η φύση δίνει μια πνοή ζωής και ένα νέο όραμα… διαβάζει κανείς στην έκθεση – ένα μήνυμα αισιόδοξο, που εντυπώνεται βαθιά στους νέους.
Πολύ πρόσφατα, τον Οκτώβριο του 2025, το ΚΕΠΕΑ Σύρου προχώρησε σε μια ακόμη πρωτοβουλία: οργάνωσε ένα τριήμερο επιμορφωτικό σεμινάριο για εκπαιδευτικούς με θέμα «Γυάρος, εντός ύλης». Ο τίτλος εύγλωττος: στόχος είναι η ένταξη της Γυάρου στη διδακτέα ύλη, δηλαδή στο επίσημο σχολικό πρόγραμμα. Δάσκαλοι και καθηγητές από όλη την Ελλάδα συμμετείχαν σε εργαστήρια, επισκέφθηκαν τη Γυάρο (και πολλοί πάτησαν για πρώτη φορά το πόδι τους στο νησί), συζήτησαν με ιστορικούς, περιβαλλοντολόγους και -το σημαντικότερο- με ανθρώπους που κουβαλούν μνήμες της εξορίας. Αυτή η συνάντηση παιδείας, κοινωνίας και ιστορίας είναι συγκινητική: δείχνει πως η σιωπή γύρω από τη Γυάρο επιτέλους σπάει. Οι νέοι εκπαιδευτικοί θα επιστρέψουν στις τάξεις τους και θα μεταφέρουν στα παιδιά όχι μόνο τα γεγονότα, αλλά και τη συναισθηματική τους εμπειρία από τον τόπο. Σιγά σιγά, η Γυάρος μπαίνει στο βιβλίο της ζώσας ιστορίας μας.
Εκτός από τα σχολεία, ενεργό ρόλο έχουν αρχίσει να παίζουν και τα πανεπιστήμια. Φοιτητές αρχιτεκτονικής, ιστορίας, περιβαλλοντικών σπουδών πραγματοποιούν ερευνητικές εργασίες για τη Γυάρο, οργανώνονται πανεπιστημιακά σεμινάρια και πεδία έρευνας. Η Σχολή Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ -που, όπως είδαμε, είχε ήδη από το 2002 εκπονήσει μελέτη- παραμένει παρούσα και πρόθυμη να συνδράμει σε έναν σχεδιασμό ανάδειξης του νησιού με τις σωστές προτεραιότητες. Η συνεργασία ακαδημαϊκών, τοπικών φορέων και οργανώσεων (όπως η ΕΛΛΕΤ – Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού) έχει υψίστη σημασία: λειτουργεί ως αντίβαρο στις πιέσεις για “επενδύσεις”, προβάλλοντας μια εναλλακτική πρόταση: τη Γυάρο ως ζωντανό μνημείο και ανοιχτό σχολείο.
Τέλος, δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε και τις προσκυνήτριες επισκέψεις που οργανώνονται από συλλόγους παλιών εξορίστων και τοπικές αρχές. Ήδη από το 2005, και ξανά σε επόμενα χρόνια, πραγματοποιήθηκαν ταξίδια μνήμης: καΐκια γεμάτα με συγγενείς αγωνιστών, ιστορικούς, νέους ανθρώπους, έφτασαν στη Γυάρο για μια μέρα τιμής. Στεφάνια ρίχτηκαν στη θάλασσα, ονόματα νεκρών διαβάστηκαν μπροστά στα ερειπωμένα κελιά, δάκρυα κύλησαν σε τραχιά μάγουλα παλιών αγωνιστών που ξαναείδαν τον τόπο του μαρτυρίου τους. Το 2019 το ΚΚΕ ανέγειρε ένα λιτό μνημείο «Ρωγμή», στη μνήμη των εξόριστων, με μια επιγραφή που συμπυκνώνει το χρέος όλων μας: «Δε σας ξεχνάμε». Η μνήμη, λοιπόν, αφυπνίζεται και διεκδικεί τον χώρο της στον δημόσιο λόγο. Και αυτό είναι ίσως το πιο ελπιδοφόρο σημάδι.
Η μνήμη στην πράξη: Η «Ρωγμή» και το τελευταίο ταξίδι
Στις 11 Οκτωβρίου 2025, η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ τίμησε τους χιλιάδες εξόριστους και βασανισμένους αγωνιστές του «θανατονησιού», σε μια λιτή και βαθιά φορτισμένη εκδήλωση. Πλήθος κόσμου προσκύνησε στο μνημείο «Ρωγμή», που είχε στηθεί το 2019 από το Κόμμα ως σημείο αναφοράς και σπασμένου σιωπητηρίου. Η μνήμη των αγωνιστών βρήκε ξανά φωνή και υπόσταση, και η σιωπή μετατράπηκε σε προσκύνημα και υπόσχεση.
Ξεχωριστή συγκίνηση προκάλεσε η εκπλήρωση της επιθυμίας του Μήτσου Παπαδημητρίου, ενός από τους τελευταίους επιζώντες αγωνιστές των εξοριών, να σκορπιστούν οι στάχτες του στα νερά της Γυάρου. Ένας κύκλος αντίστασης και αξιοπρέπειας έκλεισε συμβολικά πάνω στα κύματα, εκεί όπου κάποτε απλωνόταν η εγκατάλειψη και ο φόβος.
Το αρχιπέλαγος «των τόπων μαρτυρίου»: Η Γυάρος δεν στέκεται μόνη της στο πάνθεον του πόνου και της αντίστασης. Αποτελεί μέρος ενός σκοτεινού «αρχιπελάγους μαρτυρίου» που σημάδεψε τη νεότερη Ελλάδα, λειτουργώντας ως ο πιο σκληρός κρίκος σε μια αλυσίδα ξερονησιών και απομονωμένων τόπων. Πλάι στο «θανατονήσι» στέκεται η Μακρόνησος, το διαβόητο κέντρο ηθικής και σωματικής εξόντωσης και «αναμόρφωσης» των αντιφρονούντων (δηλώσεις μετανοίας). Ο Αϊ-Στράτης (Άγιος Ευστράτιος) κουβαλάει τη μνήμη της μακροβιότερης εξορίας, όπου, παρά τις κακουχίες, οι κρατούμενοι πάλεψαν να διατηρήσουν τον πνευματικό τους πολιτισμό. Η Λέρος, με τα στρατόπεδα στο Παρθένι και το Λακκί, έγινε συνώνυμη της κράτησης και του βασανισμού κατά τη Δικτατορία, ενώ το Τρίκερι στη Μαγνησία θυμίζει τον εφιάλτη που έζησαν χιλιάδες γυναίκες και παιδιά από έλλειψη τροφίμων και άθλιες συνθήκες υγιεινής. Αυτοί οι τόποι –Μακρόνησος, Αϊ-Στράτης, Λέρος, Τρίκερι, μαζί με το Λαζαρέτο, την Ικαρία, την Ανάφη και τη Γαύδο- συγκροτούν ένα ενιαίο τοπίο μνήμης. Όλοι μαζί απαιτούν την ίδια θεσμική θωράκιση, την ίδια ευλάβεια και το ίδιο χρέος από εμάς: να μην επιτρέψουμε να σβήσουν τα ίχνη της αξιοπρέπειας και της αντίστασης που άνθισε ακόμη και μέσα στην πιο σκληρή κτηνωδία.
Το καθήκον μας σήμερα απέναντι στη Γυάρο
Μπροστά σε όλα αυτά, τίθεται το ερώτημα: τι οφείλουμε εμείς, σήμερα, απέναντι στη Γυάρο και σε κάθε τόπο μαρτυρίου; Η απάντηση αναβλύζει σχεδόν αυτονόητα από όσα ειπώθηκαν: οφείλουμε μνήμη, σεβασμό και δράση.
1. Μνήμη και προστασία. Δεν αρκεί η παθητική συγκίνηση – χρειάζεται ενεργή στάση. Η προστασία αυτών των χώρων είναι καθήκον μας. Είναι θεσμική: να διασφαλιστεί με σαφές νομικό πλαίσιο η διατήρηση και ανάδειξη του ιστορικού τους χαρακτήρα, χωρίς παραθυράκια για αλλοιώσεις ή εμπορευματικές «αξιοποιήσεις». Είναι υλική: κάθε χάλασμα, κάθε σύρμα, κάθε τοίχος με χαραγμένα ονόματα είναι μαρτυρία και δεν πρέπει να σβηστεί ούτε να παραποιηθεί.
Όπως σημείωσε ένας από τους επιζώντες: «Κάθε πέτρα… έχει κουβαληθεί στον ώμο κάποιου κρατούμενου… Δεν τοποθετήθηκε χάριν αναψυχής… αλλά ως μέρος της εξόντωσής του». Η καταστροφή ή απομάκρυνση τέτοιων τεκμηρίων, ακόμα και με το πρόσχημα της αξιοποίησης, είναι ασέβεια και βεβήλωση. Η διεθνής αρχή της «ελάχιστης παρέμβασης» που ακολουθείται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και μνημεία θυμάτων ολοκληρωτισμού, πρέπει να εφαρμοστεί και εδώ.
2. Τιμή και παιδεία. Η μνήμη ξεθωριάζει όταν δεν καλλιεργείται. Οι ιστορίες των εξορίστων της Γυάρου πρέπει να συνεχίσουν να λέγονται: Όχι σαν αφηγήσεις περασμένων δεινών, αλλά ως ζωντανά διδάγματα. Η απόδοση τιμής δεν εξαντλείται στις σιωπηλές στιγμές – απαιτεί και ανάληψη ευθύνης: για τη διατήρηση, τη μετάδοση, την επανενσωμάτωση της μνήμης στη συλλογική μας ταυτότητα.
3. Έχουμε καθήκον να μεταλαμπαδεύσουμε τα διδάγματα: Η Γυάρος και οι όμοιοί της τόποι δεν είναι απλώς μνημεία ενός τραγικού παρελθόντος – είναι πηγές διδαχής για το παρόν και το μέλλον. Μας διδάσκουν για τις αβύσσους όπου μπορεί να πέσει μια κοινωνία όταν κυριαρχεί ο διχασμός, ο φανατισμός και ο ολοκληρωτισμός. Μας θυμίζουν την αξία της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ανεκτικότητας. Και -το σημαντικότερο- μας δείχνουν την αντοχή της ανθρώπινης ψυχής, την αξιοπρέπεια και την αλληλεγγύη που άνθισε ακόμα και μέσα στην κόλαση. Αυτές οι αξίες πρέπει να περάσουν στους νέους, όχι ως αφηρημένα λόγια, αλλά μέσα από ζωντανές εμπειρίες μνήμης. Η επίσκεψη σε ένα τέτοιο νησί-μνημείο μπορεί να είναι ένα ισχυρό μάθημα ζωής που κανένα σχολικό βιβλίο δεν μπορεί να υποκαταστήσει.
Επίλογος: Η Γυάρος ως συλλογική μνήμη
Καθώς κλείνω αυτές τις σκέψεις…: Στη συλλογική μας συνείδησή και μνήμη, η Γυάρος, η Μακρόνησος, τα ξερονήσια της εξορίας, έχουν μεταμορφωθεί από γεωγραφικά σημεία σε σύμβολα. Συμβολίζουν τον πόνο αλλά και την αντίσταση, την αδικία αλλά και την αξιοπρέπεια. Είναι κομμάτια της ταυτότητάς μας, και όπως κάθε πολύτιμη μνήμη, έτσι κι αυτές απαιτούν αγάπη και επαγρύπνηση. Δεν πρέπει να αφήσουμε τη λήθη να σκεπάσει τις κραυγές που αντήχησαν στους βράχους της Γυάρου, ούτε να επιτρέψουμε σε καμία “ανάπτυξη” να ισοπεδώσει τα ίχνη τους.
Ο κ. Γιάννης Σκληρός έδωσε μια υπόσχεση στον πατέρα του: να ξαναπάει στη Γυάρο με τα παιδιά του, να περάσει τη μνήμη στις επόμενες γενιές. Αυτή η υπόσχεση ας γίνει υπόσχεση όλων μας. Να κρατούμε ζωντανή στη συλλογική μας ψυχή – ως φάρο δημοκρατίας, ανθρωπιάς και συμφιλίωσης με το δύσκολο παρελθόν μας. Οι τόποι μαρτυρίου, όσο κι αν πονούν, είναι οι θεμέλιοι λίθοι της συλλογικής μας μνήμης. Και η μνήμη, όπως έγραψε ο ποιητής, έχει χρέος ιερό: να φωτίζει το μέλλον, για να μην ξαναζήσουμε ποτέ τέτοια σκοτάδια.
Ενδεικτικές Πηγές – Βιβλιογραφία & Τεκμηρίωση
1. Ιστορικά Στοιχεία – Μαρτυρίες – Αφηγηματικές Πηγές
Σκληρός, Γιάννης. «Γυάρος, υπόσχεση ζωής», δημοσίευση στην εφημερίδα Λευκαδίτικα Νέα, Οκτώβριος 2025.
Hoppen, Lothar A. «Gyaros – Die Sträflingsinsel», φωτογραφικό οδοιπορικό και μαρτυρία (πρώτη δημοσίευση στο περιοδικό NeaFoni). Κείμενο και φωτογραφίες: Lothar A. Hoppen. Μετάφραση: Α. Τσίγκας. Ο Hoppen είναι συνταξιούχος μηχανικός, ζει μόνιμα στη Σύρο μισό χρόνο και επί 40 χρόνια δραστηριοποιείται σε παρουσιάσεις για την Ελλάδα σε Γερμανία και Ελβετία.
Παρρής, Φάνης. Κεντρική ομιλία στην εκδήλωση του ΚΚΕ στη Γυάρο, 12 Οκτωβρίου 2025 (Πηγή: ΕΡΤ Νοτίου Αιγαίου – Λίνα Θεολογίτου).
2. Νομικό και Θεσμικό Πλαίσιο – Χαρακτηρισμοί και Αποφάσεις
ΦΕΚ Δ’772/2001 – Υπουργείο Αιγαίου: Χαρακτηρισμός κτιρίων και περιοχής των πέντε όρμων ως διατηρητέων.
ΦΕΚ Β’1680/2001 – Υπουργείο Πολιτισμού: Κήρυξη του συνόλου της Γυάρου ως ιστορικού τόπου.
ΦΕΚ ΑΑΠ 182/2011 – Αναοριοθέτηση ιστορικού τόπου και αποχαρακτηρισμός τμημάτων του νησιού.ΦΕΚ Δ’463/2015 – Χαρακτηρισμός θαλάσσιας ζώνης ως Θαλάσσιο Καταφύγιο Άγριας Ζωής.
ΦΕΚ Δ’389/2019 – Καθορισμός Ζωνών Προστασίας (χερσαία και θαλάσσια ζώνη Γυάρου).
3. Περιβαλλοντική Τεκμηρίωση – Natura – WWF – ΟΦΥΠΕΚΑ
WWF Ελλάς, πρόγραμμα “Cyclades Life” – δράσεις στη θαλάσσια προστατευόμενη περιοχή Γυάρου.
ΟΦΥΠΕΚΑ – Δεδομένα ζωνών Natura 2000: Ειδική Ζώνη Διατήρησης (ΕΖΔ) και Ζώνη Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ).
Συνεργασία WWF – ΟΦΥΠΕΚΑ – Δήμος Ερμούπολης για χαμηλού αποτυπώματος τουρισμό (2023–2025).
4. Ακαδημαϊκές – Εκπαιδευτικές Πηγές
Μελέτη της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ (υπό Άννη Βρυχέα) για δίκτυο διαδρομών μνήμης στη Γυάρο. Εγκρίθηκε, αλλά δεν υλοποιήθηκε.
ΚΕΠΕΑ Σύρου – Ερμούπολης, επιμορφωτικό πρόγραμμα “Γυάρος, εντός ύλης”, Οκτώβριος 2025.
5. Πολιτική – Κριτική Τεκμηρίωση
Ανακοίνωση Αριστερής Κίνησης Εργαζόμενων Αρχιτεκτόνων (ΑΚΕΑ) για τον ιδιωτικό αρχιτεκτονικό διαγωνισμό ALUMIL – ΑΙΓΕΑΣ Foundation.
Δημόσιες θέσεις του Συνδέσμου Φυλακισθέντων και Εξορισθέντων Αντιστασιακών (ΣΦΕΑ) για τη διατήρηση της μνήμης της Γυάρου.
