Jacques-Nicolas Bellin: Νήσος της Αγίας Μαύρας και ο κόλπος της Άρτας

Jacques-Nicolas Bellin

Article II. Άρθρο ΙΙ
ISLE DE SAINTE-MAURE ET GOLFE D’ARTA. Νήσος της Αγίας Μαύρας και ο κόλπος της Άρτας

Les Isles Céphalonie du Zante & Côtes voisines. Τά νησιά Κεφαλονιά Ζάκυνθος & γειτονικές ακτές

Σελίδα του βιβλίου

Ο Jacques-Nicolas Bellin (1703-1772) γεννήθηκε στο Παρίσι και υπήρξε μέλος της Ναυτικής Ακαδημίας και της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου. Ήταν χαρτογράφος, υδρογράφος και μηχανικός του γαλλικού ναυτικού. Η σταδιοδρομία του συμπίπτει με την περίοδο του διαφωτισμού, την διαμόρφωση κρατών με αυστηρή κεντρική διοίκηση, και την δημιουργία μιας «νέας» χαρτογραφίας (Ευάγγελος Λιβιεράτος-Χαρτογραφίας & χαρτών περιήγησις) που σε συνδυασμό με την πρόοδο των φυσικών και μαθηματικών επιστημών και κατά συνέπεια της γεωμετρίας, θα χρησίμευε ως εργαλείο στα σχέδια των «νέων εθνικών» εξουσιών. Την περίοδο αυτή καλείται να σχεδιάσει όλες τις ακτές και τα αγκυροβόλια στις περιοχές της Αδριατικής, του Ιονίου πελάγους και της Πελοποννήσου για λογαριασμό της Ενετικής δημοκρατίας.

Από το 1770 χρόνο δημοσίευσης «Περιγραφή γεωγραφική του κόλπου της Βενετίας και του Μορέως με παρατηρήσεις για την πλοήγηση & χάρτες & σχέδια της πόλεων, χωριών & αγκυροβόλια» του Jacques-Nicolas Bellin έχουν περάσει 86 χρόνια που Ενετοί έχουν υπό την κυριαρχία τους την Λευκάδα. Η Βενετική διοίκηση εγκαταστάθηκε τον πρώτο χρόνο 1684/85 στο φρούριο αλλά από τον επόμενο, σταδιακά ο πληθυσμός μεταφέρεται στην χώρα, την Αμαξική, όπου δημιουργείται το νέο διοικητικό και οικονομικό κέντρο. Ήδη το 1726 θα είχε ολοκληρωθεί η μεταφορά του «κέντρου» στην Αμαξική, ενώ «το 1743 το φρούριο έχει αποκτήσει την μεγαλύτερη έκτασή του στην περιοχή» (Μ. Λαμπρινού ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΜΑΥΡΑΣ – προκυμαία τεύχος 7ο – 8ο). Λογικά η «συμβίωση Ελλήνων και Τούρκων» στα δύο μικρά νησάκια που βρίσκονται στις λιμνοθάλασσες όπου βρίσκονταν τά προάστια θα είχε φτάσει στο τέλος της. Κατά την περίοδο αυτή, οι Ενετοί τροποποιούν το φρούριο κατεδαφίζοντας την Ακρόπολη, και τά κτίρια που δεν ήταν απαραίτητα για την Ενετική διοίκηση και τον στρατό. Η ακρόπολη του κάστρου κατεδαφίζεται το 1719 κατά την 2η Ενετική οχυρωματική φάση (Μ. Λαμπρινού).

Η τοπογραφία του Bellin δημοσιεύεται ένα χρόνο πριν τον θάνατό του και είκοσι επτά χρόνια πριν το τέλος της Ενετοκρατίας. Αυτό το αξιοσημείωτο γεγονός δηλαδή η μεταφορά της πρωτεύουσας από το κάστρο στην Αμαξική θα πρέπει να διεύρυνε τον χώρο όπου πλέον άνθρωποι και αγαθά μετακινούνταν και ανταλλάσσονταν. Παρ΄ όλα αυτά η «ματιά» του Bellin κινείται γύρω από το κάστρο -το αγκυροβόλιο, τα προάστια που κατοικούν Έλληνες και Τούρκοι, τα μονόξυλα- εστιάζοντας τριγύρω από αυτό σχεδόν όλο το σύνολο των δραστηριοτήτων. Μοιάζει περισσότερο με την ματιά ενός περιηγητή των χρόνων της Τουρκοκρατίας παρά των χρόνων της ενετοκρατίας. Δεν υπάρχει για παράδειγμα καμία αναφορά στην νέα πρωτεύουσα ή στην μεταπρατική της σχέση με το φρούριο ή το αγκυροβόλιο. Επί πλέον η αναφορά «ζουν πάνω από έξι χιλιάδες ψυχές στην ακρόπολη και στις γύρω περιοχές» γεννά επιπρόσθετα ερωτήματα. Ποιά ακρόπολη εννοεί ο Bellin; Αλλά και άλλες αναφορές, όπως «Στο νησί υπάρχουν περίπου τριάντα χωριά…» ή «Τα σπίτια τους είναι ξύλινα και πολύ χαμηλά.» είναι πανομοιότυπες με αυτές από το βιβλίο του George Wheler, A Journey into Greece… ενός περιηγητικού κειμένου προχρονολογημένο κατά… ένα αιώνα. περίπου. Δεν είναι βέβαιο κατά πόσο ο υπήρξε αυτοπρόσωπος μάρτυρας των περιγραφών που συνοδεύουν το σχέδιο τουλάχιστον όσον αφορά την Λευκάδα. Ο ίδιος εκτός από περίφημος υδρογράφος και μηχανικός υπήρξε και μέλος της ακαδημίας των φιλοσόφων και εγκυκλοπαιδιστής ενώ είναι γνωστό ότι χρησιμοποιούσε συχνά πηγές ή αναφορές τρίτων.

Βλέποντας κανείς το σχέδιο του κόλπου της Αγίας Μαύρας (Plan de la bay de S. Maure) παρατηρεί ότι απεικονίζεται κυρίως το λιμάνι Δράπανο, οι αλυκές, τα ίχνη του αρχαίου λιμενοβραχίονα, ενώ, ιχνογραφείται χωρίς να αποδίδεται καμία σχεδόν πληροφορία για την γύρω περιοχή και το κάστρο, εκτός από την ετικέτα “chateau” (πύργος) σε κλίμακα που στη γενίκευση της η περιοχή της λιμνοθάλασσας εκπίπτει σε ένα κακότεχνο σκαρίφημα. Αυτό που προσδιορίζεται σαν κόλπος της Αγίας Μαύρας είναι ο όρμος του Δρέπανου και όχι αυτός που στο κείμενο βρίσκεται στα βορειοανατολικά του κόλπου της ακρόπολης, ένα μίλι μακριά και μάλλον θα ήταν ο όρμος Δέματα. Λεπτομερής σημειογραφία για όλα τα λιμάνια και όρμους που αναφέρονται στο κείμενο εμφανίζεται αναλυτικά στο χάρτη Λευκάδας, Κεφαλονιάς και Ζακύνθου (Carte des isles S. Maure Cepfalonie Zante).

Αξίζει την προσοχή η παράθεση για την ύπαρξη αγροτών άρα και γεωργικής γης στο σημείο που βρίσκονταν η πηγή-συλλέκτης του υδραγωγείου. Πράγματι σε προγενέστερα σχέδια, όπως αυτό του Alberti: Το κάστρο της Αγίας Μαύρας βομβαρδίζεται από το συμμαχικό στόλο τον Αύγουστο (1684), αλλά και μεταγενέστερα όπως αυτό του De Saint Vincent: Σχέδιο του κάστρου της Αγίας Μαύρας στο νησί της Λευκάδας (1823), αποτυπώνεται αρόσιμη γη.

Οι χάρτες και τα σχέδια του Bellin αφορούσαν κατά κύριο λόγο το πλεύσιμο τμήμα της γης. Ενδεικτικές οι αναφορές του για το νησάκι Αρκούδι που αποτελούσε παγίδα για τους ναυτικούς ή η γλαφυρή περιγραφή του για το βράχο της Σέσουλας που αντιπροσώπευε το ύφος της εποχής του. Ήταν χαρτογράφος και υδρογράφος γραφείου, υπεύθυνος για μια τεράστια παραγωγή διαγραμμάτων και χαρτών και σε κάθε περίπτωση τά κείμενα που τα συνόδευαν δεν θα μπορούσαν να έχουν τον αργό ρυθμό της «ματιάς» ενός περιηγητή ή ενός ταξιδιώτη.

Isle de Sainte-Maure
Αγία Μαύρα

Αυτό το νησί είναι η αρχαία Λευκάδα. Οι σύγχρονοι Έλληνες εξακολουθούν να την αποκαλούν Λευκάδα, και όχι για την ακρίβεια Αγία Μαύρα, από το κάστρο, όπου υπάρχει μια εκκλησία¹ με το όνομα αυτό.

Σχέδιο του κόλπου της Αγίας Μαύρας

Ο Στράβωνας αναφέρει ότι το νησί ήταν κάποτε συνδεδεμένο με την ηπειρωτική χώρα, και ότι για να χωριστεί σκάφτηκε το στενό από κάποιους που έφθασαν εκεί². Αυτό είναι αλήθεια δεδομένου ότι στο πιο στενό πέρασμα, η διαδρομή δεν είναι καλά-καλά πενήντα βήματα, και σχεδόν σε κάθε περίπτωση τέσσερα ή πέντε πόδια νερού το πολύ.

Η θέση αυτού του φρουρίου είναι μοναδική. Το φρούριο, αρκετά καλά οχυρωμένο, περιβάλλεται από όλες τις πλευρές από νερό, με αποτέλεσμα να προσεγγίζεται μόνο από μικρές επίπεδες βάρκες σαν μικρά πιάτα, τα οποία γλιστρούν φιλοπερίεργα όσο σε ένα πόδι του νερού, και οι Έλληνες τα αποκαλούν μονόξυλα³. Είναι κατασκευασμένα από κορμό που έσκαψαν σε μήκος είκοσι πόδια, ως ένα πόδι και μισό πλάτος, και σχεδόν άλλο τόσο ύψος. Ένας, που κάθεται στο κάτω μέρος, τα κατευθύνει με μικρά κουπιά και καμιά φορά με πανί.

Το φρούριο χωρίζεται από μια τάφρο τριάντα έως σαράντα πόδια το πολύ, από δύο μικρά νησάκια που βρίσκονται στις λιμνοθάλασσες όπου βρίσκονται τά προάστια του φρουρίου και κατοικούν Έλληνες και Τούρκοι. Τα σπίτια τους είναι ξύλινα⁴ και πολύ χαμηλά. Ζουν πάνω από έξι χιλιάδες ψυχές στην ακρόπολη και στις γύρω περιοχές. Στο νησί υπάρχουν περίπου τριάντα χωριά που κατοικούνται από φτωχούς Έλληνες, έχουν έναν επίσκοπο, αλιεύουν και καλλιεργούν τη γη.

Υπολογίζεται ότι το νησί είναι τέσσερις λεύγες⁵ μακρύ, και πάνω κάτω τρεις λεύγες πλατύ. Είναι αρκετά γόνιμο με φασόλια, λεμόνια, αμύγδαλα, και βοσκότοπους για τα ζωντανά.

Το φρούριο απέχει από το νησί κοντά στο ένα μίλι και επικοινωνεί από το υδραγωγείο, το οποίο χρησιμεύει και σαν γέφυρα για τους πεζούς. Είναι τόσο στενό -δεν έχει ούτε τρία πόδια πλάτος- που τρέμει η ψυχή σου στο σημείο που θα διασταυρωθείς με κάποιον. Η γέφυρα αυτή υποστηρίζεται από τριακόσια εξήντα καμάρες.

Η νήσος βρέθηκε διαδοχικά κάτω από την κυριαρχία των Ενετών και των Τούρκων. Κατέληξε να γίνει ένα κρησφύγετο απεχθών παλιανθρώπων που στρέφονταν κατά των χριστιανών ληστεύοντάς τους. Το 1684 οι Ενετοί έλυσαν το πρόβλημα κατάστρεψαν τους κουρσάρους⁶, και κατάφεραν να κερδίσουν τον έλεγχο του νησιού και του φρουρίου, και τον διατηρούν από τότε.

Ο κόλπος της Sainte-Maure βρίσκεται στα βορειοανατολικά του κόλπου της ακρόπολης, ένα μίλι μακριά. Είναι ένα αγκυροβόλιο βάθους τριάντα πέντε οργιές με έναν γκρι βυθό. Στον χάρτη φαίνεται η κατάσταση του αγκυροβολίου και του φρουρίου.

Κοντά σε αυτό το αγκυροβόλιο υπάρχει μία βρύση, που το νερό της είναι φρέσκο, καλό, και καθώς τρέχει αβίαστα από αυτό προμηθεύονται και τα πλοία. Το σημείο από το οποίο ρέει στέκει λίγο ψηλότερα, με αποτέλεσμα να κυλά προς τις λέμβους χωρίς πολύ κόπο. Υπάρχει ένας Έλληνας μοναχός ο οποίος έχει ένα μικρό παρεκκλήσι και το σπίτι του στην βρύση με τον κήπο του, και μερικοί αγρότες. Μπορούν να παρέχουν στην πόλη φρέσκα προϊόντα όπως βοοειδή και πρόβατα, φρούτα και λαχανικά, σε αρκετά καλή τιμή αλλά σε μικρές ποσότητες.

Κύριο εμπόρευμα είναι το αλάτι που θα μπορούσε κάθε χρόνο να γεμίσει δέκα πλοία πέρα από αυτό που καταναλώνεται, λίγο καλαμπόκι, λάδι, λινάρι, και ένας σπόρος για βαφή⁷ σε κόκκινο χρώμα.

Ο διοικητής του φρουρίου ή Προνοητής είναι ένα Ενετός ευγενής που ζει στην πόλη, έχει τον τίτλο του έκτακτου Προνοητή, πρώτος στην τάξη, μόνο που δεν υπάρχει τίποτε για να διοικήσει στο φρούριο.

Η πόλη είναι μικροκαμωμένη, τα σπίτια είναι ξύλινα χαμηλά και γερά, εξ αιτίας των σεισμών, αλλά το περιβάλλον είναι ανθυγιεινό. Το έδαφος του νησιού αν και αρκετά πετρώδες με ψηλά βουνά είναι πλατιά και καλά καλλιεργημένο. Το λιμάνι είναι γεμάτο με νησάκια και ξέρες-παγίδες που φαίνονται όμως γόνιμες και καλλιεργημένες.

Χάρτης της Λευκάδας, της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου

Το λιμάνι Demata, που βρίσκεται βόρεια της πόλης, είναι αρκετά καλό και όλα τα είδη των πλοίων μπορούν να αγκυροβολήσουν εκεί. Σε αυτό αράζουν οι γαλέρες και τα πλοία που διατηρεί η Δημοκρατία.

Υπάρχουν ακόμα μερικά άλλα κατά μήκος των ακτών της νήσου, τα όποια είναι καλά μόνο για μικρά σκάφη, εκ των οποίων καλλίτερο είναι αυτό που ονομάζεται Glimeno όπου υπάρχει καλός και βαθύς πυθμένας.

Το λιμάνι Drapano βρίσκεται στην πλευρά που σχηματίζεται ένας κόλπος από μια γλώσσα γης που προεξέχει από το νησί προς την ηπειρωτική χώρα, αφήνοντας μόνο ένα πολύ στενό πέρασμα προς την λιμνοθάλασσα. Η σχισμή της διόδου, σημαδεύεται από ένα μικρό φρούριο χτισμένο επάνω ψηλά, ονόματι φρούριο του Αγίου Γεωργίου⁸.

Στο νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού είναι η ξέρα Μεγάλο-Νύχι, που ναυτικοί αποκαλούν Αρκούδι, για να φτάσει κάποιος στην Αγία Μαύρα πρέπει να περάσει από αυτήν την παγίδα.

Εκεί κοντά εντοπίζεται το Porto Porro, ένα μικρό λιμάνι με ένα χωριό.

Περισσότερο από δυο μίλια νότια το λιμάνι Schidi, αμέσως μετά το λιμάνι Vasílichi ή Figuer που βρίσκεται στο νοτιοδυτικό τμήμα του νησιού όπου εκεί μπορούν να αγκυροβολήσουν μεγάλα πλοία. Είναι πολύ καλό, με εξαίρεση τους νότιους και νοτιοδυτικούς ανέμους που το διασχίζουν.

Σε όλο το δυτικό τμήμα δεν υπάρχει τίποτε το αξιόλογο. Στην πορεία, στην μέση, υπάρχει μια προεξοχή βράχου σε απόσταση από την ακτή ένα τέταρτο της λεύγας, η «κούτρα της Σέσουλας» όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, στην οποία υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ποντικών, που έκανε τους ναυτικούς να την αποκαλούν νήσο των ποντικών.

Ε! Όσον αφορά τα νησιά των Chagrioui⁹, που βρίσκονται στην άκρη, νοτιοανατολικά, μεταξύ της νήσου της Sainte Maure και της ηπειρωτικής ακτής δεν έχουν τίποτα αξιόλογο. Πολύ κακώς επισημαίνονται σε όλους τους χάρτες, τά βλέπετε και στον χάρτη. Πριν την αναχώρηση από την Sainte Maure πρέπει να μιλήσω για τον κόλπο της Άρτας, ή της Larta, του οποίου η είσοδος είναι μόλις δύο μίλια βόρεια-βορειοανατολικά της Sainte-Maure.
_______________________________
¹ Πιο παλιά το νησί ονομαζόταν Αγία Μαύρα παίρνοντας το όνομα αυτό απ΄ τον ομώνυμο ναό που ήταν κτισμένος μέσα στο κάστρο. Ο ιστορικός Σπυρ. Βλαντής υποστήριξε ότι το όνομα Αγία Μαύρα προήλθε από τους Ανδηγαυούς του Βάλτερου Βριέννιου που κατάκτησαν το νησί το 1331.
² Εννοεί τους Κορίνθιους που αποίκησαν το νησί το δεύτερο μισό του 7ου αιώνα π.χ. Σε αυτούς οφείλεται η διάνοιξη του ισθμού και ο χωρισμός της Λευκάδας από την Ακαρνανία.
³ momoxyla: στο πρωτότυπο. εναλλακτικά πιθανόν Πριάρια. Το πριάρι είναι ένα οξύπρυμνο σκάφος με επίπεδο πυθμένα που χρησιμοποιείται στις λιμνοθάλασσες και στις εκβολές των ποταμών στη Δυτική Ελλάδα. Το πριάρι ανήκει σε μια μεγαλύτερη οικογένεια σκαφών με επίπεδο πυθμένα που χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα σε περιοχές των ελληνικών ακτών του Ιονίου πελάγους.
⁴ Θεωρούνταν επιβεβλημένο τα σπίτια να κατασκευάζονται από ξύλο και όχι από πέτρα για να μην χρησιμοποιηθούν σαν οχυρά σε περίπτωση πολιορκίας του κάστρου.
⁵ Αρχαία ρωμαϊκή μονάδα μήκους ίση με 2,22 χλμ και στη νεότερη εποχή 4,452 μέτρα (στη ξηρά), ή τρία ναυτικά μίλια.
⁶ Στην τουρκοκρατία «εξ αιτίας της γεωγραφικής της θέσης, των λιμανιών της, των ολόγυρα νησίδων, και της γειτνίασης με την Στερεά (Ακαρνανία) η Λευκάδα ήταν κέντρο πειρατών στο Ιόνιο». (Π. Ροντογιάννης)
⁷ Το αυτοφυές δένδρο πρινοκκόκι που έδινε ωραία κόκκινη βαφή.
⁸ Πρόκειται για την θέση όπου βρίσκεται το περιώνυμο κάστρο Άγιος Γεώργιος Πλαγιάς, εκεί που ο W. Dörpfeld (στο κλασσικό έργο του Alt Ithaca, München, 1927),  τοποθετεί την Νήρικο των κλασσικών χρόνων.
⁹ Chagriou: πρόκειται για τα νησιά Κάλαμο, Καστό που μαζί με το Μεγανήσι είναι γνωστά σαν νησιά των Ταφίων.

Σημείωση:
Η μετάφραση από τα γαλλικά είναι αποτέλεσμα μηχανικής μετάφρασης. Έγινε λεξικογραφική επιμέλεια και φροντίδα του κειμένου για να αποφευχθούν όσο το δυνατόν τυχόν παρανοήσεις. Ελπίζω να αποφεύχθηκαν.