H Τέχνη της Ξερολιθιάς στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO)
Την εγγραφή της Τέχνης της Ξερολιθιάς στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας ενέκρινε μετ’ επαίνων η Διακυβερνητική Επιτροπή της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2003) στη 13η ετήσια συνεδρίασή της (Port Louis, Μαυρίκιος, 26 Νοεμβρίου – 1 Δεκεμβρίου 2018), ύστερα από τον κοινό φάκελο υποψηφιότητας που υπέβαλε η Ελλάδα (Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς) μαζί με άλλες επτά χώρες (Γαλλία, Ελβετία, Ισπανία, Ιταλία, Κροατία, Κύπρος, Σλοβενία).
Οι ξερολιθικές κατασκευές συνδέονται άμεσα με την παραδοσιακή οργάνωση του παραγωγικού χώρου των αγροτικών κοινοτήτων και με τον ιδιαίτερο χαρακτήρα κάθε τόπου. Αποτελούν παγκόσμιο σύμβολο και τεκμήριο της σχέσης που συγκροτήθηκε ιστορικά μεταξύ ανθρώπου και περιβάλλοντος, καθώς είναι οι πανταχού παρόντες μάρτυρες του ανθρώπινου μόχθου. Σε κάθε τους μορφή -μονοπάτια, γεφύρια, αναβαθμίδες, εντυπωσιακά σύνολα καλλιεργειών σε πεζούλες, ταπεινά κτίσματα γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης, ποικίλες κατασκευές που υποστηρίζουν συστήματα διαχείρισης του νερού, τοίχοι αντιστήριξης, περιφράξεις, διαμόρφωση χωραφιών και κήπων, οδικά δίκτυα- οι ξερολιθικές κατασκευές συμβάλλουν σε μεγάλο βαθμό στην οικολογική ισορροπία, ειδικά σε περιοχές που μαστίζονται από την εδαφική διάβρωση και άλλες δυσμενείς κλιματικές και εδαφικές συνθήκες.
Η τέχνη της ξερολιθιάς εξασκείται και σήμερα (όπως και στο παρελθόν) από αγρότες και επαγγελματίες τεχνίτες της πέτρας. Η μετάδοση της παραδοσιακής τεχνογνωσίας στις νεότερες γενιές γίνεται από τους παλαιότερους κατόχους της τέχνης (μάστορες) αλλά και από οργανωμένους φορείς εκμάθησης και εξάσκησης. Τα τελευταία χρόνια πάντως η συμβολή της στην οργάνωση και συγκρότηση τοπίων και ταυτοτήτων υπογραμμίζεται πλέον σε διεθνές επίπεδο όλο και περισσότερο.
Η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Υπηρεσία του ΥΠΠΟΑ, αρμόδια για την εφαρμογή της Σύμβασης για τη Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς (UNESCO, 2003) στην Ελλάδα, αποδίδει ιδιαίτερη έμφαση στην ανάδειξη του ελληνικού αγροτικού τοπίου ως πολιτισμικού αγαθού, καθώς αποτελεί ένα ευρύ πλέγμα πολιτισμικών εμπειριών και βαθιά ριζωμένων στον χρόνο πολιτισμικών πρακτικών, μεταξύ των οποίων και παραδοσιακές τεχνογνωσίες, όπως αυτή της ξερολιθιάς.
Η Τέχνη της Ξερολιθιάς είναι το έκτο στοιχείο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς που εγγράφει η χώρα μας στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας (UNESCO, 2003). Έχουν προηγηθεί το 2013 η Μεσογειακή Διατροφή (από κοινού με την Ιταλία, Ισπανία, Μαρόκο, Πορτογαλία, Κύπρο, Κροατία), το 2014 η Τεχνογνωσία της Παραδοσιακής Μαστιχοκαλλιέργειας στη Χίο, το 2015 η Τηνιακή Μαρμαροτεχνία, το 2016 το εθιμικό δρώμενο των Μωμόερων σε οκτώ χωριά της Κοζάνης και το 2017 το Ρεμπέτικο.
Η Ελλάδα έχει υποβάλει δύο ακόμα διεθνικούς φακέλους υποψηφιότητας για εγγραφές στον ίδιο Κατάλογο της UNESCO. Πρόκειται για την υποψηφιότητα της Ψαλτικής Τέχνης (Βυζαντινή Ψαλτική), που υποβλήθηκε από κοινού με την Κύπρο, και τη Μετακινούμενη Κτηνοτροφία στη Μεσόγειο και τις Άλπεις (από κοινού με Ιταλία και Αυστρία). Και οι δύο φάκελοι πρόκειται να αξιολογηθούν από τις αρμόδιες επιτροπές της UNESCO το φθινόπωρο του 2019.
Το video που συνόδευσε τον διεθνικό φάκελο υποψηφιότητας του στοιχείου.
Τα πρόσθετα κριτήριά με τα οποία πρέπει να ενδυθεί η ξερολιθιά, είναι κριτήρια του οικονομικού στοιχείου , ως συντελεστής της οργάνωσης παραγωγικά του χώρου. Δηλαδή με την έννοια της χωρικότητας του τόπου.
Το στοιχείο της τέχνης υπάρχει διττά και και ως τεχνική δόμησης και ως χρήση του γηγενούς υλικού απ το οποίο κατασκευαζόνταν η ξερολιθιά. Ταυτόχρονα όμως η ξερολιθιά κατά κύριο λόγο υποβάσταζε και δημιουργούσε παραγωγικές χωμάτινες βαθμίδες- σκάλες- και ως εσωτερική διεργασία μια και στον ίδιο σημείο η εξαγωγή και χρήση της πέτρας απελευθέρωνε το χώμα προς καλλιέργεια. Δηλαδή ενοποιούσε τον ακαλλιέργητο ως τότε χώρο και του προσέδιδε και την παραγωγική του βάση, ή διευθετώντας τον όποιο υπάρχοντα αταξινόμητο καλλιεργήσιμο χώρο, αύξανε την παραγωγική του δυνατότητα , δηλαδή βελτίωνε την παραγωγική πρόσοδο του τόπου ( αναβίβαζε την έγγεια πρόσοδο ).
Σε όρους αισθητικής και με τον αρχέτυπο κανόνα ( το έργο τέχνης δείχνει τις συνθήκες που το δημιούργησαν) η ξερολιθιά ήταν έργο τέχνης ικανοποιώντας και την μορφική αναγκαιότητα ( ως τεχνική σύνθεση) αλλά και την λειτουργική απαίτηση ( να εξυπηρετεί και να οργανώνει τις παραγωγικές αναγκαιότητες και να διευθετεί ιδιοκτησιακά τις κοινωνικές σχέσεις ).
Σε όρους ιστορικής αναφοράς – και ως έργο τέχνης- η δημιουργία της ξερολιθιάς προσομοιάζει περισσότερο στο θεολογικό αχειροποίητο – οι ανώνυμοι τεχνίτες- ως έργο και αγωνία ανωνύμων δημιουργών , όπως οι ανυπόγραφες αγιογραφίες και τοιχογραφίες των ναών που υμνούν τον αίσθημα της πίστης των ανθρώπων. Και πρίν ακόμα αυτό το αίσθημα υποβληθεί στα κριτήρια της προσδιορισμένης δημοσιότητας του τεχνίτη δημιουργού ( εφευρέθηκε και το Δημιουργός με Δ κεφαλαίο ) ως στοιχείο και πρόταγμα της του διαφωτισμού εξελικτικής. Που τα τελευταία χρόνια αυτή η εξελικτική καταγράφεται και αποθηκεύεται ( απ τους Δημιουργούς) στους σκληρούς δίσκους των pc.