Ο σπουδαίος Λευκαδίτης καραγκιοζοπαίχτης Κώστας Καράμπαλης (1883-1942)

«Να ξέρεις να μιμηθείς χίλιες φωνές ή διαλέχτους, να έχεις μια επιδεξιότητα ανεπανάληπτη, να σχεδιάζεις φιγούρες, να επινοείς το έργο, την ίδια τη σκηνή, να παίζεις χωρίς τη βοήθεια υποβολέα, να είσαι με μια λέξη ποιητής και τεχνικός συγχρόνως, ιδού η τέχνη μας…».

(Κώστας Καράμπαλης)

Η χθεσινή αναγγελία μιας παράστασης Καραγκιόζη («Ο Ηρακλής και το λιοντάρι της Νεμέας», Θέατρο Σκιών Άρης) στην πόλη της Λευκάδας μάς θύμισε μια συζήτηση που είχαμε κάνει πριν κάμποσο καιρό με τον Θ.Κ. ο οποίος μας έλεγε για ένα σπουδαίο και άγνωστο σε πολλούς Λευκαδίτη καραγκιοζοπαίχτη, τον Κώστα Καράμπαλη, που θα άξιζε να του γίνει ένα αφιέρωμα.

Ανατρέξαμε, λοιπόν, στο βιβλίο «Ο Καραγκιόζης μας. Ελληνικό Θέατρο Σκιών» (Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2002) του Έλληνα καραγκιοζοπαίχτη Δημήτρη Μόλλα, γιο του πρωτοπόρου της τέχνης του Καραγκιόζη, Αντώνη Μόλλα, όπου πράγματι γίνεται αναφορά στο δέκατο τέταρτο κεφάλαιο του βιβλίου «ΠΑΤΡΙΝΗ ΣΧΟΛΗ – ΚΑΡΑΓΚΙΟΖ – ΜΠΕΡΝΤΕ» (σελ. 189) στον συντοπίτη μας καραγκιοζοπαίχτη Κώστα Καράμπαλη και τους γιους του Θεμιστοκλή και Σπύρο.

Φιγούρες του Κώστα Καράμπαλη (Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης)

Γράφει ο συγγραφέας:

Καράμπαλης Κώστας. Μπήκε στη σκηνή το 1905. Πάρα πολλά χρόνια τραγουδιστής του Μόλλα. Οι φιγούρες που ΄κανε στον Μόλλα, δημιουργίες και αντίγραφα εκεινού, είναι οι καλύτερες που στάθηκαν στον Ελληνικό Καραγκιόζη. Λευκαδίτης τίμιος και αυστηρός. Γραμματέας του Σωματείου μας, φόβητρο των νέων. Ξεκίνησε σαν καραγκιοζοπαίχτης, μα έμεινε τραγουδιστής μέχρι τέλους της ζωής του. Ήτανε και συγγραφέας. Μαθητής του Μίμαρου – οπαδός. Πέθανε το 1942 στην πείνα.

Το Πανελλήνιο Σωματείο Καραγκιοζοπαιχτών το 1925 (Πηγή: andro.gr)

Καράμπαλης Θεμιστοκλής, γιος του, γεννημένος το 1922 στην Αθήνα. Βοηθός πολλών παιχτών, έμαθε καλά τη δουλειά του μα προτιμάει να ζει σαν μουσικός.

Καράμπαλης Σπύρος, αδελφός του. Μαθητής του Καρεκλά, έκανε πολλά χρόνια βοηθός. Παίζει στο Κέντρο Νεότητας του Δήμου Αθηναίων. Θεωρείται από τους σύγχρονους οργανοπαίχτες -μαζί με τον αδερφό του- το καλύτερο σήμερα τραγούδι στα κλέφτικα.

«Έλλη»: Σπύρος Καράμπαλης στο τραγούδι και Θέμης Καράμπαλης στην κιθάρα

Για τις φιγούρες του Καραγκιόζη γράφει στο έβδομο κεφάλαιο του βιβλίου του ο Δ. Μόλλας:

«Οι χρωματιστές φιγούρες των Ελλήνων καραγκιοζοπαιχτών είναι λαϊκές γιατί οι τεχνίτες τους δημιουργήσανε και δεν αντιγράψανε τις τουρκικές και γιατί μαθητέψανε στο εργαστήρι της ασπρόμαυρης φιγούρας. Κι αν έχουνε κάποιο επηρεασμό δομής, είναι επηρεασμός της Ηπειρώτικης Σχολής του Ελληνικού Θεάτρου Σκιών. Τούτες οι ασπρόμαυρες -οι ντόπιες- φιγούρες έχουν κάποιον ανθρωπομορφισμό – 2500 χρόνια οι τέχνες μας είναι ανθρωπομορφικές- με λαογραφική, εθνολογική και εθνικοπολιτική συνάρτηση.

Ο Καραγκιόζης (σύνθεση από όλες τις φιγούρες) – Από το βιβλίο του Δ. Μόλλα

Στα εκατό γνωστά χρόνια του ελληνικού Καραγκιόζη, πέρασαν τεχνίτες της Ηπειρώτικης Σχολής που οι φιγούρες τους άφησαν εποχή. Μένεις εκστατικός μπρος σε μια φιγούρα του Βυζανιάρη, του Θοδωρέλλου, του Μπάστα, του Μήτσου Κουτσούρη, του Μέμου, του Καράμπαλη. Ο πολλαπλασιασμός του απλού σχεδιαστικού ρυθμού σε μοτίβο με σαφή και συνεπή αντιστικτική ανάπτυξη τις κάνουν αριστουργήματα.

Μπαρμπαγιώργος – Από το βιβλίο του Δ. Μόλλα

Σε ποιο μουσείο βρίσκονται αυτές οι φιγούρες; Θα απαντήσουμε με τρία «δυστυχώς». «Δυστυχώς» πρώτο, ο γάμος του παραδοσιακού με τον πριμιτιβισμό (σημ. συγγραφέα: Με τον όρο «πριμιτιβισμός» χαρακτηρίζεται η τάση επανόδου της τέχνης σε όλο και παλιότερες μέχρι και πρωτόγονες μορφές), που όπως προαναφέραμε θεσπίστηκε ετσιγουσταρικά από τους κατά καιρούς περί διαγραμμάτου αισθητικούς του Καραγκιόζη -και που πάντα τον πολεμήσανε και τον πολεμάνε- δε δέχτηκε σαν αγνές αυτές τις φιγούρες -τις μπάσταρδες- στις διάφορες… κολεξιόν(!) κι αυτές, μένοντας στη δουλειά, παραδουλευτήκανε και εξαφανιστήκανε διαλυμένες.

«Δυστυχώς» δεύτερο, σε πιάνει το παράπονο κι αναρωτιέσαι για πόσο θα υποφέρει αυτός ο τόπος απ΄ τους κοντυλοφόρους, όταν βλέπεις να φιγουράρουνε σαν αριστουργήματα, αυτές οι ίδιες οι «μπάσταρδες» φιγούρες, περασμένες από πέντ΄-έξι αντιγραφές και με κατακρεουργημένη τη φόρμα και τη διακόσμηση. Κι όλα αυτά γιατί κάποιοι… εξυπνάκηδες, ενώ τις απορρίψανε όταν έπρεπε να τις αγκαλιάσουν, τώρα δέχονται να αγκαλιάζουνε τα… πτώματά τους. Νεκρόφιλοι χαρτογιακάδες, λογιότατοι. Αυτοί είναι το τρίτο και μεγάλο «Δυστυχώς».»

Για τον Κώστα Καράμπαλη αναφέρει επίσης το σάιτ karagkiozis.com:

«Γεννήθηκε στη Λευκάδα το 1883 και πέθανε στην Αθήνα το 1942. Πριν ασχοληθεί με το θέατρο σκιών ζωγράφιζε φορητές εικόνες και αγιογραφούσε εκκλησίες. Αργότερα εξελίχθηκε σε έναν από τους καλύτερους καραγκιοζοπαίκτες και τραγουδιστές του θεάτρου σκιών. Συνεργάστηκε με τον Αντώνη Μόλλα, το Βασίλαρο και τον Κ. Μάνο. Η συνεργασία του με το Βασίλαρο απέδωσε ότι καλύτερο έχει να επιδείξει η ζωγραφική του θεάτρου σκιών. Ο Κώστας Καράμπαλης με τη γνήσια καλλιτεχνική φλέβα που τον χαρακτήριζε και το ταλέντο του πλούτισε το ελληνικό θέατρο σκιών στο λόγο και στο ήθος.

Ο Τζούλιο Καΐμι στο βιβλίο του «Καραγκιόζης, Η Αρχαία κωμωδία στην ψυχή του θεάτρου σκιών, εκδόσεις Γαβριηλίδη, Αθήνα, 1990» τον αναφέρει λανθασμένα ως «Καράμπελα από τη Λευκάδα» (πιθανόν βέβαια αυτό να οφείλεται σε λάθος του μεταφραστή του βιβλίου). Ο Τζούλιο Καΐμι αναφέρει ότι ο Καράμπαλης αρχίζει την καριέρα του το 1905 στην Αθήνα και ότι ήταν εξαιρετικός τεχνίτης στο σχεδιασμό και το χρωματισμό των φιγούρων, έφτιαχνε το ντεκόρ του θεάτρου σκιών και είχε το ρόλο του τραγουδιστή στις παραστάσεις (σελ. 39-40). Ο ίδιος αναφέρει ότι ο Λευκαδίτης λαϊκός καλλιτέχνης ήταν μεταρρυθμιστής του θεάτρου σκιών και αυθεντικός συνεργάτης του Α. Μόλλα στις αλλαγές που επιχειρήθηκαν στο χώρο αυτό. Παράλληλα ο Καράμπαλης γράφει κωμωδίες και κατασκευάζει φιγούρες για τα θέατρα άλλων συναδέλφων του που άφησαν εποχή. Ο ίδιος ο Καράμπαλης αναφέρει στον Τζούλιο Καΐμι ότι το έργο του καλλιτέχνη του θεάτρου σκιών «απαιτεί να είσαι ποιητής και τεχνικός ταυτόχρονα» (σελ. 50).

Ο Σωτήρης Σπαθάρης στην αυτοβιογραφία του «Απομνημονεύματα και η Τέχνη του Καραγκιόζη» (Εκδόσεις Άγρα), αναφέρει ότι ο Κ. Καράμπαλης ήταν άριστος τραγουδιστής, σημαντικός λαϊκός ζωγράφος και σκηνοθέτης του θεάτρου σκιών. Οι παραστάσεις του μείνανε παράδοση στον Καραγκιόζη. Διάσημα έργα του ήταν «Η αναγνώρισης των δύο αδελφών», «Οι Τζαβελαίοι», «Το Σούλι». Παράλληλα αναφέρει ότι ήταν διάσημος και περιζήτητος τραγουδιστής δημοτικών τραγουδιών που ακούγονταν στις παραστάσεις του θεάτρου σκιών που είχαν θέματα από την ελληνική επανάσταση του 1821. Εποχή άφησε η παράσταση του Κ. Καράμπαλη που παρουσίασε στο θέατρο σκιών το 1928 κωμωδία με θέμα τις εκλογές που κέρδισε ο Ε. Βενιζέλος με μεγάλη πλειοψηφία (62% των ψήφων και ¾ του συνόλου των εδρών) και σατιρίζει εύστοχα πολιτικά πρόσωπα της εποχής (Ε. Βενιζέλο, Καφαντάρη, Ι. Μεταξά, Α. Ζαΐμη κ.α.).

Αρχικά οι φιγούρες στο ελληνικό θέατρο σκιών ήταν φτιαγμένες από λαμαρίνα ή χαρτόνι. Όμως από το 1923 όλοι οι καραγκιοζοπαίχτες αρχίζουν να παίζουν με δερμάτινες φιγούρες. Πολλοί καραγκιοζοπαίχτες ήταν λαϊκοί ζωγράφοι. Μερικοί από αυτούς ήταν: ο Μίμαρος, ο Χρήστος Χαρίδημος, ο Σπύρος Κούζαρος, ο Σωτήρης Πρωτόγερας, ο Αβραάμ Αντωνάκος, ο Κώστας Μάνος, ο Φρίξος Γαζέπης, ο Αντρέας Αγιομαυρίτης κ. α. Οι μελετητές όμως του ελληνικού θεάτρου σκιών αναγνωρίζουν ότι ο Κώστας Καράμπαλης υπερείχε όλων σε καλλιτεχνική δημιουργία και ταλέντο. Οι λαϊκοί καλλιτέχνες κατασκεύαζαν σκηνικά και φιγούρες αληθινά έργα παραδοσιακής λαϊκής τέχνης. Καταξιωμένοι ζωγράφοι όπως ο Ν. Χατζηκυριάκος – Γκίκας, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Μίνως Αργυράκης και πολλοί άλλοι στάθηκαν με απεριόριστο σεβασμό και αγάπη μπροστά σ’ αυτή την παραδοσιακή ζωγραφική του θεάτρου σκιών και πήραν πολλά στοιχεία.

Τα θεμέλια της τέχνης του Καραγκιόζη, όπως είναι σήμερα, τα έβαλε ο Αντώνης Παπούλιας ή Μόλλας. Άξιος συνεχιστής του έργου του είναι και ο γιος του, Δημήτρης Μόλλας. Ο Μόλλας ίδρυσε το Σωματείο Καραγκιοζοπαιχτών το 1924 με Γενικό Γραμματέα τον Κώστα Καράμπαλη. Ο Λευκάδιος καλλιτέχνης ανυπέρβλητος δεξιοτέχνης, τόσο στον αυτοσχεδιασμό όσο και στο τραγούδι δεν έπαυε να υπογραμμίζει το χρέος της πολιτείας απέναντι στους λαϊκούς καλλιτέχνες του θεάτρου σκιών που την εποχή εκείνη αν και πλήρωναν ασφαλιστικές εισφορές δεν δικαιούνταν καμία σύνταξη.

Οφείλουμε να επισημάνουμε το δύσκολο έργο των καλλιτεχνών του θεάτρου σκιών την περίοδο εκείνη. Ο Θανάση Σπυρόπουλος (στο βιβλίο του Κώστα Τσίπηρα «Έλληνες καραγκιοζοπαίκτες πίσω από τα φώτα του μπερντέ» Εκδόσεις Κοχλίας, Αθήνα, 2002) αναφέρει χαρακτηριστικά «Κάποτε το να είσαι καραγκιοζοπαίκτης ήταν αν μη τι άλλο ντροπή. Εμάς, τους ηθοποιούς και τους λαϊκούς τραγουδιστές, μας απέφευγαν και μας σχολίαζαν αρνητικά. “Τι, είσαι καραγκιοζοπαίκτης;” ρωτούσαν απαξιωτικά… Ακόμη και οι γυναίκες μας μάς χώριζαν. Εμείς όμως επιμείναμε, παρά τη φτώχεια και τις δυσκολίες που αντιμετωπίσαμε στην πορεία». Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι ο πρώτος διανοούμενος που μιλάει θετικά για τον Καραγκιόζη, αφού μετέφρασε από τα γαλλικά το άρθρο του P. Risal περί Καραγκιόζη, στο «Παναθήναια» του 1907.

Το Πανελλήνιο Σωματείο Θεάτρου Σκιών, γιορτάζοντας τα 70 του χρόνια στις 6 – 19 Νοέμβρη 1995 οργάνωσε έκθεση φιγούρας, σκηνικών και ρεκλάμας θεάτρου Σκιών σε συνεργασία με τον Ιωνικό Σύνδεσμο στην Νέα Ιωνία. Η έκθεση περιλάμβανε φιγούρες σκηνικά και ρεκλάμες από όλο το φάσμα των καραγκιοζοπαικτών – ζωγράφων του Καραγκιόζη με ιστορικές φιγούρες πάνω από 100 χρόνων. Εκτέθηκαν σε ειδικό χώρο σκηνικά και εργαλεία του θεάτρου σκιών προερχόμενα από δυο γενιές καραγκιοζοπαικτών, του Κώστα Καράμπαλη, και του υιού του Θέμη Καράμπαλη (πέθανε στην Αθήνα στις 23 Αυγούστου 1995).

Σήμερα η θεατρική αυτή παράδοση συνεχίζεται με ενδιαφέρον από διάφορους καραγκιοζοπαίχτες σ’ όλη την Ελλάδα και οι θεατές εξακολουθούν να τη δέχονται με αγάπη και νοσταλγία. Πρόκειται για μια κληρονομιά πολύτιμη που δεν πρέπει να χαθεί γιατί ο ήρωάς της είναι ο καθρέφτης της γνήσιας ελληνικής ψυχής. Τελειώνουμε τη σύντομη αυτή αναφορά μας με ένα απόσπασμα από γράμμα του Άγγελου Σικελιανού προς τον καραγκιοζοπαίκτη Σωτήρη Σπαθάρη (πατέρα του Ευγένιου) στις 19 Αυγούστου 1948 όπου αναφέρει για την τέχνη του θεάτρου σκιών «… Η τέχνη σου είναι στη βάση της λαϊκής ψυχής και ζωής και μακάριος που την αντικρίζει με τη σοβαρότητα που της οφείλεται. Μέσα της δεν κατασταλάζει μόνο η λαγαρή θυμοσοφία του λαού μας μπρος στ΄ ανάποδα του κόσμου αλλά ξεσκεπάζεται και η πηγαία δύναμη που ΄χει μέσα του και με την οποία υπερνικά αυτά τα ανάποδα με ψυχισμό ανεβαίνοντας απ΄τα σκαλιά της θείας του εξυπνάδας ως τις κορφές του ηρωισμού…».»

ΠΗΓΕΣ:
Δημήτρης Μόλλας, «Ο Καραγκιόζης μας. Ελληνικό Θέατρο Σκιών», Εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα 2002.
Κώστας Καράμπαλης (1883 – 1942), Γνήσιος και αυθεντικός εκφραστής του λαϊκού μας πολιτισμού, http://www.karagkiozis.com/.