Ο δίκλιτος ναός της Αγίας Τριάδας και του Αγίου Δημητρίου στον Άγιο Ηλία Λευκάδας το έτος 1714 – «…και οι δύο αντάμα ένας καβαλάρης…»

Εικ. 76. Το κτιστό τέμπλο της δίκλιτης εκκλησίας στον Άγιο Ηλία Λευκάδας

Γράφει ο Μάκης Παύλου Μελάς

Για το δίκλιτο ναό στο χωριό Άγιος Ηλίας δίχως να δίνουν το όνομα έχουν γράψει από κοινού οι φοιτήτριες του Ε’ έτους στην Ανωτάτη Σχολή Αρχιτεκτόνων του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου Μάρω Φίλιππα – Αποστόλου και Κυριακούλα Αργυρού με τον φοιτητή Σπύρο Λευκόκοιλο το 1960 στην εργασία τους με περιεχόμενο «Η Αρχιτεκτονική της Λευκάδος». Η εργασία «εξεπονήθη εις την Έδραν της Αρχιτεκτονικής Μορφολογίας και Ρυθμολογίας τη υποδείξει και καθοδηγήσει του αείμνηστου Καθηγητού Π. Μιχελή». Όλη η εργασία δημοσιεύτηκε το 1972 από την Ε.Λ.Μ. στην Επετηρίδα Α’, (σελ. 175 – 278). Εδώ παραθέτουμε από την εργασία όσα γράφτηκαν για την εκκλησία στις σελ. 237, 240, την αποτύπωση και κάτοψή της από την σελ. 239 και την φωτογραφία από την σελ. 246.

«2. Τύποι εκκλησιών. (…) β) Δίκλιτη ξυλόστεγη Βασιλική.

Η δίκλιτη ξυλόστεγη Βασιλική στο χωριό του Αη – Λια, με τετράτοξη αξονική τοξοστοιχία – πεσσοστοιχία και δίδυμα Ιερά, που επικοινωνούν με μικρή δίοδο, φαίνεται ότι είναι κατασκευασμένη εξ υπαρχής, γιατί δεν παρουσιάζει ενδείξεις ότι κάποιο από τα κλίτη έγινε με προσθήκη. Οι διαστάσεις της είναι 8,25 x 14 μ. Τα δυο Ιερά παρουσιάζουν διαφορετική μορφή. Αυτό οφείλεται είτε στο ότι το τμήμα του βορεινού ιερού είναι κτισμένο μέσα σε βραχώδες έδαφος, πράγμα που περιορίζει το μέγεθός του, είτε γιατί θέλησαν να δώσουν μεγαλύτερη σημασία στο νότιο κλίτος. (εικ. 67).

Εικ. 67. Δίκλιτη εκκλησία στον Άγιο Ηλία Λευκάδας

Ο γυναικωνίτης, διώροφος, χωρίζεται, στο ισόγειο από τον κυρίως ναό, με τοίχο, που έχει δυο ανοίγματα κατά τον άξονα του αντίστοιχου κλίτους, από τα οποία γίνεται η επικοινωνία με τον γυναικωνίτη. Έτσι το ισόγειο του γυναικωνίτη, ενώ απομονώνεται από τον κυρίως ναό, αποκτά χρήση εισόδου για την εξυπηρέτηση του επάνω χώρου. Η εμφάνιση μιας δίκλιτης εκκλησίας στη Λευκάδα είναι αρκετά περίεργο φαινόμενο. Η κατασκευή δίκλιτων εκκλησιών συνήθως οφείλεται στους κατωτέρω λόγους, στους οποίους θα εξετάσουμε αν είναι δυνατόν να αποδώσουμε και την παρούσα περίπτωση:

1. Κατασκευαστικοί λόγοι, όπως η ανάγκη μειώσεως του ανοίγματος. Εδώ όμως το πλάτος των 8,25 μ. δεν είναι απαραίτητο για μιάν εκκλησία μήκους 14 μ., δηλαδή αναλογία 1:1,7, ενώ οι συνηθισμένες αναλογίες είναι 1:2 με 1:2,5 και πάντως το πλάτος αυτό δεν είναι απαγορευτικό για ενιαία ξύλινη στέγη.

2. Επίδραση δυτικών κατασκευών με αξονική κιονοστοιχία. Αν μια τέτοια περίπτωση εμφανιζόταν στη Λευκάδα οπωσδήποτε αυτό δεν θα γινόταν σ’ αυτό το απρόσιτο και ορεινό χωριό.

3. Η στέγαση δυο δογμάτων. Και αυτό αποκλείεται γιατί ήταν επίσης απίθανη η εγκατάσταση Λατίνων στο μέρος αυτό για τους παραπάνω λόγους.

4. Το δισυπόστατο της εκκλησίας είναι η εκδοχή που απομένει και η πιο λογική, αφού κάθε κλίτος τιμά και σήμερα διαφορετικά άγιο. Οι διαφορές στα δυο ιερά μαρτυρούν ότι έδωσαν μεγαλύτερη σημασία στο δεξιό κλίτος. Ενδιαφέρον είναι το ότι ο χώρος του κυρίως ναού που προκύπτει από την ένωση των δύο κλιτών είναι ευρύς με διαστάσεις 7 x 7 μ., επίτευγμα πρωτοφανές για την Λευκαδίτικη χωριάτικη εκκλησία. Είναι παράξενο μια τόσο τολμηρή και πρωτότυπη λύση στην κατασκευή και στην λειτουργία να γεννήθηκε στη συντηρητική στις κατασκευές της Λευκάδας. Ίσως κάποιος ξένος μάστορας έφερε την ιδέα, πιθανώτατα μετανάστης από την Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, φερμένος απ’ τους Ενετούς. Την άποψη αυτή την ενισχύει η ύπαρξη σ’ αυτό το χωριό του επιθέτου Αργυρός, που απαντά σε πολλά νησιά του Αιγαίου, πράγμα που μας δημιουργεί την υποψία της μετανάστευσης απ’ το Αιγαίο. Ακόμα θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι έγινε από μετανάστες Κρητικούς. Τετοιoι υπάρχουν στη Λευκάδα κι είναι γνωστό ότι ο τύπος της δίκλιτης Βασιλικής εφαρμόζεται στη Κρήτη.» (…)

Ο Παν. Γ. Ροντογιάννης που επισκέφθηκε στο χωριό Άγιος Ηλίας την δίκλιτη ξυλόστεγη Βασιλική αλλά την αναφέρει μόνον ως ναό της Αγίας Τριάδος, έγραψε στο έργο του «Η Χριστιανική Τέχνη στη Λευκάδα έκδοση της Ε.Λ.Μ. το 1974»:

«20. Ο ναός της Αγιας Τριάδος (Νεκροταφείο) στο χωριό Άγιος Ηλίας. Ο ναός βρίσκεται βορειοδυτικά του χωριού και είναι τώρα η εκκλησία του νεκροταφείου. Στο ανώφλι του ναού υπάρχει η επιγραφή «1827 Μαρτίου 25». Είναι ο χρόνος ανοικοδομήσεώς του, μετά την καταστροφή από το σεισμό του 1825. Ο ναός ήταν παλαιοτέρα, πιθανώτατα, κατάγραφος. Τώρα σώζονται τοιχογραφίες στο τοίχινο τέμπλο, που είναι μεγάλο, γιατί ο ναός ήταν τρισυπόστατος και γι’ αυτό πλατύς και δίκλιτος. Δυστυχώς οι τοιχογραφίες αυτές έχουν επιζωγραφιστεί ασυνείδητα κατά τα τελευταία χρόνια (πιθανόν πριν από το 1930 και μετά το 1920) και τερατωδώς παραμορφωθεί από τον ίδιο βάνδαλο που χάλασε και τις εικόνες του ναού του Αγίου Χαραλάμπους Κατωχωρίου. Διατηρείται καλά στη Πρόθεση η «Αποκαθήλωσις του Χριστού», δηλαδή η κοινή σ’ όλες σχεδόν τις Προθέσεις των τοιχογραφημένων εκκλησιών της Λευκάδος παράσταση του Χριστού όρθιου μέσα σε σαρκοφάγο με τα χέρια δεμένα και σημαδεμένα από τους ήλους του σταυρού, γυμνού κλπ.

Η παράσταση αυτή σε τούτη την εκκλησία είναι από τις καλύτερες στο νησί, έχει έκφραση και άπειρη ευγένεια. Ο ζωγράφος σε βασικό ανοιχτό καφέ προπλασμό απλώνει απότομα τόνους σκοτεινούς, που τους φωτίζει έπειτα με τις λεπτές φωτεινές γραμμές της Κρητικής τεχνικής, για να σχηματίση τους όγκους ή τα σημεία που εξέχουν στο πρόσωπο. Στο κάτω μέρος του τέμπλου έχουν ζωγραφιστεί λαϊκά διακοσμητικά σχέδια. Τα έργα τούτα πρέπει, νομίζω, να τοποθετηθούν το πρώτο μισό του 18ου αιώνα, και πάντα προς τις πρώτες δεκαετίες, και να μην σχετισθούν με την ανοικοδόμηση του 1827. Σε τόσο χαμηλή εποχή δεν είδαμε να γίνονται τοιχογραφίες στη Λευκάδα». (…)

Ο Π. Ροντογιάννης όμως στο κεφάλαιο ΣΤ’, «Τα τέμπλα» και για στα τοίχινα τέμπλα γράφει: «…τα τέμπλα κάποιων ναΐσκων στα χωριά Φτερνό και Άγιος Ηλίας είναι πιθανώτατα του τέλους του 18ου αιώνα», (σελ. 209) και στη συνέχεια για το τι υπάρχει συνεχίζει: «…η. Αγία Τριάδα στον Άγιο Ηλία: 1) Σχέδια διακοσμητικά, 2) Δεσποτικά, 3) Απόστολοι. Δεν υπολογίζομε εδώ την από πάνω ξύλινη προθήκη», σελ. 210).

Για την εκκλησία πιθανόν να έχουν γράψει κι άλλοι, δεν είναι υπ’ όψη μου αυτές οι εργασίες πότε και που δημοσιεύτηκαν.

Όμως πριν καταχωρήσω το νοταριακό έγγραφο που έχει σχέση με το ναό έχω να κάμω κάποιες παρατηρήσεις.

Η πρώτη παρατήρηση: Οι συντάκτες της εργασίας γράφουν για δισυπόστατη εκκλησία στην οποία κάθε κλίτος τιμάει διαφορετικό άγιο. Ο Π. Ροντογιάννης γράφει για τρισυπόστατο ναό και γι’ αυτό πλατύ και δίκλιτο.

Η δεύτερη παρατήρηση: Ο Π. Ροντογιάννης στις δυο αναφορές του περί 18ου αιώνα πιθανόν δεν διακρίνει σωστά την χρονολογική σειρά, αν δεν πρόκειται για λάθος τυπογραφικό.

Η τρίτη παρατήρηση: Λίγο μετά το 1974 και την έκδοση του έργου «Η Χριστιανική Τέχνη στη Λευκάδα» το έτος 1980 από την Ε.Λ.Μ. κυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος της Ιστορίας της νήσου Λευκάδος. Σε αυτό το έργο του ο Π. Ροντογιάννης παρουσιάζοντας την περίοδο της Τουρκοκρατίας, την εσωτερική ιστορία του νησιού, την διοίκηση, το πληθυσμό, τα οικογενειακά ονόματα των κάτοικων έξι χωριών της Λευκάδος, που μπορούν να αναχθούν στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, για το αν οι Σφακιώτες σχετίζονται με την Κρήτη, γράφει:

«Είναι όμως δυνατόν η εγκατάσταση Κρητών στη Λευκάδα να έγινε και παλαιοτέρα και από άλλη αιτία. Το 1570 στα Σφακιά της Κρήτης έχομε επανάσταση των κατοίκων εναντίον των Ενετών. Φυγή Κρητών τότε στην Τουρκοκρατούμενη Λευκάδα είτε αμέσως είτε εμμέσως δεν αποκλείεται. Το ίδιο μπορεί να έγινε και το 1608 σε άλλη Κρητική επανάσταση. Δεν είναι υποχρεωτικό αυτοί που κατέφυγαν από την Κρήτη στη Λευκάδα να ήταν κυνηγημένοι από τους Τούρκους. Κυνηγούσαν και οι Βενετσάνοι».

Και πιο κάτω: «Και οπωσδήποτε θα ήταν, ίσως, τολμηρό να απορρίψομε την παράδοση, που θα πρέπει να ήταν πολύ ζωντανή κατά το παρελθόν για να μπορεί ακόμα να επιζή. Σκοντάβει όμως βέβαια η παράδοση σε πολλές πραγματικές και λογικές δυσκολίες, αλλά ενισχύεται από την παράδοση για την εγκατάσταση όπως είπαμε, Κρητικών και στα χωριά Άγιο Ηλία και Καλαμίτσι, όπου μια συνοικία ακόμα λέγεται Κρητικάτα, και εκείνοι που έχουν το επίθετο Κρητικός είχα ακούσει πως πριν μετονομασθούν έτσι, είχαν άλλο επίθετο.»

Και σε υποσημείωση γράφει: «Για την Κρητική καταγωγή των κατοίκων του Αγίου Ηλία Λευκάδος με πληροφόρησε και ο από εκεί καταγόμενος γνωστός έμπορος Ιωάννης Σολδάτος (+1959) που είχε την πληροφορία από τον αδελφό του γερουσιαστή (1930) Γεράσιμο Σολδάτο, που είχε υπηρετήσει σαν υπάλληλος στην Κρήτη και ασχολούνταν και με τα Λευκαδίτικα», σελ. 148.

Η τέταρτη παρατήρηση: Το έτος 2013 δημοσιεύτηκε από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης η ιστορική έρευνα: «Οθωμανικές πηγές για τη νεώτερη ιστορία της Λευκάδας» (…). Στην εισαγωγή ο Ηλίας Κολοβός γράφοντας για την αγροτική ενδοχώρα του νησιού της Λευκάδας, τους οικισμούς – φορολογικές ενότητες της Λευκάδας ανά γεωγραφικό διαμέρισμα σε ότι αφορά τα φορολογικά τους δεδομένα σημειώνει για τον Άγιο Ηλια:

«Ο Άγιος Ηλίας είχε 23 χανέδες τη δεκαετία του 1520. Δυο άλλοι ομώνυμοι οικισμοί που αναφέρονται στο ίδιο κατάστιχο δεν έχουν ταυτιστεί με ακρίβεια. Το κατάστιχο του 1613/14 αναφέρει έναν μικρό οικισμό με την ονομασία Τριάδα και 8 χανέδες ως υπαγόμενο στον Άγιο Ηλία. Καθώς στο βενετικό χάρτη του Alberti του 1688 σημειώνεται Αγία Τριάδα (Santa Triada) στη δυτική πλευρά του χωριού του Αγίου Ηλία μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι ήταν τότε διακριτός οικισμός.» (σελ. 55).

Στη συνέχεια στο αναλυτικό κατάστιχο κεφαλικού φόρου του βιλαετιού της Αγίας Μαύρας του έτους Εγίρας 1051 (1641/42) με βιάση την απογραφή του Φαΐκ Μπέη, για το χωριό Άγιος Ηλίας (Ayolyoz) σημειώνει τα ονόματα των φορολογικά υπόχρεων: Γιώργος Ζαγορίτης, Γιώργος Χοϊδάς(;), Γιακουμής Δήμος, Γιάννης Κώστας, Γιώργος Κώστας, Μίχος Ζαγορίτης, Θανάσης Δήμος, Γιάννης Πούλος, Σταμάτης Στυλιανός, Δήμος Μανθέος, (Θεό)φιλος Σταμάτης, Παναγιώτης Ρίζος, Μιχάλης Δήμος, Παρασκευάς Ρίζος και Νικόλας Κώστας, σύνολο χανέδων 15. (σελ. 217). Σ’ αυτούς τους κατοίκους που καταγράφονται με το όνομά τους και το όνομα του πατέρα τους οι περισσότεροι θα πρέπει να είναι των οικογενειών Σολδάτου και ίσως ελάχιστοι της οικογένειας Κονιδάρη που χωρίς άλλη σκέψη είναι και οι παλαιότερες στη περιοχή.

Αργότερα θα προστεθούν οι αρχηγοί που είχαν πάει μάλλον ως σώγαμπροι σε κάποιες από τις οικογένειες του πρώτου πληθυσμού από τα τριγύρω χωριά Άλατρο, Χαραδιάτικα, Κατωχώρι, Φτερνό, κι όχι από χωριά Εγκλουβή και Δαμιλιάνια, και θα προκόψουν και οι οικογένειες Μήτζουρα, Δεφαράνου, Λαυράνου, Αργυρού, Καραμπουΐκη, Σούντια οι οποίες πλην της οικογένειας Αργυρού δεν ρίζωσαν η δεν μεγάλωσαν πληθυσμιακά.

Από τα οικογενειακά επίθετα το επίθετο Σολδάτος καταγράφεται το 1621 στο χωριό Αλέξανδρος (Οθ. Πηγές σελ. 349), το 1641/42 στο χωριό Άγιος Πέτρος ως Σολτάτος, το 1692 στον Άγιο Ηλία ως Σολτάτος και μετά ως Σολδάτος και διατηρείται μέχρι σήμερα. Το επίθετο Κονιδάρης πρωτοσυναντάται το 1626 στο Άλατρο, το 1641/42 ξανά καταγράφεται στο Άλατρο, από το 1644 και μετά σε αρκετές περιοχές της Λευκάδας και το 1692 και στον Άγιο Ηλία.

Να σημειώσουμε εδώ πως το 1692 Σεπτεμβρίου 5, από ένα συμβόλαιο στις πράξεις του Γεωργίου Ζερμπάνη, δημόσιου νοταρίου της Αγίας Μαύρας μεταξύ των κυρ Γιωργούλα Κονιδάρη του ποτέ Γιώργου και του κυρ Γιώργου Σολτάτου του ποτέ Στάθη για ένα χωράφι «τεταρτίων τριών ιντζίρκα» κείμενο στη θέση «στα πισκόπιανα» σύμπλιο του Ζαφείρη Σολτάτου και του Αγίου Λουκά έχουμε την πληροφορία για ακόμη μια εκκλησία του χωριού, την εκκλησία του Αγίου Λουκά, που υπάρχει και σήμερα αλλά σε μεγαλύτερες διαστάσεις. (Αρχείο νοταριακό Γ. Ζερμπάνη). Το επώνυμο διατηρείται μέχρι σήμερα όπως και το τοπωνύμιο και ο ναός του Αγίου Λουκά.

Το επίθετο Λαβράνος πρωτοσυναντάται το 1621 στον Αλέξανδρο και το 1708 στον Άγιο Ηλία. Το επίθετο Μήτζουρας καταγράφεται το 1641/42 στο Φτερνό και το 1692 στον Άγιο Ηλία. Ένα ιδιωτικό συμφωνητικό του 1708 επιβεβαιώνει κατά κάποιο τρόπο όσα είπαμε πιο πάνω:

«π 24 -1708 Αγουστου 14 ηστο χοριο αγιος ιλιας τιν σιμερον εσιμφονισανε ι παροντες ο κιρ αθανασις λαβρανος του ποτε νοκολο από χοριο αγιος ιλιας και δινι ις καθαρια πουλισιαν τα χοραφια ις τοπον λεγομενον αλιβενο καφκιον τεσαρον σταριας σιμπλιαζι περ πουνεντε αποστολη ζαγοριτις και περ λεβαντε στρατα περ οστρο παναγιοτι μιτζουρας και περ τραμοντανα ζαφιρι λαβρανο, αλο ένα κοματι στιν αρνακουλα ιμερο και αγριο εος τεταρτιον διο σινοριτις περ πονεντε παπα διμος και στρατα και περ λεβαντε γιοργο μιτζουρα, ετερο χοραφι στο πλαγινουλι καφκιες οκτο σταριες σινοριτις περ λεβαντε παπα διμος λαβρανος και περ μαιστρο και περ γρεγο γιανι μιτζουρα, αλο χοραφι στο βατουναρι τεταρτιον διο σινοριτις περ λεβαντε το λανγαδι περ τραμοντανα αθανασι λαβρανο και στιν αλι παντα αποστολο κατοποδι περ πονεντε οπου γινοντε όλα τα αφτα χοραφια κοδου νου και τετρτιον διο ιτι 2 και τα δινι και παραδινι του κιρ διμουλα σολδατο δια ριαλια ικοσι μετριτα χεροδοτα ις οσα τζεκινια χρισα να τα κανι ος θελι και βουλετεο αφτος κιρ διμουλας κλπ ιπο ματριριας τον κατοθεν οπου θελουν ιπογραψι και το παρον να μπενι ιστα ατι νοταριαλ. (;) ιβρισκομενος στο χοριο αιλιος μαρτιρο τανοθεν, γιορος μιτζουρα μαρτιρο τανοθε, αθανασις κακλαμανις μαρτιρο τανοθε, αλεσαντρος μπαρμπαριγος παρακαλεστος από τα διο μερι εγραψα το παρον και μαρτιρο.» (λυτά έγγραφα Τζ. Μπαρμπαρίγου).

Το επίθετο Δεφαράνος καταγράφεται το 1641/42 στην πόλη της Αγίας Μαύρας. Το επίθετο Σούντιας καταγράφεται το 1503 σε Πατριαρχικό έγγραφο για την εκκλησία της Παναγίας της Γύρας, στη συνέχεια σε πολλές περιοχές της Λευκάδας και στον Άγιο Ηλία το 1850. Το επίθετο Αργυρός καταγράφεται το 1709 στον Άγιο Ηλία. Το επίθετο Καραμπουΐκης καταγράφεται στον Άγιο Ηλία το 1858. Από το πρώτο συνθετικό Καρά δηλαδή μαύρος πιθανόν το επίθετο να προέκυψε από παρεπώνυμο κάποιας παλαιότερης οικογένειας. Αλλά και τις μικρές αυτές σε ανθρωποδύναμη οικογένειες που μάλλον είχαν αυξημένες οικονομικές δυνατότητες και έντονη κοινωνική παρουσία, τις βρίσκουμε πως απολαμβάναν ιδιαίτερης εκτίμησης, καθώς καταλάμβαναν τοπικά αξιώματα:

Στα 1695 τον Μάιο, «+μις γεροτες του χοριου αυλιος παναγοτης μιτζηρας και αθανασις κονιδαρις και επιλιπι υπογραφομε και μιν ιξεροντας γραματα εβαλαμε τον παπα χριστο σολδατο και εγραψε παρακαλεστικος και βεβεονομε ος ανοθε.». (Πράξεις Γ. Ζερμπάνη).

Στα 1709 Αυγούστου 21 εμφανίστηκαν στην Αμαξική στον δημόσιο νοτάριο Γεώργιο Μπαρμπαρίγο οι ιερείς παπά κυρ Θοδωρής Σολτάτος, παπά κυρ Χρίστος Σολτάτος, παπά Ιωάννης Μίτζουρας και παπά Δίμος Λαβράνος και οι Αθανάσις Λαβράνος και Γιώργος Αργιρίς και Διμουλάς Σολτάτος, «κανοντας και για τους επιλιπους κατικους εις το χοριο τους Αγι Λιο» οι οποίοι ήθελαν να ορίσουν «δια κομεσον τους και καθολικον προκουρατορον γγεκεραλε τον εκλαμπροτατον σιορ Κοντε Πιερο Τζανκαρολ δινοντας του εξουσια ελευθερι να φτιαση ολες τις νοτες του χοριου», και να πρεζεντάρει αυτές «οθεν χρειαζεται εις ενεργειαν του αυθεντικου προκλαμο». Τελικά η συμφωνία δεν υπογράφτηκε για άγνωστο λόγο, αλλά διασώθηκε μέσω των εκπροσώπων η πρόθεση των κατοίκων του χωριού Άγιος Ηλίας να έχουν παρουσία στη διοίκηση μέσω επίτροπου πιστεύουμε κυρίως λόγω άγνοιας ομιλίας και γραφής της Ιταλικής γλώσσας.

Στα 1724 Νοέμβριο, «νικος λαβρανος και διμος σολτατος γεροντες του χοριου αγιληος και επιληπη προεστη και ολη η κατηκη του ανοθεν χοριου ηπογραφομε δια τον αθανασι δεπτερεο και τονε θελομε δια καπο επιδιτη ηνε αξιος και καλος ανθροπος 1724 νοεβριου 29.»(….)

Στους εκλογικούς καταλόγους του 1717 το δικαίωμα του εκλέγειν είχαν 10 άτομα εκ των οποίων οι 8 από 5 οικογένειες των Σολδάτων ενώ δεν φαίνεται να είχε κάποιος το δικαίωμα του εκλέγεσθαι (ΓΑΚ). Το 1803 από τον Άγιο Ηλία δικαίωμα του εκλέγειν είχαν 4 από τις οικογένειες των Σολδατων  (ΓΑΚ). Το 1804 προστέθηκαν οι Αθανάσιος Μήτζουρας του παπά Παναγή και Κωνσταντίνος Λαβράνος ποτέ Ιωάννη (ΓΑΚ). Το επίθετο Αργυρός στον εκλογικό κατάλογο πρωτοκαταγράφεται το έτος 1850 με τον Αργυρό Δημήτριο, μετά τις μεταρρυθμίσεις που επέτρεψε η Αγγλική Προστασία (ΓΑΚ). Από το 1817 ως το 1863 από το χωριό του Αγίου Ηλία κανένας απ’ όσους στις εκλογές είχαν το δικαίωμα του εκλέγειν, δεν είχε το δικαίωμα του εκλέγεσθαι (ΓΑΚ). Πάντως επειδή τα στοιχεία που παρουσιάζουμε εδώ για τους κατοίκους του χωριού δεν είναι πολλά γιατί το θέμα που μας απασχολεί είναι η κοινή εκκλησία της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Δημητρίου, για την πληθυσμιακή εικόνα χρειάζεται συμπληρωματική εργασία.

Η πρώτη αναφορά που συναντάμε στα νοταριακά έγγραφα που βρίσκονται στα Γ.Α.Κ. Αρχεία Ν. Λευκάδας για την εκκλησία της Αγίας Τριάδος στο χωριό Άγιος Ηλίας είναι του έτους 1713.

Το 1713 στις 16 Απριλίου ε.π. εμφανίζονται στο συμβολαιογραφείο του δημόσιου νοτάριου Γκαετάνι στην Αμαξική οι παπά Χρίστος Σολτάτος με τα παιδιά του και οι κυρ Γιάννης Σολδάτος και κυρ Σίμος Σολδάτος ως γαστάλδοι και προκουρατόροι των εκκλησιών της Αγίας Τριάδος και της Αγίας Παρασκευής, «κιμενες στο χοριο αιλιος» σε μια προσπάθεια να βρουν λύσεις στις διαφορές που είχαν προκύψει και δηλούν ούτως πως: «επιδη και να εχουν διαφορες εν τω μεσον τους απανου εις το πραμα τον αυτόν εκλησιον ηγουν δια στρατες, δια αμπελια, δια κρεδιτα τον εκλησιον δια ενοριες και πασαν αλην διαφοραν οπου ημπορουν να φερουν δια τες οπιες ετρεξανε μαντατα και ορισμι εντο μεσον τους και θελοντας θιου ζυλου κινουμενι ος εδικι οπου ινε τοσο μαλιστα οπου εχουν να καμουν δια πραμα εκλισιαστικο να λιψουν από κρισες και εξοδιες θελιματικος τροπου πιουν το παρον κουμπρεμεσο και ελεκερουν δια κριτι κουμπρεμεσαριο τον εκλαμπροτατο σιορ Κοντε Καρουσο ιποσκοντας τα μερι ότι ειχε κρινι και αποφασιση απανου εσε όλες τους τις διαφορες και ζιτιματα εντο μεσον τους με τον θεον και με την ψιχιν του να το εχουν στερεο βεβεο και αμετατρεφτο δεγιουρε δεφατο μορο βενετο και ινα…(;) ρινοντζιαροντας τα μερι πασαν πενεφιτζιο νομνε και δια τουτο με τιν λιοσιν πασα ορισμου και μαντατο θελοντας ότι ι αποφασι του ανοθεν κριτι τους να ινε σατερι και να τινεπερνουν τα μεριοσαναιτανε ρατα φικαδα.

<χριστος σολδατος βεβεονο τα ανοθεν,

<παναγιωτης σολδατος βεβεονο τα ανοθεν,

<σιμος σολδατος βεβεονο τανοθεν,

<εγοιοανις σολδατος βεβεονο».

Η απόφαση του κριτή σιορ Κόντε Καρούσου που συμβίβασε τους γαστάλδους και προκουρατόρους των εκκλησιών της Αγίας Τριάδος και της Αγίας Παρασκευής, η υπόδειξη των Ενετών για καλλωπισμό των ναών του νησιού και η οικονομική αδυναμία των ιδιοκτητών των εκκλησιών να προχωρήσουν διασπασμένοι, είναι μεταξύ αυτών που οδήγησαν τους ενδιαφερόμενους στο συμφωνητικό του έτους 1714 που μας δίνει τις πληροφορίες για την δισυπόστατη εκκλησία της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Δημητρίου στο χωριό Άγιος Ηλίας:

«Εν Χριστου ονοματι αμην. 1714 απριλιου 15 ε.π. εις την Αμαξικην την σημερον παρον σωματικως ενεφανιστηκαν εν τω καγγελω εμου νοταριου ο κυρ γιαννης σολδατος, παπα χριστος σολδατος αδελφια του ποτε σταθη, θοδωρη, στεφανη και γιαννη σολδατοι του ποτε δρακου, γιωργος σολδατος του ποτε σταθη, μιχος αντωνης και σταθης αδελφια σολδατοι του ποτε ζαφειρη κανοντας και δια τον δημουλα, παναγιωτη, και γιαννη αδελφια τους, γιαννης και δημος αδελφοσυνη του ποτε νικολου, γιωργος κονιδαρης του ποτε αθαναση κανοντας και δια τα αδελφια του, εσοντας και οι γονεοι τους ειχαν και εποσεδεραν εις το χωριο αη λιας, και εκει κατοικοι, την εκκλησιαν της αγιας τριαδας και του αγιου δημητριου και οι δυο ανταμα ενας καβαλλαρης, και τωρα εις το παρον τις εξουσιαζουν οι ανωθεν γεγραμμενοι, και με το να ειδαν οπως οι ανωθεν εκκλησιες εχουν χρειαν από μερικες αυξησες και ευπρεπιση και να μεγαλωσουν τους αυτους ναους ως καθως τυχαινει να είναι ευπρεπισμενες ολες οι εκκλησιες ως …την γνωμην του πρετζιπε, οπου ετσι αγρικαει, και με το να μην εχουν το μεσον να καμουν τα ανωθεν χρειαζομενα ηθελησαν με ιδιαν τους βουλην και γνωμην οι ανωθεν νοικοκυραιοι κληρονομοι των ανωθεν κτητορων να βαλουν δια αδελφους τους κατωθεν γεγραμμενους με το να δωσει ο καθενας εκεινο που ρατα περτζιον του καθενου ηθελε πεσει από την εξοδιαν που εγινε, και θελει γεννει και με το να εμετρησε ο καθενας εκεινο που του ετυχε να πλερωσει, θελουν οι ανωθεν νοικοκυραιοι ότι να είναι και αγρικιονται συναδελφοι των αυτων εκκλησιων και να εχουν το μνημοσυνο ζωντας και μετα τον θανατον τους. περο τιμησες και εξουσιαν οπου ειχαν και οι παλαιοι κτητορες και που εχουν και οι κληρονομοι τους, θελοντας ότι να γινεται βιβλιο της εκκλησιας εις σε ολην την ιντραδα οπου περιεχει και να παλοταρουνε δυο επιτροπους και ένα γραμματικο από το κορπο της αυτης αδελφοτητος δια να κραττουν το μανιτζο και κυβερνησιν των αυτων εκκλησιων εις σε όλα τα παντα, γραφωντας εκεινο λαβαινουν και εκεινο ξοδιαζουν, δια να μην πηγαινει του κακου αυτή η ιντραδα. να καμουν καπιτολο δια να μενουν στερεομενα τα πραματα οπου είναι χρειαζομενα, να δε..θουν τας βια δε παλοτατζιον με τουτο περο να είναι υποσκομενοι οι ανωθεν αδελφοι να πλερωνουνε οσαν και εις το σημερα ομοιως και εκεινο οπου χρειαστουν και ότι άλλη αυξηση ηθελε ηταν χρεια να καμουν και οποιος δεν ηθελε πλερωσει να μην εχει να καμει τιποτα μονον να είναι πεσομενος από κάθε παινεμον και να είναι σκλουζος από την αυτην αδελφοτητα. ημπορωντας ακομη μετεπειτα οπου παλοταριστουν και γενουν επιτροποι και γραμματικος των αυτων εκκλησιων να καμουν και ινβενταριο εις την ιντραδα και πραμα της αυτης εκκλησιας δια καουτελα οληνης της αδελφοτητας. ακολουθουν οι αδελφοι οπου γραφοντα εις το παρον. Εν μπρωτοις-

παναγιωτης μητζουρας του ποτε γεωργιου.

δημητρης μητζουρας

γιωργος λαβρανος

γιωργο αργυρο

κωσταντη λαβρανο με τα αδερφια του, του ποτε αθαναση λαβρανου

τζουγανε σολδατος

γιαννη σολδατο

κυρ παναγιωτη, αδελφια σολδατοι του παπα χριστου

πολιδερος σολδατος και αθανασης αδελφος του, του ποτε δρακου

σιμος σολδατος του γιαννη

και ουτως εκαμανε το παρον και θελουν να εχει το στερεο, βεβαιο και απαρασαλευτο παντι. Ετζι εμειναν ευχαριστημενοι εις παντι κριτηριο και εις μαρτυριας των κατωθεν και βεβαιωνουν υπο χειρος τους οσοι ηξευρουν γραμματα οι αλλοι δια ονοματος τους εις το εξης.

σιμος σολδατος βεβαιωνω διγια τον πατερα μου γιαννη

παπα χριστος σολδατος βεβαιωνω τα ανωθεν

παπα θοδωρης σολδατος βεβαιωνω

στεφανης σολδατος βεβαιωνω

ιωαννης σολδατος βαλμενος από τον μιχο σολδατο και αδελφια του που δεν ηξερουν γραμματα και βεβαιωνουνε ετζι παρακαλεστικως

εγω σταθης αργυρος βαλμενος από τον γιωργη σολδατο μην ηξεροντας γραμματα και βεβαιωνω δια λογου του

παναγιωτης ιερευς ο σολδατος βαλμενος από τον ιωαννη σολδατο και αδερφο του μην ηξεροντας γραμματα βεβαιωνει.»

Από το νοταριακό έγγραφο της 15ης Απριλίου 1714 προκύπτουν τα εξής:

Κατά τα γραφόμενα του νοταρίου όπως τα παρουσίασαν οι πρώτοι αναφερόμενοι και ενδιαφερόμενοι Σολδάτοι και Κονιδάρης, οι γονείς τους κάτοικοι στο χωριό Άγιος Ηλίας είχαν στη κατοχή τους τις εκκλησίες της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Δημητρίου. Από το γεγονός ότι κάποιοι συμβαλλόμενοι γράφονται του ποτέ Στάθη, του ποτέ Δράκου, του ποτέ Θανάση ή του ποτέ Γεωργίου και με δεδομένο ότι η γενιά είναι έννοια που προσδιορίζει το σύνολο ανθρώπων ίδιας ηλικίας σε σχέση με τους προγόνους και τους απογόνους και μας χρησιμεύουν για να δοθεί ιστορικό βάθος, ο δυσυπόστατος ναός, «δύο εκκλησίες αντάμα ένας καβαλάρης», είχαν γίνει πριν το 1684 και την κατάληψη του Κάστρου της Αγίας Μαύρας και του νησιού από τους Ενετούς, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας στη Λευκάδα.

– Οι δυο εκκλησίες τότε ήταν αντάμα ένας καβαλάρης, δηλαδή ο ναός από τότε ήταν δυσυπόστατος.

– Οι δυο εκκλησίες ήταν μικρές και χρειαζόταν μεγάλωμα κι είχαν ανάγκη για αλλαγές προς το καλύτερο, από ευπρεπισμό.

– Είχαν γίνει ευπρεπισμοί σ’ όλες τις εκκλησίες κατά την υπόδειξη γνώμη του ηγεμόνα, τουλάχιστον έτσι ακουγόταν. (principe = άρχοντας, ηγεμόνας, πρίγκιψ. Ο Κων. Μαχαιρας, «Ναοί και Μοναί κλπ», στο λεξιλόγιο μεταφράζει και Δόγης, σελ. 378).

Τα υπόλοιπα μέρη της συμφωνίας για το μανίτζιο (maneggio) = διοίκηση, διαχείριση, το μπαλοτάρισμα (ψηφοφορία) για την εκλογή επιτρόπων και γραμματέα από το κόρπο (σωμα) της αδελφότητας κλπ είναι ενδιαφέροντα αλλά τυπικοί όροι της διαδικασίας μετατροπής δυο Εκκλησιών μ’ ένα καβαλάρη σε αδελφότητα.

Ήταν λοιπόν ο δυσυπόστατος ναός της Αγίας Τριάδος και του Αγίου Δημητρίου στο χωριό Αη Λιας ο ναός που συμφωνήθηκε το 1714 να γίνει σε μεγαλύτερες διατάσεις, συνεπώς και με μεγαλύτερο τέμπλο, με καινούργια εικονογράφηση με τοιχογραφίες, κι υπήρχε τουλάχιστον καθώς άντεξε τις καταστροφές από τους σεισμούς ως το 1960 ίσως και λίγο αργότερα, για να χαθεί οριστικά όταν τα κοινωνικά και πνευματικά πρότυπα των προηγούμενων καιρών ολοκλήρωναν μια για πάντα τη διαδρομη τους .

Η φωτογραφεία, η αποτύπωση και η κάτοψη είναι από την εργασία των φοιτητριών Μάρως Φίλιππα – Αποστόλου και Κυριακούλας Αργυρού και του φοιτητή Σπίρου Λευκοκοίλου όπως βρίσκονται στην Επετηρίδα Α’ της Εταιρείας Λευκαδικών Μελετών 1972.

Οι εργασίες που δημοσιεύονται είναι μέρος της μεγαλύτερης Ανέκδοτης Εργασίας , «Συμπληρώματα Ιστορίας».

Δράγανο, Πανοχώρι 26 Ιουνίου 2025

Διαδικτυακό καφενείο

Μάκης Παύλου Μελάς