Ένα χειρόγραφο Βιβλίο Ιστορίας γραμμένο το 1963 στις Φυλακές Αλικαρνασσού Κρήτης για τις ανάγκες του «Πανεπιστημίου των φυλακών»

Είναι από τις πολύ λίγες φορές που κρατάμε ένα βιβλίο με δέος στα χέρια μας. Ναι, βιβλίο γιατί περί αυτού πρόκειται. Έχει χοντρό εξώφυλλο, μέγεθος και σχήμα ίδιο σαν αυτό που είχαν τα αντίστοιχα γυμνασιακά βιβλία στην εποχή τη δικιά μας. Ίδιος πάνω κάτω είναι και ο αριθμός των σελίδων για ένα βιβλίο ιστορίας.

Η διαφορά όμως με το βιβλίο αυτό είναι ότι είναι από την αρχή μέχρι το τέλος χειρόγραφο. Με μικρά, καλλιγραφικά σχεδόν, γράμματα. Οι αρχικές του σελίδες ήταν λευκές, χωρίς γραμμές. Έχει 500 αριθμημένες σελίδες. Στο τέλος του βιβλίου τα περιεχόμενα καταλαμβάνουν επτά σελίδες. Ξεκινούν με την σελ. 1 για την «Αιγηίδα, τους Πελασγούς και τους πρώτους κατοίκους της Ελλάδας» και τελειώνουν με την σελ. 445 «Η αντίδραση κατά της δικτατορίας της 4ηςΑυγούστου 1936». Το βιβλίο έχει και ένα παράρτημα την «Ελληνική Νομαρχία».

Ακόμη, ανάμεσα στις σελίδες του βιβλίου υπάρχουν στα αντίστοιχα κεφάλαια λυτές κόλλες ίδιου μεγέθους και μορφής που πραγματεύονται διάφορα θέματα, που είτε είχαν ξεχαστεί αρχικά από τον συγγραφέα είτε σκόπευαν να συμπληρώσουν το θέμα, όπως π.χ. οκτώ σελίδες με τον τίτλο «Κωλέττης-Μαυροκορδάτος» και τέσσερις σελίδες με τίτλο «Τα Ελληνικά πολιτικά κόμματα, από το βιβλίο του Γρηγόρη Δαφνή». Σε μια περίπτωση, στο κεφάλαιο με τα «ΓΕΓΟΝΟΤΑ ΑΠΟ 1831-1940», έχει επικολληθεί στη σελ. 379 συμπληρωματικά με μια σκουριασμένη σήμερα καρφίτσα ένα μικρό σημείωμα με τα όσα αναφέρει για τον Κίτσο Τζαβέλλα ο Μακρυγιάννης. Υπάρχει επίσης ένα απόκομμα από τον Ριζοσπάστη του 1976 όπου ο Δημ. Λιάτσος¹ με μια παρέμβασή του με τίτλο «Ο «άλλος» Καποδίστριας» απαντά σε άρθρο του Δημήτρη Λουλέ που είχε δημοσιευτεί για το θέμα αυτό στις 28.09.1976 στην εφημερίδα. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι ο κάτοχος και συγγραφέας κατά πάσα πιθανότητα του βιβλίου το χρησιμοποιούσε για πολλά χρόνια ακόμη από τότε που γράφτηκε.

Στο χοντρό εξώφυλλο του βιβλίου αναγράφεται με κόκκινα γράμματα «ΙΣΤΟΡΙΑ» και στην πρώτη του σελίδα διαβάζουμε: «Περίληψη της Ελληνικής Ιστορίας από τη Χαραυγή της ελληνικής ιστορίας μέχρι το 1938. Γράφτηκε το 1963 στις φυλακές Αλικαρνασσού Κρήτης. (Δυσανάγνωστη υπογραφή)». Είμαστε πολύ κοντά στο να ταυτοποιήσουμε τον συγγραφέα του βιβλίου, που ήταν κατά πάσα πιθανότητα δάσκαλος στο επάγγελμα και πολιτικός κρατούμενος την εποχή εκείνη στις φυλακές Αλικαρνασσού. Το βιβλίο αυτό χρησίμευε φυσικά για την μόρφωση των πολιτικών κρατουμένων στα «Πέτρινα» Πανεπιστήμια στις φυλακές και τις εξορίες. Περιττό επίσης να αναφέρουμε ότι το βιβλίο θα βρει -μαζί με κάποια άλλα κειμήλια- τη θέση που του αξίζει, και δεν είναι άλλη από το Αρχείο του ΚΚΕ.

Ο Παντελής Μανταλόβας², ΕΠΟΝίτης από την Αγόριανη Φθιώτιδας, ο οποίος φυλακίστηκε για την αντιστασιακή του δράση, όπως δεκάδες χιλιάδες άλλοι αγωνιστές, αφού πέρασε από διάφορες φυλακές βρέθηκε από το 1953 μέχρι το 1958 στις φυλακές Αλικαρνασσού Κρήτης. Στο βιβλίο της Κυριακής Καμαρινού «Τα «πέτρινα» Πανεπιστήμια – Ο αγώνας για τη μόρφωση στις φυλακές και τις εξορίες, 1924-1974» (Σύγχρονη Εποχή, 2005) αναφέρει για το «Πανεπιστήμιο της φυλακής»:

«Εκεί που οι σπουδές μας έγιναν βαθύτερες και πλατύτερες ήταν στην Αλικαρνασσό. Μαθήματα στοιχειώδους εκπαίδευσης πια δε γίνονταν, γιατί όλοι οι κρατούμενοι ήταν πλέον εγγράμματοι, και με ένα αρκετά υψηλό υπόβαθρο. Για μας, τότε, η δυνατότητα μελέτης της ιδεολογίας μας, μέσα από τα κείμενα των θεωρητικών, σήμαινε στην ουσία αναγνώριση του επιπέδου γνώσεων που είχαμε αποκτήσει. Πριν από το μάθημα, η Επιτροπή Διαφώτισης φρόντιζε να έχουν όλοι οι «μαθητές» διαβάσει το κείμενο που θα παραδινόταν. Τα κείμενα αντιγράφονταν στο χέρι από τα βιβλία, που καταφέρναμε πάντοτε να προμηθευτούμε, και μοιράζονταν ανά τέσσερα για κάθε κελί. Κατά την παράδοση γινόταν σύντομη αναφορά σε ό,τι διαβάσαμε και ακολουθούσαν ερωτήσεις κατανόησης και εμβάθυνσης. Το βιβλίο Πολιτικής Οικονομίας του Γάλλου Πόλιτζερ, το είχαμε μάθει σχεδόν απέξω.

Κάναμε και μαθήματα περισσότερο πρακτικά – ξένων γλωσσών και λογιστικών. Μας απασχολούσε η μελλοντική επαγγελματική μας αποκατάσταση, Όπως είπα και προηγούμενα μεγάλο βάρος δινόταν και στον πολιτισμό. Στις φυλακές Αλικαρνασσού ήμουν και πάλι στην πολιτιστική Επιτροπή. Είχα τόσο εξοικειωθεί, πλέον, με το θέατρο, που δοκίμασα τις δυνάμεις μου ακόμα και στην οπερέτα. Διασκευάσαμε δικά μας κείμενα και την παίξαμε ενώπιον των έκπληκτων δεσμοφυλάκων μας, με μουσική βασισμένη στη δημοτική μας παράδοση. Είχαμε έτοιμη και την παράσταση του «Ματωμένου Γάμου» του Λόρκα, αλλά μας το απαγόρεψαν…».

Αξίζει να αναφερθεί ως ένα από τα πολλά παραδείγματα ότι ο Παντελής Μανταλόβας μετά την αποφυλάκισή του και από μια σύντομη περίοδο προσαρμογής και αναζήτησης οικονομικών πόρων διαβίωσης, σε ηλικία 41 ετών τελειώνει με «Άριστα» το τμήμα «Οικοδομικού Σχεδίου» της ιδιωτικής Σχολής ΠΑΛΜΕΡ και ουσιαστικά από τότε μπαίνει σε μια περίοδο επιτυχημένης επαγγελματικής δραστηριότητας ως Εργοδηγός Δομικών Έργων και Τοπογράφων και δραστήριο στέλεχος του «Σωματείου Εργοδηγών Δομικών Έργων και Τοπογράφων». Συνεργάστηκε με τις γνωστότερες και μεγαλύτερες Τεχνικές Εταιρείες. Ανάμεσα στα έργα που του ανατέθηκαν ξεχωρίζουν η Κτηματική Τράπεζα της οδού Πανεπιστημίου, το Αθηναϊκό Δημοτικό Θέατρο στον Αγ. Σώστη Αθηνών, το Πρότυπο Συγκρότημα κατοικιών της οδού Πεντέλης 139, έκτασης 20 στρεμμάτων και πολλά άλλα.

Στην ερώτηση της συγγραφέως αν όλα αυτά συνδέονται με τη μόρφωση που πήρε στα χρόνια της φυλάκισης, η απάντηση δίνεται μέσα σε κλίμα έντονης συγκίνησης:

«Ένα αγροτόπαιδο του Δημοτικού, είναι ζήτημα να κατάφερνε να ξεφύγει από τη δύσκολη ζωή του αγρότη, όταν μάλιστα ήταν ο μεγαλύτερος γιος της φαμελιάς. Όσο και αν τα ποθούσα τα γράμματα, οι γονείς μου δεν ήταν σε θέση να μου προσφέρουν το παραμικρό. Το «Πανεπιστήμιο της φυλακής» μου άνοιξε πρωτόγνωρους ορίζοντες, μου έδωσε τις απαραίτητες βάσεις να στέκομαι στα πόδια μου και να αντιμετωπίζω τις δυσκολίες της ζωής, μέσα από την κατανόηση της πραγματικότητας. Άλλωστε, μην πάτε μακρυά, ο ίδιος ο αρχιφύλακας Τζώρας στις φυλακές Κεφαλονιάς έλεγε: «…Δε φταίτε εσείς, αλλά αυτοί εκεί πάνω, που δεν ξέρουν τι τους γίνεται. Σας ταΐζουν, σας ποτίζουν για να βγείτε όλοι δάσκαλοι, και άντε να σας κάνουμε καλά όταν απολυθείτε…».

Η Αλικαρνασσός ήταν ένας απ΄ τους μεγαλύτερους τόπους εξορίας και μαρτυρίου των κομμουνιστών στην Ελλάδα. Τόπος θυσίας και ηρωισμού. Εκεί εξορίστηκαν και έμειναν έγκλειστοι πολλοί αγωνιστές. Τα πρωτοπόρα στελέχη της εργατικής τάξης, κομμουνιστές και κομμουνίστριες, μέλη του ΚΚΕ, αλλά ακόμη και προοδευτικοί άνθρωποι, βασανίστηκαν για τα «πιστεύω» τους και τους αγώνες τους.

Το αρχείο της φυλακής Αλικαρνασσού είναι γεμάτο από ονόματα πατριωτών που προσάγονται για προφυλάκιση ή φυλάκιση ή εκτίουν ποινές μετά από προδοσίες και συλλήψεις τους από συνεργάτες των Γερμανών, προδότες, δοσίλογους, σπιούνους και Έλληνες χωροφύλακες. Τα βασανιστήρια στα οποία υποβάλλονται είναι φρικιαστικά. Κάποιοι λυγίζουν. Άλλοι υπομένουν καρτερικά, κι άλλοι υψώνουν ηρωικά το ανάστημα παραμένοντας αλύγιστοι μέχρι τέλους. Οι περισσότεροι από αυτούς οδηγούνται στα εκτελεστικά αποσπάσματα. Δεκάδες είναι οι κομμουνιστές που στήθηκαν μπροστά στις κάννες των πολυβόλων στους τόπους εκτέλεσης, στα δυο Αοράκια, στο νεκροταφείο της Σούδας και στο παλιό νεκροταφείο του Ηρακλείου, βγαλμένοι μέσα από τις φυλακές. Περήφανα θυσίασαν τη ζωή τους σε αντίποινα για τη δράση των ομάδων της Εθνικής Αντίστασης. Οι περισσότεροι από αυτούς πιάστηκαν μετά από προδοσία ή κατάδοση σε γερμανικά μπλόκα ή σε επιδρομές σε σπίτια, σε κρυψώνες και καταφύγια.

Την δεκαετία του 1950 – 1960 οι φυλακές της Αλικαρνασσού αποτελούν ένα από τα πιο φοβερά κολαστήρια της χώρας. Ιδιαίτερα όταν διευθυντής των φυλακών ήταν ο απάνθρωπος Κουνενάκης, το κάτεργο της Αλικαρνασσού απέκτησε την πιο ειδεχθή εικόνα ανάμεσα στα άλλα της χώρας. Εκατοντάδες κομμουνιστές πέρασαν από το κάτεργο. Τα αρχεία της φυλακής (το οποίο, σημειωτέον, περιλαμβάνει και μέρος του αρχείου των φυλακών ΙΤΖΕΔΙΝ) είναι απολύτως διαφωτιστικά για τον αριθμό, για τις κατηγορίες, για τη μεταχείριση των αγωνιστών. Από τις φυλακές πέρασαν περισσότεροι από 7.000 – 8.000 πολιτικοί κρατούμενοι κατά το διάστημα από το 1945 έως το 1963. Από αυτούς, αρκετοί εκτελέστηκαν στον τόπο των εκτελέσεων (Δύο Αοράκια) ή στο νεκροταφείο της Σούδας μετά από μεταγωγή σε αυτές.

Ο τελευταίος εκτελεσμένος πολιτικός κρατούμενος της φυλακής Αλικαρνασσού ήταν ο Χρήστος Καρανταής³. Το 1952 στάλθηκε με εντολή του ΚΚΕ -από τη Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας όπου είχε φυγαδευτεί- στην Ελλάδα, για την ανασυγκρότηση των κομματικών οργανώσεων. Πιάνεται στην Κομοτηνή, σε συγγενικό σπίτι. Βασανίζεται απάνθρωπα στα υπόγεια της Ασφάλειας. Στην Καβάλα καταδικάζεται σε θάνατο. Κρατείται στις φυλακές Επταπυργίου, Κέρκυρας και τέλος Αλικαρνασσού. Ξημέρωνε Πρωτομαγιά του 1955 και τα χαράματα στην Κρήτη, έξω από το κάτεργο της Αλικαρνασσού, έσπασε την πρωινή σιγαλιά η ομοβροντία του Εκτελεστικού Αποσπάσματος. Η φυλακή ταράχτηκε. Οι πολιτικοί κρατούμενοι ξύπνησαν από έναν εφιάλτη και έβαλαν τις φωνές. Ο λαός του Ηρακλείου συγκλονίστηκε. Είχαν σκοτώσει τον Χρήστο Καρανταή, παλικάρι 26 χρόνων, νεολαίο, στέλεχος του ΚΚΕ. Είχε καταδικαστεί με τον ΑΝ 375/36 για «κατασκοπία» σε θάνατο.

Επίσης τον Αύγουστο του 1968 περίπου διακόσιες κομμουνίστριες και πατριώτισσες του αντιδικτατορικού αγώνα μεταφέρθηκαν από το στρατόπεδο της Γυάρου στις φυλακές Αλικαρνασσού ως πολιτικές εξόριστες.

(Σημείωση: Για τις φυλακές Αλικαρνασσού χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από την εφημερίδα «Ριζοσπάστης»)

Άλμπουμ με 15 φωτογραφίες

________________________________________
¹ Ο Δημήτρης Λιάτσος ήταν διηγηματογράφος, μελετητής και ιστορικός. Γεννήθηκε από γονείς πρόσφυγες της Ανατολικής Θράκης σε μια φτωχογειτονιά της Κοκκινιάς. Την περίοδο της γερμανικής – ναζιστικής κατοχής, ο έφηβος τότε Δημήτρης και μαθητής του Γυμνασίου Κοκκινιάς, οργανώνεται στη θρυλική ΕΠΟΝ και αναλαμβάνει γραμματέας της Οργάνωσης στην περιοχή του Αη Γιάννη. Κατά την ηρωική μάχη, στις 7 Μάρτη του ’44, που έδωσε ο κοκκινιώτικος λαός, ο επονίτης Λιάτσος πρωτοστάτησε και συνέβαλε καθοριστικά μαζί με τους υπόλοιπους συντρόφους του τομέα του, τους εφεδροελασίτες που έδωσαν ηρωική μάχη κατά των μπουραντάδων και των γερμανοτσολιάδων. Πέθανε στις 6 Σεπτ. 2015.
² Ο Παντελής Μανταλόβας γεννήθηκε στην Αγόριανη Δομοκού Φθιώτιδας το 1924. Τελείωσε το Δημοτικό Σχολείο και αμέσως μετά μπαίνει στη βιοπάλη. Δουλεύει σε όλες τις αγροτικές δουλειές και για μικρά χρονικά διαστήματα εργάτης στα μεταλλεία Δομοκού και στη συντήρηση των σιδηροδρομικών γραμμών. Το 1942 εντάσσεται στο ΕΑΜ Νέων και με την ίδρυση της ΕΠΟΝ, το Φλεβάρη του 1943, γίνεται ΕΠΟΝίτης. Στη συνέχεια εντάσσεται στον εφεδρικό ΕΛΑΣ και στις αρχές του 1944 περνά στον ΕΛΑΣ. Μέλος του ΚΚΕ έγινε το Γενάρη του 1943.

Πήρε μέρος σε πολλές μάχες με τον ΕΛΑΣ, ενώ το Δεκέμβρη του 1944 πήρε μέρος στις μάχες της Αθήνας ενάντια στην επέμβαση των Άγγλων. Μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, οι συμμορίες του Σούρλα και του Βουρλάκη κυνηγούν τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης στη Θεσσαλία, στη Φθιώτιδα και τις γύρω περιοχές. Ο ίδιος θα γλιτώσει από τον Σούρλα, αλλά μετά από επιδρομή στην περιοχή του θα συλληφθεί από τη χωροφυλακή τον Ιούλη του 1946 και θα κλειστεί στις φυλακές Λαμίας. Το Μάρτη του 1949 περνά από στρατοδικείο και καταδικάζεται σε 20 χρόνια φυλακή. Στη φυλακή και την εξορία έμεινε συνολικά 17 χρόνια. Απολύθηκε το 1963 και εντάχθηκε στην ΕΔΑ. Στη διάρκεια της χούντας ήταν παράνομος. Στη μεταπολίτευση δουλεύει δραστήρια μέσα από τις γραμμές του ΚΚΕ στην Αθήνα, ως μέλος Γραφείου Αχτιδικής Επιτροπής αρχικά, μέλος της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΟΑ στη συνέχεια. Πέθανε στις 28 Φλεβάρη 2008 σε ηλικία 84 χρόνων.
³ Ο Χρήστος Καρανταής γεννήθηκε στην Κομοτηνή, όπου τελείωσε το Δημοτικό. Το 1941 έρχονται οι Βούλγαροι. Η οικογένειά του φεύγει από τη Θράκη, έρχεται στη Λαμία. Εκεί φοίτησε στο Γυμνάσιο. Ταυτόχρονα, ρίχνεται στη βιοπάλη. Οργανώθηκε στην ΕΠΟΝ. Το 1945 επιστρέφει στην Κομοτηνή. Τελειώνει το Γυμνάσιο και γράφεται στη Σχολή ΤΤΤ. Το 1947 είναι γραμματέας της ΕΠΟΝ. Γλιτώνει από επίθεση Χιτών. Περνάει στην παρανομία. Και βγαίνει αντάρτης στον ΔΣΕ. Υπηρέτησε στην αρχή στο Επιτελείο του Αρχηγείου Ροδόπης. Και ύστερα σε διάφορα πόστα της 7ης Μεραρχίας. Ονομάστηκε Ανθυπολοχαγός. Στο αντάρτικο έγινε και μέλος του ΚΚΕ. Το 1949 βγήκε στη ΛΔ Βουλγαρίας. Το 1950, ως στέλεχος της ΕΠΟΝ, υπό την καθοδήγηση του καθηγητή Κόκκαλη, πήρε αποστολή με 1.000 παιδιά για τη ΛΔ Γερμανίας. Στα προσφυγόπουλα δούλεψε ως δάσκαλος. Παντρεύτηκε, απόχτησε δυο κόρες.

Το 1952 στάλθηκε από το Κόμμα στην Ελλάδα, για την ανασυγκρότηση των κομματικών οργανώσεων. Πιάνεται στην Κομοτηνή, σε συγγενικό σπίτι. Βασανίζεται απάνθρωπα στα υπόγεια της Ασφάλειας. Στην Καβάλα καταδικάζεται σε θάνατο. Κρατείται στις φυλακές Επταπυργίου, Κέρκυρας και τέλος Αλικαρνασσού. Εκτελέστηκε την Πρωτομαγιά του 1955 στο Ηράκλειο Κρήτης, με τον περιβόητο νόμο περί κατασκοπίας.