Από την παραδοσιακή στη σύγχρονη κτηνοτροφία – Αλλαγές και συνέχειες…
Eικόνα: Κοπάδι γιδιών του Δημήτρη (Τάκη) Καβούνου στο δρόμο προς το Αρχοντοχώρι.
Γράφει η δρ Μαρία Ν. Αγγέλη
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το παρόν κείμενο είναι από το υπό έκδοση βιβλίο της γράφουσας με τίτλο: «ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΑ ΤΟΥ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ. Τσοπάνηδες, κοπάδια, μαντριά…».To βιβλίο θα κυκλοφορήσει τον Αύγουστο του 2022.
«Η αιγοπροβατοτροφία συνδυάζει την άσκηση και τη διατήρηση μιας οικονομικής δραστηριότητας σε περιοχές μειονεκτικές από κάθε άποψη με τη διαφύλαξη των πολιτιστικών στοιχείων του τόπου και των διατροφικών συνηθειών των κατοίκων, τη συγκράτηση του πληθυσμού σ’ αυτές και τη διατήρηση και προστασία του φυσικού περιβάλλοντος. Είναι επομένως η κτηνοτροφία ένας τομέας που αξίζει καλύτερη τύχη, διότι αποτελεί δραστηριότητα με μεγάλη σπουδαιότητα για την εθνική οικονομία». (Ν. Β. Καρατζένη).
H κτηνοτροφία είναι ένας τομέας που μπορεί να αναπτυχθεί και δίνονται κίνητρα επιδοτήσεις για δημιουργία κτηνοτροφικών μονάδων. Οι νέοι που αγαπάνε τα ζώα και τη ζωή στο χωριό και στη φύση μπορούν να εκμεταλλευτούν τις ευκαιρίες. Τα οφέλη είναι σημαντικά για τους ίδιους και την πατρίδα… Η αιγοπροβατοτροφία είναι ένας δυναμικός κλάδος της αγροτικής παραγωγής.
Από τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα έχουμε σημαντική εξέλιξη στην τσοπάνικη ζωή. Η «αυτοκινητοποίηση» της υπαίθρου έφερε αλλαγή και στον τρόπο ζωής των τσοπάνηδων. Το αγροτικό ή το τζιπ ελαχιστοποίησε το χρόνο μεταφοράς των ίδιων και των προϊόντων από το χωριό στη στάνη και το αντίθετο. Έτσι ο κτηνοτρόφος εξασφάλισε ελεύθερο χρόνο και μπορεί να τον αξιοποιήσει ανάλογα.
Η σύγχρονη κτηνοτροφία απάλλαξε τον κτηνοτρόφο από διάφορες εργασίες και φροντίδες της στάνης. Ωστόσο εξακολουθεί να είναι κουραστική και απαιτείται οργάνωση και πολύωρη απασχόληση.
Οι κτηνοτρόφοι σήμερα απαλλάσσονται από την έγνοια της κατασκευής και συντήρησης των ξυλόπλεχτων μαντριών. Έχουν μόνιμα μαντριά, σύγχρονες εγκαταστάσεις που εξασφαλίζουν τη διαμονή και διατροφή των ζώων. Τα σύγχρονα ποιμνιοστάσια αντικατέστησαν τα παραδοσιακά μαντριά που έδεναν αρμονικά με τη φύση… Διαπιστώνουμε την εξέλιξη στον τομέα αυτό. Χάθηκε η γραφικότητα της παραδοσιακής στάνης. Ωφελήθηκαν όμως οι κτηνοτρόφοι και κυρίως τα ζώα που απέκτησαν σταθερή και ασφαλή κατοικία, στάβλο, με παροχή νερού και ρεύματος.
Η καλύβα του τσοπάνη και τα παραδοσιακά μαντριά καταργήθηκαν. Μόνο σε παλιές φωτογραφίες και σε λευκώματα μπορούμε να δούμε σήμερα αυτές τις ξυλόπλεχτες κατασκευές!
Η αυτοκινητοποίηση της ελληνικής υπαίθρου άλλαξε τον τρόπο ζωής των αγροτών και των κτηνοτρόφων. Τα συμπαθέστατα γαϊδουράκια, τα μουλάρια και τα άλογα αντικαταστάθηκαν από το αγροτικό αυτοκίνητο και τζιπ. Οι τσοπάνηδες έχουν τη δυνατότητα να επιστρέφουν σπίτι τους. Απολαμβάνουν τα καλά της οικογενειακής ζωής και της κοινότητας.
Ο «σκάρος», η νυχτερινή βόσκηση του κοπαδιού την οποία περιγράψαμε αναλυτικά σε ομότιτλη ενότητα, εξέλειπε σήμερα. Τώρα οι κτηνοτρόφοι παρέχουν έτοιμη τροφή στα ζώα, οπότε δεν χρειάζεται να τα νυχτοβοσκήσουν. O σκάρος σήμερα ακούγεται, κυρίως στα ηπειρώτικα πανηγύρια και γιορτές, ως θαυμάσιος σκοπός…
Ο κούρος, η γιορτή των κτηνοτρόφων διατηρείται και σήμερα. Άλλαξαν βέβαια τα εργαλεία κουρέματος και το στυλ. Οι σύγχρονοι κτηνοτρόφοι χρησιμοποιούν την ηλεκτρική μηχανή και όχι το χειρωνακτικό «κουροψάλιδο». Η «κουρεύτρα», όπου στηριζόταν το κεφάλι του ζώου για να διευκολύνει τον κουρευτή, καταργήθηκε σχεδόν εντελώς. Το «μερακλίδικο κούρεμα» κυρίως των τράγων, «με κάπα και κουρέλια», όπως λένε στο Ξηρόμερο, δεν συνεχίζεται παρά μόνο σε ορισμένες εξαιρέσεις… Διατηρείται όμως η συλλογικότητα στην εργασία και η συμμετοχή στο γιορτινό τραπέζι του κούρου. Πραγματικό πανηγύρι των κτηνοτρόφων!
Το άρμεγμα στις σύγχρονες κτηνοτροφικές μονάδες γίνεται στο αρμεκτήριο με ειδικά τεχνικά μέσα. Ο κτηνοτρόφος απαλλάχτηκε από το κουραστικό χειρωνακτικό άρμεγμα. Το σύγχρονο άρμεγμα απαιτεί βέβαια συντήρηση και καθαρισμό των μηχανημάτων για την υγεία των ζώων και την ποιότητα του γάλατος. Το τυροκόμισμα κατά τον παραδοσιακό τρόπο στη στρούγκα καταργήθηκε. Το γάλα μεταφέρεται από το γαλατά στο τυροκομείο της περιοχής για να γίνει η κατάλληλη επεξεργασία. Τα δοχεία μεταφοράς του γάλατος «πλαστικοποιήθηκαν».
Η πιτυά από το στομάχι του μικρού ζώου αρνιού ή κατσικιού αντικαταστάθηκε με εμπορική. Οι τσαντίλες, όπου στράγγιζε το τυρί στη στάνη, αντικαταστάθηκαν με ανάλογα δοχεία…
Το «αρμάτωμα» των ζώων με τα γλυκόλαλα κουδούνια διατηρείται και σήμερα από αρκετούς μερακλήδες κτηνοτρόφους. Αυτούς που χαίρονται στο άκουσμα αυτής της ιδιαίτερης μουσικής του κοπαδιού τους.
Το πότισμα των ζώων στις σύγχρονες μονάδες γίνεται σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Δεν μεταβαίνει το κοπάδι στα πηγάδια και τις πηγές της περιοχής για να ξεδιψάσει.
Οι ασθένειες των ζώων αντιμετωπίζονται με τις οδηγίες και τα φάρμακα που συστήνουν οι κτηνίατροι και όχι με τα γιατροσόφια των κτηνοτρόφων. Επίσης γίνονται οι κατάλληλοι εμβολιασμοί για την προστασία των ζώων.
Το απόκομμα των αρνιών και κατσικιών δε γίνεται με τον παραδοσιακό τρόπο όπως περιγράψαμε, δηλαδή με τα «σαλιβάρια ή καπίστρια». Σήμερα τα μικρά ζώα τα αποκόβουν κλείνοντάς τα σε ειδικό χώρο χωρίς τις μάνες τους.
Το τσοπανόσκυλο ως φύλακας του κοπαδιού δεν είναι πια απαραίτητο, όπως άλλοτε. Κάποιοι το διατηρούν από αγάπη για το ζώο, το οποίο όμως δεν εκπαιδεύεται όπως παλιά… Έχει χάσει και αυτό σημαντικά στοιχεία της ταυτότητάς του ως άγρυπνος φύλακας των ζώων.
Η ενδυματολογία του τσοπάνη έχει αλλάξει. Οι συνθήκες της παραδοσιακής κτηνοτροφίας επέβαλαν και το ανάλογο ντύσιμο και τα ανάλογα σύνεργα. Ο βαρύς χειμώνας αντιμετωπιζόταν με μάλλινα ρούχα: μάλλινη φανέλα, τσουράπια, μάλλινο παντελόνι, υφαντή κάπα ή κοντοκάπι… Αυτά τα ενδύματα έχουν πάρει τη θέση τους ως μουσειακά εκθέματα. Κάποια έχουν αποτελέσει έμπνευση στη σύγχρονη ενδυματολογία, όπως για παράδειγμα η κάπα.
Το υφαντό σακούλι για τη μεταφορά της λιτής τροφής και των απαραίτητων εργαλείων δεν χρειάζεται πια. Ο κτηνοτρόφος επιστρέφει σπίτι του και απολαμβάνει το οικογενειακό τραπέζι. Το σακούλι, ο «τροβάς» ή το «ταγάρι», έδωσαν την έμπνευση για τη δημιουργία του «μοντέρνου» ταγαριού, ενός μικρού σάκου που χρησιμοποιήθηκε, κάποια περίοδο, ως γυναικεία, σπορ τσάντα…
Το ταπεινό ταγάρι αποτέλεσε και θέμα των Πανελλαδικών εξετάσεων(!) στο μάθημα της Ν. Γλώσσας και Λογοτεχνίας φέτος (2022). Ήταν ένα κείμενο του Θανάση Βαλτινού που αναφερόταν στην ιστορία ενός «καταχωνιασμένου» ταγαριού! Παραθέτω μικρό απόσπασμα:
«ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ: Προεισαγωγικά θα σας πω την ιστορία του ταγαριού. Το βρήκα καταχωνιασμένο σε μια παλιά κασέλα. Κι αυτή από το χωριό. Όταν το έδειξα της μαμάς μου γέλασε. Στα φοιτητικά της χρόνια το χρησιμοποιούσε ως τσάντα. Ήταν άβολο γι’ αυτήν τη δουλειά αλλά ήταν τότε της μόδας. Εξέφραζε οικολογικές ανησυχίες επίσης…». [Θανάσης Βαλτινός, Επείγουσα ανάγκη ελέου. Διηγήματα, Εστία, Αθήνα 2016, σσ. 41, 42].
Εικόνα: Κοπάδι προβάτων με τον τσοπάνη στο δρόμο… Φωτογραφία: Γεώργιος Τσέλιος
Μια σύγχρονη κτηνοτροφική μονάδα έχει τους εξής χώρους:
1. Χώρος σταβλισμού ζώων.
2. Αλμεκτήριο (αρμεκτήριο).
3. Χώρος ζωοτροφών.
4. Δωμάτιο κτηνοτρόφου και εργαζομένου.
5. Δωμάτιο γάλακτος.
6. Χώρος απογαλακτισμού αρνιών και κατσικιών.
7. Μύλος- χαρμανιέρα: μηχανήματα για να φτιάχνει το σιτηρέσιο των ζώων.
8. Προαύλιο για να λιάζονται τις χειμωνιάτικες μέρες τα ζώα.
Εκτός από τις αλλαγές στις κατοικίες άλλαξαν και τα ίδια τα ζώα. Τα μικρόσωμα ντόπια αντικαταστάθηκαν με μεγαλόσωμα ζώα. Εκτοπίστηκαν οι «ντόπιες ράτσες», όπως λένε οι ξηρομερίτες. Επιλέχτηκαν οι νέες για την παραγωγή μεγαλύτερης ποσότητας γάλατος και κρέατος. Επίσης για τη γέννηση περισσότερων του ενός ζώων, που σημαίνει εξασφάλιση μεγαλύτερου κέρδους. Υπάρχουν ακόμα κάποιοι που διατηρούν τις τοπικές ράτσες ζώων και υποστηρίζουν ότι έχουν λιγότερο κέρδος, παράγουν όμως καλύτερης ποιότητας προϊόντα!
Εικόνα: ΣΥΧΓΡΟΝΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΚΗ ΜΟΝΑΔΑ
Αρμεκτικό σύστημα αιγοπροβάτων. Η σύγχρονη «στρούγκα» του Βασίλη Θ. Λιάμη. Μαχαιράς Ξηρομέρου 2022.
Εικόνα: Προβατίνες στο αρμεκτήριο. Σύγχρονη μονάδα του Βασίλη Θ. Λιάμη. Μαχαιράς Ξηρομέρου 2022. Τα βαμμένα «κόκκινα μαλλιά» των ζώων υπενθυμίζουν στον κτηνοτρόφο ότι τα ζώα έχουν εμβολιαστεί με κάποια δόση εμβολίου… Διαφορετικό χρώμα και διαφορετικό εμβόλιο…
