Εύα Πάλμερ Σικελιανού: «Η Ιέρεια των Δελφών»
Γράφει
ο Θοδωρής Γεωργάκης
Μπορεί να έζησε στην σκιά, ουσιαστικά, της πληθωρικής, της κατακλυσμιαίας προσωπικότητας του συζύγους της, του Άγγελου Σικελιανού, μπορεί η αρράγιστη προσωπικότητά της να μην έχει αξιολογηθεί και αναδειχθεί τόσο ευρέως, όμως, η Εύα Πάλμερ, είναι μια αυτόνομη και αυτόφωτη περσόνα, που πέρασε όμοια ανανεωτική δύναμη στα πολιτιστικά μας πράγματα, αφήνοντας το στίγμα της και βαριά τα πατήματά της στη γη των Δελφών, όπου σαν «Ιέρεια» ενός εμπνευματωμένου εγχειρήματος, μαζί με τον Άγγελο Σικελιανό, αναδείχθηκαν οι Πλάστες μιας νέας δομημένης αντίληψης του Οικουμενισμού, εδραζόμενος πάνω στην αειθαλή Αρχαιοελληνική πολλαπλότητα. Πρόκειται για μια ιδιοσυγκρασιακή καλλιτέχνιδα, με ανατρεπτικές, όσο και πρωτοποριακές ιδέες για την εποχή της, (1874 – 1952), με ένα Σαπφικό ηχόχρωμα, τόσο σε ότι αφορά τη βιωτής της, όσο και σε μια πανάγαθη σύλληψη, να γεφυρώσει το αρχαίο Ελληνικό Λυρικό παρελθόν με ένα τελετουργικό παρόν και πλιότερο με ένα πανοικουμενικό μέλλον!
Έζησε η Εύα Πάλμερ σ’ έναν κόσμο, όπου, η δυνατότητα δημιουργίας ήθους, πολιτισμού, νοήματος μέσα απ’ την δημιουργική φαντασία διαρκώς συρικνώνονταν… Αυτό, όμως, δεν την εμπόδισε να ζήσει τίποτα απολύτως απέχοντας απ’ τον πραγματικό της εαυτό… Τα πάντα ήταν μέσα της ένα υπαρξιακό βίωμα, εμπλουτισμένο μόνο στην αλήθεια. Έτσι, η ελεύθερη και αδέσμευτη βούλησή της είναι στενά συνδεδεμένη με την ηθική ευθύνη που νοιώθει, απ’ την στιγμή που ενδύθηκε, κυριολεκτικά και μεταφορικά, τον αρχαιοελληνικό χιτώνα και σανδάλια, να ανταποκριθεί σε τούτη την ιερή αποστολή της νεωτερικότητας στα τελματωμένα πολιτιστικά πράγματα της χώρας – έχει προηγηθεί ο διχασμός, η Μικρασιατική καταστροφή, η ανάγκη αποκατάστασης δύο εκατομμυρίων προσφύγων – σαν απόρροια πολλαπλών και συνυφασμένων πολιτιστικών αναζητήσεων, που δονούσαν την ύπαρξή της, από κοινού, σαφέστατα, με τον δια βίου συνοδοιπόρο της, τον Άγγελο
Σικελιανό!
Η αμερικανική παιδεία της, με κύριο στοιχείο την ουσιοκρατία, «παντρεύτηκε» υπέροχα με το ιδεολόγημα της αρχαιοελληνικής πνευματικής ηγεμονίας σε ένα «magnum opus» όπου, σαν καθοδηγητικός μύθος την έστρεψε σε έναν πρωτόγνωρο εσωτερισμό να εννοιολογεί την ανθρώπινη οντότητα σαν αγωνιστική αυτοδημιουργία. Πυρήνα, αυτής της νέας πολιτιστικής και πνευματικής της ανέλιξης, καθορίζει η Εύα Πάλμερ, την χειραφετική πλήθυνση των δυνατοτήτων του Ελληνισμού στην κατεύθυνση, όχι μόνο της ελεύθερης ατομικότητας και δημιουργίας, αλλά στον δρόμο ενός πανοικουμενικού διδακτισμού, μιας νέας κοινωνικής διάπλασης, όπου θα ευδοκιμεί η απαίτηση για έναν κόσμο ελευθερίας και ισότητας. Πως; Απολυτοποιόντας την αναστοχαστική του δυνατότητα να παρεμβαίνει δημιουργικά και ουσιαστικά στο παγκόσμιο γίγνεσθαι και να αλλάζει τους κανόνες της αυτόνομης περιφερειακής σκέψης, σε κανόνες μαζικής αποδοχής της ηθικής της έλλογης δράσης, όπου ο Λόγος δεν διέπεται απλά από εμπειρικούς καθορισμούς και δοξασίες, μα διαποτίζεται απ’ τον παράγοντα της διαβούλευσης, άρα συνεννόησης πάνω στην επιτακτική ανάγκη της Πανειρήνισης, σαν υπέρτατο ανθρώπινο αγαθό!
Σύμφωνα με την Ελληνική Μυθολογία, τον χορό επινόησε και δίδαξε στους ανθρώπους η μητέρα του Δία, η θεά Ρέα, η οποία έβαλε πρώτους τους Κορύβαντες να χορέψουν στην Φρυγία της Ασίας και δεύτερους του Κουρήτες στην Κρήτη!
«Πρώτον, δε φασίν, Ρέαν ησθείσαν τη τέχνη εν Φρυγία μεν τους Κορύβαντες,
εν Κρήτη δε τους Κουρήτας ορχείσθαι κελεύσαι…»
Η Εύα, μέσω των αδελφών Ντάνκαν, στο Παρίσι, της Ισιδώρας και του Ραϋμόνδου, θα ανακαλύψει την αρχαία Ελλάδα και κυρίως, χορευτές αυτοί, θα διδαχθεί τον χορό στο αρχαίο δράμα, σαν σύμβολο και έκφραση της συνειδητότητας της ζωής! Έτσι η χρήση του χορού και η ρυθμική του απαγγελία, στη σκέψη και στα χέρια της ευφυέστατης Αμερικανίδας, έγιναν συμβολικά σημεία αναφοράς στις Δελφικές Εορτές και δη στην παράσταση του Προμηθέα Δεσμώτη το πρώτον. Βαθιά γνώστρια της Ελληνικής παιδείας καταλαβαίνει πως ο τραγικός Χορός ενσάρκωνε τη συλλογική σοφία της κοινότητας, αφού στις ωδές του αναφέρεται υπαινικτικά σε ένα σώμα μυθολογίας οικείο στο κοινό, και δρα η Εύα ανάλογα, προς αυτή την αμεσότατη λαϊκή αντίληψη! Έτσι, πρωτοποριακά η ευφυέστατη Εύα Πάλμερ συλλαμβάνει την ανάδειξη του άδοντος και του ορχούμενου χορού, σε αντίθεση με την κυρίαρχη μέχρι τότε στην αρχαία τραγωδία γερμανική πρακτική του Sprechchor, όπου υπήρχε συνεκφώνηση, ομαδική απαγγελία του χορού. Έτσι, το σημαντικότερο επίτευγμά της είναι πως πρώτη αυτή συνέλαβε να κάνει τον χορό καρδιά της σκηνικής παρουσίας της τραγωδίας, δηλαδή σύνολο που να χορεύει, να υποκρίνεται και να τραγουδά.
Η ίδια, πέραν αυτής της πρωτοπορείας επί της χορογραφίας των παραστάσεων στους Δελφούς και το 1927 και το 1930, ανέλαβε και την σκηνοθεσία και τα κοστούμια των πρωταγωνιστών, τα οποία ήταν όλα με υφάσματα του δικού της αργαλειού! Τούτος ο προσωπικός θρίαμβος της Αμερικανίδας, έγινε αντικείμενο θαυμασμού και τότε και μετέπειτα από κορυφαίες προσωπικότητες του Ελληνικού Πολιτισμού, αλλά και διδακτισμού στις επόμενες γενιές Ελλήνων καλλιτεχνών. (Ελένης Φεσσά – Εμμανουήλ: «H χορογραφία στο αρχαίο δράμα. Η προσφορά της Εύας Palmer – Σικελιανού»). Έτσι ο Οκτάβιος Μερλιέ, πάνω από τριάντα χρόνια μετά, στις 13 – 11- 1965, θα γράψει:
(…) Tην Εύα νομίζω πως τώρα την κατάλαβα πλέρια. Είχε και εκείνη του Άγγελου την μεγαλοφυία. (…) Την εσωτερική της φλόγα την συντηρούσε, την έτρεφε μια ανεξάντλητη και δημιουργική υπομονή, χωρίς ποτέ ν’ απομακρύνεται η ψυχή της. Ο Ποιητής πολλές φορές απέτισε φόρο τιμής στη θεατρική ιδιοφυία της Εύας…
Ο Σίμων Καρράς χαρακτηρίζει την Εύα πνευματική του μάνα!
(…) Για μας η Εύα Σικελιανού ήταν ένας φωτεινός οδηγός. Όλοι όσοι ασχοληθήκαμε με την εθνική παράδοση της Ελλάδος, προπαντός στις μουσικές τέχνες – όπως το αρχαίο θέατρο, η εκκλησιατική μουσική, τα εθνικά μας τραγούδια, οι χοροί και οι ενδυμασίες ακόμη – όλοι από την Εύα πήραμε τις πρώτες καταβολές, γιατί πραγματικά η Εύα λάτρεψε την Ελληνική παράδοση… την ψυχή της Ελλάδας όπως έλεγε (…) και πίστεψε στην παγκοσμιότητα της Ελλάδας και της Ορθοδοξίας…
Αλλά και ο Γιάννης Τσαρούχης, ο οποίος μετείχε και στην πρώτη παράσταση του ΠΡΟΜΗΘΕΑ ΔΕΣΜΩΤΗ στους Δελφούς το 1927, που ακολούθησε διαφορετικό δρόμο, δεν μπόρεσε να αντισταθεί στην γοητεία της Εύας, την οποία θυμόνταν ως «Πνεύμα διαμαρτυρόμενο»!
(…) Αγαπούσα πολύ τις γυναικείες μόδες τότε, γράφει ο Τσαρούχης, αλλά η γοητεία και το δέος που μου προκαλούσε η Εύα Σικελιανού και ο κόσμος της θα μ’ έκανε να αρνηθώ πολλά. Είχε τη δύναμη να σε κάνει φανατικό ακόμη και για πράγματα που δεν σου άρεσαν…
Την δεκαετία, επίσης του 1960, η πρωτοποριακή σκηνική αντιμετώπιση του Χορού απ’ την Εύα Πάλμερ, έγινε αντικείμενο επαινετικών σχολίων απ’ τον Γιάννη Μηλιάδη:
(…) Ο Χορός της Εύας ήταν ένας σοφός Χορός! Η ίδια ζούσε μέσα στο κλασικιστικό κλίμα της Ισιδώρας Δούγκαν. (…) Αλλά πέρα από αυτό ήταν κατάφορτος από ευγένεια και μεστός από φίνο γούστο και εξαίρετη ποιότητα. Ήταν μια αρχαϊκή φρίζα που κινήθηκε μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας με το αργό ξετύλιγμα μιας ταινίας. Ήταν ένα παρέμβλητο εξαίρετο αισθητικόν όραμα και ηδονή υψηλής πνευματικότητος…
Η Εύα Σικελιανού, έχοντας σαν πρότυπο τις αγγειογραφίες του 5ου και 6ου π. Χ αιώνα, καθώς και την Βυζαντινή μουσική, θα διδάξει και κινησιολογία την κορυφαία του Χορού Κούλα Πράτσικα, η οποία επισημαίνει για την ενδυματολογική επιλογή της Εύας στον Χορό:
(…) Σε όλες τις πρόβες για πολύν καιρό φορούσαμε συνεχώς τους χιτώνες της παραστάσεως. Στο τέλος το ρούχο είχε αφομοιωθεί μαζί μας. (…) Η κάθε πτυχή του έπεφτε οργανικά γύρω απ’ το κορμί μας… Ήταν ένα ρούχο με προσωπικότητα. Ένα φόρεμα που εκτός από την ομορφιά του, κατάφερε να του δώσει η Εύα επάνω μας ζωή και κίνηση…
Φευ, όμως και για την ίδια προσωπικά και για το μεγάλο εγχείρημα της Δελφικής Ιδέας… Βίωσε τον παραλογισμό της Ελληνικής κρατικής αβελτηρίας, οδηγούμενη έτσι σε προσωπική πτώχευση, αφού χωρίς καμιά κρατική ενίσχυση και αρωγή, δαπάνησε και το τελευταίο σεντ απ’ την περιουσία της, βιώνοντας την ψυχική οδύνη, αφ’ ενός της οικονομικής καταστροφής, αφετέρου της ματαίωσης της Δελφικής Ιδέας, την οποία συνέλαβε σαν υπέρτατη ηδονή! Αναγκάσθηκε να επαναπατρισθεί στην Αμερική το 1933, προκειμένου να μπορέσει να συγκεντρώσει νέα κεφάλαια, ώστε στην επιστροφή της να υπάρξει μια καινούργια δυναμική στο εγχείρημα της Δελφικής Ιδέας.
Όμως… Η μοίρα της επεφύλαξε μια άσχημη διαβίωση και στην ίδια της την πατρίδα, αφού της έλαχε να ζήσει την έξαρση του «Μακαρθισμού», όπου κάθε δημιουργήτρα σκέψη υπέκρυπτε κομμουνιστικά βομβίδια… Αλλά το ίδιο και στην δεύτερη πατρίδα της, την Ελλάδα, θεωρήθηκε μυαλό ανατρεπτικό, με αποτέλεσμα να μην της δίνεται η άδεια της επιστροφής, παρά μόνο το 1952, ένα χρόνο μετά τον θάνατο του Άγγελου, (1951), για να επιστρέψει φιλοξενούμενη της Λευκάδιας φιλολόγου Βιβέτ Τσαρλαμπά και τύχη αγαθή, να πεθάνει που; Μα στην Ιερή γη των Δελφών! Εκεί που πριν χρόνια είχε συναντήσει πρώτα τον θάνατο με την μορφή άρρητου έρωτα προς τον «δελφίνο» της, τον Άγγελο Σικελιανό και ακολούθως την «Κρύφια Αρμονία» στις θεατρικές παραστάσεις των Δελφικών Εορτών, όπου πρυτάνευσε και θριάμβευσε η προσωπική της κουλτούρα και φωτερή σύλληψη πάνω στα Χορικά…
ΠΗΓΗ: Eλένης Φεσσά – Εμμανουήλ «Η χορογραφία στο αρχαίο δράμα. Η προσφορά της Έύας Πάλμερ – Σικελιανού»
Η Εύα Πάλμερ Σικελιανού με τον περίτεχνο αρχαιοελληνικό της χιτώνα στον χώρο των Δελφών! (Αρχείο Κώστα Μπουρναζάκη)
O Γιάννης Τσαρούχης με τοπική φορεσιά, όπως συμμετείχε στην παράσταση Προμηθέας Δεσμώτης του Άγγελου και της Εύας το 1927 στους Δελφούς. (Αρχείο Κώστα Μπουρναζάκη).
Εύα Πάλμερ! Μπροστά στο φως… Μόνο στο φως…
Αριστερά η Κούλα Πράτσικα, κορυφαία του Χορού στον Προμηθέα Δεσμώτη του Άγγελου και της Εύας το 1927! Εδώ στην αφή της Ολυμπιακής φλόγας το 1936, μαζί με την Αλέκα Κατσέλη!
