Κωνσταντίνος Καβάφης. Η εξουσία και τα μεγαλεία σαν αυτοπαγίδευσή μας… (του Θοδωρή Γεωργάκη)
ΜΑΡΤΙΑΙ ΕΙΔΟΙ
Tα μεγαλεία να φοβάσαι, ω ψυχή
Και τες φιλοδοξίες σου να υπερνικήσεις
αν δεν μπορείς, με δισταγμό και προφυλάξεις
να τες ακολουθείς. Κι όσο εμπροστά προβαίνεις
τόσο εξεταστική. Προσεκτική να είσαι.
Κι όταν θα φθάσεις στην ακμή σου, Καίσαρ πια
έτσι περιωνύμου ανθρώπου σχήμα όταν λάβεις
τότε κυρίως πρόσεξε σα βγεις στον δρόμο έξω,
εξουσιαστής περίβλεπτος με συνοδεία
αν τύχει και πλησιάσει από τον όχλο
κανένας Αρτεμίδωρος, που φέρνει γράμμα
και λέγει βιαστικά: «Διάβασε αμέσως τούτα
Είναι μεγάλα πράγματα που σ’ ενδιαφέρουν»
μη λείψεις και σταθείς, μη λείψεις τους διαφόρους
που χαιρετούν και προσκυνούν να τους παραμερίσεις
(τους βλέπεις πιο αργά) ας περιμένει ακόμη
κ’ η Σύγκλητος αυτή, κ’ ευθύς να τα γνωρίσεις
τα σοβαρά γραφόμενα του Αρτεμίδωρου.
Στο ποίημα ΜΑΡΤΙΑΙ ΕΙΔΟΙ ο Καβάφης συμπυκνώνει την ιστορική σχέση του ανθρώπου με την εξουσία και ουσιαστικά υποδεικνύει το μέλλον, μέσα απ’ τη δική του βιοθεωρία, η οποία παραγγέλει και επιτάσσει ένα πορτραίτο ηγεμόνα καθόλου αυτοβαυκαλιστικό, μα, με σταθερή προοπτική την αποφυγή της πτώσης, λόγω αμοραλιστικών επιλογών, γιατί μπορεί να υπάρχουν στον βίο του ηγεμόνα οι φανερές ήττες, αλλά βιώνει καθημερινά σχεδόν ένα σύνολο «αφανών ηττών», αν ποδηγετηθεί η σκέψη του από ένα μεγαλοπρεπές επαρσιακό ιδεολόγημα… Έτσι, στο ποίημα τούτο υπάρχει διάχυτος ο αναφερόμενος διδακτισμός του Καβάφη, ο οποίος προειδοποιεί, ουσιαστικά τον άνθρωπο για την υπερφύαλη και οιηματική συμπεριφορά του, τα μεγαλεία, τις πανηγυρικές απολαύσεις, τη φαρισαϊκη μεγαλαυχία του, όταν καταλάβει εξουσιαστικό θώκο, ουσιαστικά ένας τρόπος άνοης αρχηγίστικης συμπεριφοράς, που αναπόδραστα μπορεί να οδηγήσει, τελικά και στον αφανισμό, όπως ακριβώς τον Καίσαρα…
Η εξουσία, άρα, του Καίσαρα δοσμένη απ’ τον Καβάφη όχι σαν ένα θεωρητικό αυτόνομο μέγεθος, μα στην πρακτικοποιημένη και εφηρμοσμένη αρνητική έκφανσή της, σαν κυριαρχία στον κοινωνικό σχηματισμό, κυριαρχία που προσπορίζει, μάλιστα στον φορέα της τα μεγαλεία και τις δόξες! Ο Καίσαρας σαν αυθεντία στο Ρωμαϊκό Δίκαιο, περιβεβλημένος με μια νομιμοποιητική προστασία άσκησης εξουσιαστικού καταναγκασμού, απέναντι στην οποία ο λαός όλο και περισσότερο ζητά πολιτική αυτοδιάθεση… Και κάπως έτσι πολιτευόμενος, μετά τα αρχικά πολιτικοκοινωνικά του επιτεύγματα, περιέπεσε στην αυταρχικότητα προκαλώντας ανελέητα το λαϊκό στοιχείο, το οποίο, συνασπισμένο γύρο απ’ τους μετέπειτα δολοφόνους του, υπερβαίνει τα δεινά της πραγματικότητας που προκαλεί ο αυταρχισμός του Καίσαρα με την επιλογή πρώτα της ανυπακοής, δηλαδή κρίνει τα πράγματα με την αίσθηση της δικής του ηθικής και κατόπιν προχωρεί στην συνομωσία της δολοφονίας του…
Η εξουσία του Καίσαρα, άρα, σαν επιβολή, με τον ίδιο κάτοχο μιας οιηματικά ανώτερης ιεραρχικής βαθμίδας να κινείται μέσα σε πλέγματα καταπίεσης επί της κοινωνίας απλωμένων διάσπαρτα εξουσιαστικών διχτύων και με την ψευδαίσθηση του ανίκητου, για να καταλήξει, μέσα από τούτο τον αμοραλισμό του, μια παρασιτική φιγούρα, που οδηγείται στον αφανισμό και τη δολοφονία, γιατί απλούστατα δεν κατανόησε την ανθρώπινη τρωτότητά του και κυρίως δεν θέλησε να ακούσει κάθε καλή συμβουλή προστασίας του γνωστικού Αρτεμίδωρου… Η εξουσία, λοιπόν, στην πρόσληψη του Καβάφη, σαν πολιτικός ρεαλισμός, που εκδιπλώνεται πάνω σε ορθολογικές ράγες, όπου πρυτανεύει, πρωτίστως, το στοιχείο της αυτοσυντήρησης, αφού στην διαμετρικά αντίθετη έκφανσή της, αυτή της αλαζονείας και της υπερφυαλότητας, της αγνόησης της άποψης των εχεφρόνων συμβουλάτορων, τότε η ικανότητα μετατρέπεται σε μια φαύλη και ανήθικη πρακτική, που δικαίως επιφέρει θανατερές αντιδράσεις… Είναι η λεγόμενη ηθική αποσυναρμολόγηση της εξουσίας, σαν υποδήλωση μιας άτρωτης καθολικής ισχύος, και χωρίς ίχνος αυτογνωσίας να οδηγείται στην αλαζονική υπερβολή… Επομένως, η ηθική συναρμολόγηση, τώρα, της εξουσίας, όταν κατακτιέται απ’ τον άρχοντα, όχι μόνο προφυλάσσει τον ίδιο από πολλαπλούς κινδύνους, αλλά αποτελεί και πυξίδα ηθικοκοινωνικής ανάπλασης των υπηκόων του, που δύσκολα φτάνουν στην επιβουλή…
Στην αλαζονεία της εξουσίας, η εγκόσμια ηδονή απογειώνεται σε σχεδόν θεϊκά επίπεδα σαν ατομικιστική υπεροχή, με απότοκα τον κυνισμό και την ανελευθερία… Ο Θουκυδίδης δικαίως πίστευε πως η μέθη και η αλαζονεία της εξουσίας δημιουργεί στον εξουσιαστή το «μικρόβιο» της εθελοτυφλίας, όμοια με αυτή που οδήγησε τον Ιούλιο Καίσαρα στον θάνατο, αφού, απορρίπτοντας με περισσή υπεροψία των εγωιστικών του συναισθημάτων την ειδοποίηση του Αρτεμίδωρου να μη μεταβεί στον τόπο της δολοφονίας του, την Σύγκλητο, οδηγήθηκε στον αφανισμό… Αποδείχτηκε πως όλα για τον Καίσαρα ήταν απλά μια μεγιστοποίηση της ισχύος του, προέκταση της οποίας ήταν η άκριτη βιωτή του, που οδήγησε κατ’ ευθείαν στην προαναφερθείσα χαοτική εθελοτυφλία του, με αποτέλεσμα την αποσυναρμολόγηση, για την οποία κάναμε λόγο παραπάνω, κάθε ανθρώπινης νόησης και προστατευτικού φόβου απ’ το μυαλό του… Όλα και όλοι ήταν παραδομένα στα πόδια του και στα τεχνητά μεγαλεία της ψυχής του…
Εξουσιαστής, λοιπόν, σαν βγεις στην κοινωνία… Εξουσιαστής Καίσαρας! Λέξεις με περιεχόμενο αποκρουστικό, δυναστευτικό και εκδικητικό, που αποτελούν το Καβαφικό πρόπλασμα στα χέρια μας και μπορούμε, άρα, να φιλοτεχνήσομε εντρυφέστερα το κάδρο του υπερφύαλου, του αμέριμνου εξουσιαστή να διακρίνεται για τις πρωτόγονες και ενστικτώδεις εγωιστικές του τάσεις, να αγνοεί κάθε συμβουλή ανθρώπων ειδικών που τον περιβάλλουν για ορθολογισμό και αυτοσυγκράτηση, να επιδιώκει τον προσωπικό του εξουσιαστικό ηδονισμό, που του προσπορίζει η φοβερή επιβλητικότητα της δύναμής του και όλα τούτα σαν αυτοεπιβεβαίωση! Και έρχεται ο ποιητής μας, με το εκπληκτικό του δημιούργημα ΜΑΡΤΙΑΙ ΕΙΔΟΙ, να μας διδάξει και να μας κληροδοτήσει μια εχέφρονα σιωπή, όταν βρεθούμε σε εξουσιαστικό θώκο, που από μέσα της θα εκπηγάζει και θα αναδεικνύεται η πολιτική φρόνηση, ώστε να παραμείνομε στο δρόμο της αρετής, ο οποίος μόνο διδάσκει σαφέστατα, πρωτίστως την αυτοαξιολόγησή μας, και την έγκαιρη αξιολόγηση της άλλης άποψης, όσο ταπεινά επίπεδα και αν προέρχεται…
ΤΑ ΜΕΓΑΛΕΙΑ ΚΑΙ Η ΑΥΤΟΠΑΓΙΔΕΥΣΗ MAΣ…
Tα μεγαλεία να φοβάσαι ω ψυχή… Η Καβαφική προτροπή σε όλη της τη δυναμική, συνυφασμένη με τα ενοχοποιητικά στοιχεία για τις λανθασμένες επαρσιακές συμπεριφορές μας… Τα μεγαλεία στη ζωή ουσιαστικά σαν δικλείδα αυτοαπομόνωσης… Δημιουργείς το τεχνητό σου κοσμοείδωλο και «πορεύεσαι ευφραινόμενος καθ’ ημέραν λαμπρώς», μέσα από μια τρυφηλή και φιλοηδονιστική – πάσης επιθυμίας – βιωτή, προβάλλοντας έναν τρόπο ζωής που έμαθες ψεύτικα να εκτιμάς… Τα μεγαλεία στη ζωή σαν ο κόσμος «του φαίνεσθαι»! Η λαμπερή βιτρίνα των πραγμάτων, σαφώς εικονική, μα πάντα απατηλόστροφη, που μας ξεστρατίζει απ’ την ουσία της κρυμμένης αλήθειας, έστω και αν τα «μεγαλεία» στιγμιαία μας οδηγούν σε έναν ψυχικό ευδαιμονισμό, που καταλήγει, τελικά, σε ψυχικό μετεωρισμό, αν εξακολουθήσει να παιδεύει την ψυχή μας προς την έπαρση του δήθεν αυθεντικού και του αλάνθαστου ηγεμόνα, που γνωρίζει άριστα τις τεχνικές της μάσκας μεν, μα συγχρόνως με ολέθρια αποτελέσματα…
Αγνοεί, έτσι, ο κάθε Ηγεμόνας Καίσαρας της ζωής πως δεν υπάρχουν μεγαλεία για τον άνθρωπο, αλλά ανθρώπινο μεγαλείο, και ουσιαστικά αυτοπαγιδεύεται, όπως πάνσοφα κοινοποιεί και ο ποιητής μας, μοιάζει σαν ένα υπερεκτιμημένο αυτοδύναμο μεν σπυροειδές, που χάνει, όμως, την αποσυμπιεστική του αυτόσαρκη δύναμη, και αντίθετα κινείται ενδοσπυροειδώς και άσκεφτα κεντρομολικά στην τελική του αποπνευμάτωση, που νομοτελειακά τον φτάνει στον όλεθρο στην κατηφοροποίηση και στο… «Εσύ τέκνον Βρούτε»… Γιατί τα μεγαλεία με συνεπακόλουθο την αλαζονεία της εξουσίας δεν είναι παρά μια υλιστική μηχανή, που τροφοδοτεί συνεχώς και αενάως τον εξουσιαστή με υποπροϊόντα της άκριτης επιθυμίας του στην προσπάθειά του να καθυποτάξει το κοινωνικό σύνολο σε μια προσωποπαγή πολιτειακή οργάνωση…
Ως εκ τούτου, εξουσία και ορθολογισμός, μάλλον φαίνονται έννοιες ασύμπτωτες στο εξουσιαστικό περιβάλλον, κινούνται σχεδόν διαμετρικά αντίθετα, αφού ο φαβοριτισμός της εξουσίας καταντά αναπότρεπτος για κάθε δυνάστη εξουσιαστή, που ενδεχομένως μετέρχεται και βίαια μέσα, για να εδραιωθεί στον θρόνο του… Είναι η Ύβρις… Έρχεται, έτσι η αναπόφευκτη, η Νέμεσις αργά ή γρήγορα, με την μορφή της σύγκρουσης σαν χαοτική καταιγίδα, που οδηγεί σε ανατροπή και σε ανασκευαστική εξ υπαρχής πορεία της καταδυναστευμένης κοινωνίας.
Όταν, λοιπόν, ο Καβάφης παραγγέλει, ουσιαστικά, την αποφυγή των μεγαλείων, αλλά και την αναγκαία υπόληψη του κάθε γνωστικού Αρτεμίδωρου, απλά προτείνει αυτή τη νέα ηθική διαφοροποίηση στην διαχείριση της εξουσίας γύρω από ένα πανηθικό πολιτικό γίγνεσθαι, πυρηνική νοηματοδότηση του οποίου αποτελεί το στερεότυπο πως, δεν αγνοείς κανένα σε αυτή τη γη, πόσο μάλλον τον φαινομενικά ασήμαντο άνθρωπο και, μάλιστα, όταν αυτός ανιδιοτελώς σπεύδει να σε προστατεύσει… Κοντολογίς. Με τούτο το διδακτικό, όσο και παραινετικό σκεπτικό στο αριστούργημά του ΜΑΡΤΙΑΙ ΕΙΔΟΙ ο Καβάφης ξεδιπλωτικά μας παρουσιάζει την ανθρώπινη περιπέτεια στο διάβα των αιώνων και δίνει το κίνητρο για αναστοχασμό των σχέσεων άνθρωπος και εξουσία, που πρέπει να σφυρηλατούνται δημιουργικά μόνο κάτω απ’ την εποπτεία της ορθολογιστικής ατομικής συνείδησης…
(Απ’ το υπό δημιουργίαν βιβλίο μου με τίτλο ΚΑΒΑΦΙΚΑ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑ)