Πύργοι και αγροικίες. Ο έλεγχος της υπαίθρου στην Αρχαία Λευκάδα – Του Γιάννη Σ. Βλάχου

Του Γιάννη Σ. Βλάχου

Στην Λευκάδα αναπτύσσεται ένα δίκτυο λιθόκτιστων πύργων της κλασσικής περιόδου από τον 5ο έως τον 3ο π.Χ. αιώνα, διάσπαρτοι σε διαφορές γεωγραφικές ενότητες του νησιού τόσο στην πεδινή όσο και την ορεινή, κυρίως σε περιοχές κοντά στο Νυδρί και το Μαραντοχώρι. Θα προσδιοριστούν οι περιοχές δραστηριοποίησης, θα εντοπιστούν πιθανές διαδρομές μετακίνησης καθώς και η σχέση θέσης-θέας, εφόσον τρεις από τους πύργους ασκούσαν ρόλο παρατηρητηρίων.

Τα πρώτα ψήγματα ανθρώπινης κατοίκησης την περιοχή πιστοποιούν ευρήματα στην χοιροσπηλιά της Ευγήρου, στην θέση Σωτήρας στον κάμπο του Νυδριού και ανάγονται στην Νεολιθική περίοδο, ενώ οι ανασκαφές του Δαίρπφελδ στην θέση 1) Στενό, 2) στους πρόποδες των Σκάρων και 3) Β.Δ του Στενού, νότια της πεδιάδας του Νυδριού και αλλού, μαρτυρούν οργανωμένη ζωή από την εποχή του χαλκού (Π.Γ. Ροντογιάννης). Σε όλη αυτή την μακριά περίοδο η κατοίκηση βόρεια, νότια και δυτικά της πεδιάδας του Νυδριού αλλά και στην ευρύτερη περιοχή συνεχίστηκε. Εκτός από την πρωτεύουσα Νήρικος, θέσεις κατοίκησης μαρτυρούνται στα Χορτάτα, στον οικισμό Παλαιοκατούνα, στην θέση Παλαιοβορός και Κολώνι στο Νυδρί, στην θέση Πυργί Β.Δ της Βασιλικής, στου Μαγεμένου, στα Ελληνικά στον όρμο της Αμμούσας και αλλού (Π.Γ.Ροντογιάννης). Αδιάψευστη μαρτυρία για την σπουδαιότητα του ελέγχου του χώρου αποτελεί ο Ελλομένος (σημερινό όνομα Κλίμενος = περικλειόμενος) που αναφέρεται σαν περιοχή απόβασης του αθηναϊκού στόλου (Θουκυδίδης).

Μετά την εγκατάσταση των Κορινθίων το 625 π.Χ. ο χώρος παρουσιάζει μια πυκνή κατοίκηση μέχρι και την Ρωμαϊκή κατάκτηση ενώ εντατικοποιείται και η εκμετάλλευση της υπαίθρου, με αποτέλεσμα οι οικισμοί να αυξηθούν, καταλαμβάνοντας ακόμη και περιθωριακές για καλλιέργεια ζώνες σε περιοχές μακριά από τα αστικά κέντρα (Sarah Morris, Ζ΄ Πανιόνιο συνέδριο 2002). Η ύπαιθρος της Λευκάδας είναι κατάσπαρτη από πυργόσπιτες αγροικίες στις πλέον εύφορες περιοχές του νησιού έως τα ορεινά στο οροπέδιο της Εγκλουβής. Οι πύργοι, συνολικά 15 -από αυτούς μόνο 7 είχαν εντοπιστεί και ανασκαφεί από τον Δαίρπφελδ- καταγράφηκαν σε έρευνα του πανεπιστημίου Tulane της Ν. Ορλεάνης και του πανεπιστήμιου Καλιφόρνιας του Λος Άντζελες, σε τριετή επιφανειακή έρευνα σε συνεργασία με την ΙΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων (αναλυτικά Sarah Morris: The towers of Ancient Leukas Results of a topographical essay 1991-1992). Οι πύργοι από τους οποίους σώζονται απομεινάρια είναι οι εξής:

Η θέση των πύργων στο χώρο καθόριζε και τον τρόπο κατασκευής. Οι αγροικίες σε πεδινές εκτάσεις, σε αντίθεση με άλλες σε απομακρυσμένες περιοχές, δεν είχαν οχυρωματικό χαρακτήρα. Ο έλεγχος του χώρου δεν ασκείται μόνον στο άστυ, αλλά σε συνάφεια και αλληλεπίδραση με την χώρα και τις παραγωγικές δραστηριότητες που ασκούνταν εκεί (Κωνσταντίνος Δ. Ζάχος Ζ΄ Πανιόνιο συνέδριο 2002). Όπως προαναφέραμε η εντατικοποίηση της εκμετάλλευσης του χώρου, και η πυκνή κατοίκηση δημιουργεί την απαίτηση για επέκταση της καλλιεργήσιμης γης. Η ίδρυση οικιστικών πυρήνων με εδαφική αυτοτέλεια παρουσιάζει το πλεονέκτημα να μειώνει τις αποστάσεις από τα χωράφια, άρα και το κόστος εργασίας και ταυτόχρονα να διατηρεί την σχέση με την μητρόπολη. Η ιδιαιτερότητα του οικοσυστήματος, γεωμορφολογία, κλίμα, ρέματα, τα όρια του ζωτικού χώρου εκμετάλλευσης, κοινωνικοί και οικονομικοί παράγοντες και η μεταξύ τους ιεράρχηση διαμορφώνουν τελικά το σχήμα της διάταξης στο χώρο. Επιπρόσθετα στην κλασσική αρχαιότητα με τα δημοκρατικά πολιτεύματα η οργάνωση του υπαίθριου χώρου ακολουθεί την μορφή οργάνωσης της πόλης-κράτους. Πράγματι, αυτό το σύστημα έλεγχου της υπαίθρου με την επικράτηση της Μακεδονικής δυναστείας και την παρακμή της κλασσικής δημοκρατίας και της πόλης-κράτους, οι περισσότεροι εξοχικοί πύργοι εγκαταλείφθηκαν μετά τους πρώιμους ελληνιστικούς χρόνους (Sarah Morris Ζ΄ Πανιόνιο συνέδριο 2002).

Η περιοχή που καταλαμβάνει το δίκτυο των πύργων-αγροικιών εκτείνεται από 38ο 43΄Β έως 38ο 4΄Β γεωγραφικού πλάτους και από 20ο 43΄Α έως 20ο 38΄Α γεωγραφικού μήκους, με συνολική έκταση 149.8 τ.χλμ. H περιοχή μελέτης ταυτίζεται, Βόρειο-δυτικά με την κοιν. Εγκλουβής, Βόρεια-ανατολικά με την κοιν. Βλυχού, Ανατολικά-βόρεια με την κοιν. Αλεξάνδρου, Ανατολικά-νότια με την κοιν. Ευγήρου (χάρτης 1). Για την επιλογή της έκτασης επιλέχθηκαν οι πρώην κοινότητες που ταυτίζονταν με τα σημεία-πύργους και όσων συμπεριλαμβάνονται ενδιάμεσα για να ικανοποιηθούν όλες οι παράμετροι. Το εύρος της περιοχής υπερβαίνει το πλαίσιο της ανάπτυξης του δικτύου των πύργων αλλά ταυτίζεται με την κατανομή της κατοίκησης, σύμφωνα με τις πηγές, από τους προϊστορικούς μέχρι και τους ιστορικούς χρόνους.

Χάρτης 1: Περιοχή μελέτης

Η τεχνική για να οριστεί η έκταση μιας περιοχής που συνήθως αξιοποιείται από τους κατοίκους ενός οικισμού-κέντρου, ονομάζεται Site Catchment Analysis (γεωμορφολογικά η κατά λέξη λεκάνη απορροής). Η προσέγγιση αναγνωρίζει ότι οι προβιομηχανικές κοινωνικές ομάδες ήταν στενά συνδεδεμένες με την ποικιλία των πλουτοπαραγωγικών πηγών του οικοσυστήματος (Κωνσταντίνος Α. Ζάχος Ζ΄ Πανιόνιο συνέδριο 2002). Η συνηθισμένη πρακτική, είναι ο προσδιορισμός μιας περιμετρικής ζώνης (buffer zone) γύρω από ένα σημείο γεννήτρια (χάρτης 2) ή η κατάτμηση του χώρου με μορφή πλακιδίων (χάρτης 3) με βάση την απόσταση του κάθε σημείου σε ένα συγκεκριμένο υποσύνολο του επιπέδου καθώς για κάθε σημείο υπάρχει μια αντίστοιχη περιοχή πιο κοντά σε αυτό, από ό,τι σε οποιονδήποτε άλλο (Thiessen polygons).

Χάρτης 2: Περιμετρικές ζώνες ελέγχου

Με μοναδική παράμετρο την ευκλείδεια απόσταση και την παραδοχή ότι ο χώρος είναι γραμμικός αγνοείται καθένα από τα επί μέρους στοιχεία όπως, εδαφολογική ύφη, γεωμορφολογία, απόσταση ή χρόνος κλπ. Η εύρεση του χώρου εκμετάλλευσης εξαιρεί από τις περιμετρικές ζώνες τους πύργους, στις θέσεις Μαγεμένος, Ελληνικά και Κρούπα, που είχαν αμυντικό χαρακτήρα.

Χάρτης 3: Πολύγωνα Thiessen

Αντίθετα από τις περιμετρικές ζώνες και τα πολύγωνα Thiessen που μοναδικό κριτήριο έχουν την Ευκλείδεια απόσταση, η ανάλυση επιφάνειας κόστους συνδυάζει τους παράγοντες της απόστασης και της προσπάθειας που χρειάζεται για να μετακινηθεί κανείς με βάση τις ιδιότητες του πεδίου. Μία επιφάνεια του κόστους, ή πλέγμα του κόστους, είναι ένα ψηφιδωτού αρχείου (raster) που σε κάθε κελί του εκχωρείται σε αριθμητική τιμή, κάποια ιδιότητα όπως η κλίση, η τραχύτητα του εδάφους, η βλάστηση ή το υδρογραφικό δίκτυο. Με την ανάλυση κόστους υπολογίζονται οι «δαπάνες» για την μετακίνηση από ένα σημείο σε ένα άλλο με τον συνδυασμό όλων των παραμέτρων ή κάποιων. Το ελάχιστο κόστος διαδρομής χρησιμοποιείται για να προσδιορίσει τη «βέλτιστη διαδρομή» μεταξύ δύο σημείων.

Με δεδομένο ότι οι μετακινήσεις στην αρχαιότητα γίνονταν με τα πόδια οι κλίσεις του εδάφους αποτελούν τον κυριότερο παράγοντα που δυσχεραίνει την προσπάθεια για μετακίνηση. Η κάλυψη του εδάφους είναι ένας δεύτερος παράγοντας. Παλαιότατα η Λευκάδα ήταν πυκνά δασωμένη (Π.Τ. Ροντογιάννης). Συνεπώς η άνθρωποι θα επέλεγαν τμήματα γης που θα είχαν ορατότητα και θα τους διευκόλυναν να προσανατολιστούν και να επικοινωνούν οπτικά. Επίσης η κοίτη των ρεμάτων έχει ένα βαθμό δυσκολίας κατά την μετακίνηση. Για τον υπολογισμό των πιθανών διαδρομών συνυπολογίστηκαν αυτοί οι τρεις παράμετροι. Προκύψαν δυο πιθανές διαδρομές (χάρτης 4). Η διαδρομή 1 αποτέλεσμα συνδυασμού του κόστους των κλίσεων, της εδαφοκάλυψης, και των ρεμάτων και η διαδρομή 2 η όποια είναι συνάρτηση της χρόνο-απόστασης με βάση την γωνία της κλίσης (Tobler’s hiking function). Οι διαδρομές από πύργο σε πύργο δεν λαμβάνουν υπόψη ενδιάμεσες θέσεις εγκαταλειμμένες οικιστικούς πυρήνες, ιερά, πηγές, που πιθανόν θα υπήρχαν. Έτσι το δίκτυο των διαδρομών που αναπτύχθηκε, χρειάζεται περαιτέρω διερεύνηση.

Χάρτης 4: Μονοπάτια ελάχιστου κόστους

Η ανάλυση οπτικού πανοράματος (view shed analysis) αντιπροσωπεύει την περιοχή με το σύνολο της οποίας μια θέση μπορεί να επικοινωνήσει οπτικά με τον χώρο. Έτσι για ένα σημείο, που λειτουργεί σαν παρατηρητής, ελέγχεται με ποιά άλλα σημεία του πεδίου έχει ορατή επαφή. Με αυτό τον τρόπο έλεγχος του χώρου αναπαράγεται από το οπτικό πανόραμα, καταδεικνύοντας την σημασία της θέσης εφόσον λειτουργεί σαν δείκτης αντίληψης και γνώσης για μια περιοχή. Το ύψος των πύργων δεν μπορεί να υπολογισθεί, αλλά εφόσον το ύψος στο χωριό Πόρος σε μία γωνία του έχει μετρηθεί στα 7 μ. υποθέτουμε ότι το ύψος, αν όχι όλων μερικών τουλάχιστον θα ήταν μικρότερο – ίσον – μεγαλύτερο με τα 7 μέτρα. Άρα ανάλογο θα ήταν και το ύψος του παρατηρητή. Στον παρακάτω πίνακα δίνονται η έκταση της θέας του κάθε οικισμού, το σύνολο του οπτικού πανοράματος όλου του δικτύου και η ποσοστιαία σχέση.

Χάρτης 5: Ανάλυση οπτικού πανοράματος

Οι πύργοι στην θέση Μαγεμένος, στην χερσόνησο Γένι, απέναντι από το Νυδρί, στον λόφο που ονομάζεται Κρούπα, θα μπορούσαν να είχαν κτιστεί σαν πύργοι παρατηρητήρια για τον έλεγχο των περασμάτων κατά τις τελευταίες δεκαετίες του Πελοποννησιακού πολέμου (Sarah Morris: όπως παραπάνω). Και στην θέση Ελληνικό ο πύργος Καστρί (χάρτης 6).

Χάρτης 6: Ανάλυση Οπτικού Πανοράματος Πύργοι παρατητήρια

Ο πύργος στον Πόρο (Πύργος 1) παρότι η θέση «φαίνεται να έχει επιλεγεί για προστασία και πρόσβαση σε καλλιεργήσιμη γη και όχι οπτικής επικοινωνίας» (Sarah Morris) έχει παρ΄ όλα αυτά οπτική επαφή με ένα μεγάλο κομμάτι της ανατολικής και βόρειας ενδοχώρας. Μικρό είναι το οπτικό πανόραμα των πύργων Νιοχώρι, Παλαιοκατούνα, Μαυρονέρι, Σκάρος (3, 4, 5, 6) επάνω και γύρω από την πεδιάδα του Νυδριού παρ΄ όλη την σχετική υψομετρική τους θέση καθώς το ανάγλυφο του εδάφους περιορίζει την οπτική επικοινωνία. Αντίθετα ο πύργος στα Αχούρια (Πύργος 2) στην χερσόνησο Γένι το οπτικό του πανόραμα ταυτίζεται σχεδόν με αυτό των πύργων πάνω από την πεδιάδα και ενοποιείται με αυτό του πύργου στο Κατωχώρι (7). Ευρεία είναι η οπτική αντίληψη των πύργων στα Μάρμαρα, στα Κλεισμάτια, στον Πύργο(11, 12, 13), προς όλη την πεδιάδα του Μαραντοχωρίου. Ενδεικτικά περιορισμένη η θέα των πύργων του Αγίου Φιλίππου και στο Βουνί της Εγκλουβής (14, 15) λόγω του οροπεδίου.

Για την επιλογή μιας θέσης οικοδόμησης ενός πύργου αγροικίας στην εποχή της κλασσικής και ελληνιστικής Λευκάδας προτιμώνται οροπέδια -οι πύργοι στο οροπέδιο της Εγκλουβής-, πεδινές εκτάσεις -οι πύργοι γύρω από το Μαραντοχώρι-, φυσικά οχυρά όπως ο πύργος στο Πόρο ή φυσικά περάσματα όπως ο πύργος στο Κατωχώρι. Ακόμη και όταν επιλέγονται φυσικές οχυρές θέσεις επιλέγονται κατά τέτοιο τρόπο που να επιτρέπουν την οπτική επικοινωνία. Κάθε θέση όμως ήταν απόλυτα εξαρτημένη από την ύπαρξη καλλιεργήσιμης γης. Για την συγκέντρωση του πλεονάσματος απαιτούσε εργασία που θα κινητοποιούσε ικανό αριθμό ατόμων κυρίως δούλων. Η σχέση του εκμεταλλεύσιμου χώρου και ο παράγοντας του ανθρώπινου δυναμικού σχετίζονται επίσης με την κατανομή των θέσεων και τον έλεγχο του χώρου.